Ata zańymyz - elimizdiń árbir zańy tekseriletin etalon - QR Konstıtýtsııalyq keńesiniń múshesi A.Jaıylǵanova
birligi men tirligi, yntymaǵy jarasqan halqymyzdyń buljymas baǵdaryna, kemel keleshegimizdiń kepiline aınalyp úlgerdi. Ataýly kún qarsańynda QazAqparat tilshisi elimizdiń Konstıtýtsııalyq Keńesiniń múshesi, zań ǵylymynyń kandıdaty Anar Jaıylǵanovamen suhbattasyp, birqatar saýaldaryna jaýap alǵan edi, osy suhbatty oqyrmandarymyzdyń nazaryna usynamyz.
- Anar Nuralyqyzy! Konstıtýtsııa - halyq pen memleket arasyndaǵy qoǵamdyq kelisim degen uǵym bar. ıAǵnı Ata zańymyz atalǵan uǵymǵa saı kele me?
- Egemen elimizdiń memlekettiligin, táýelsizdigin, demokratııalyq qundylyqtaryn aıǵaqtaıtyn birden bir qujat - bul Konstıtýtsııa. Táýelsizdigimizdiń jastyǵyna qaramastan, Qazaqstan Respýblıkasy búkil álemge óziniń ózindik sıpaty bar, bolashaǵy zor memleket retinde tanylyp otyr. Búkil halyqtyń qoldaýymen qabyldanǵan Konstıtýtsııamyz álemdik órkenıet deńgeıine kóterilýge jigerlendirdi, memleket qurylysy men qoǵamdyq qatynastardy jetildirip, jańa tabystarǵa bastady. Elimiz halyq jáne sol halyq tańdaǵan bılik arasyndaǵy ózara túsinistik pen yntymaqtastyqty basshylyqqa ala otyryp, barlyq salada qaryshty damyp keledi. Osy jyldar ishinde biz aýmaqtyq tutastyǵymyzdy, qoǵamnyń birligi men turaqtylyǵyn saqtap, bıliktiń ozyq úlgidegi ınstıtýttaryn qura aldyq jáne ony nyǵaıtýǵa qol jetkizdik. Quqyqtyq memleket ornatýǵa umtylý, álemniń órkenıetti elderimen jan-jaqty ekonomıkalyq-saıası teń dárejede qarym-qatynas qalyptastyrý, iri ekonomıkalyq, quqyqtyq jáne ákimshilik reformalardy iske asyrý, demokratııalyq prıntsıpterdi qurmetteý munyń bári - Ata Zańymyzdyń aıasynda atqarylyp jatyr. Qorytyndylaı aıtqanda, Konstıtýtsııa memlekettiń memlekettiligin anyqtaıtyn birde-bir Negizgi Zań bolǵandyqtan, osy 15 jyl ishinde qol jetkizgen tabystar bul Ata Zańymyzdyń naǵyz qoǵamdyq kelisim bola alǵandyǵynyń aıǵaǵy.
- Adamnyń quqyqtary men bostandyqtary, olardyń durys qorǵalýy árbir memlekettiń basty maqsaty degenimizben bul suraq áli kúnge deıin kún tártibinen túspeıdi. Sizdiń kózqarasyńyz?
- Konstıtýtsııamyzdyń 1-shi babynda adam, onyń ómiri, quqyqtary men bostandyqtary memleketimizdiń eń basty qazynasy dep atap kórsetilgen. Osyǵan oraı Negizgi Zańymyzdyń 2-shi taraýy tolyǵymen osy máselelerge arnalǵan. Bul 1995 jylǵy Konstıtýtsııamyzdyń basqa keńes dáýirindegi konstıtýtsııalardan, tipti memleketimizdiń 1993 jyly qabyldanǵan Konstıtýtsııasynan basty aıyrmashylyǵy - biz deklaratıvti normalardan bas tartyp, is júzinde júzege asyrýǵa shamamyz keletin, ıaǵnı naqty oryndalýǵa jatatyn, Konstıtýtsııa normalarynyń tikeleı qoldanylýynyń aıǵaǵy bolatyn quqyqtardy kórsettik. Bul jaǵdaı halyqtyń Negizgi Zańǵa degen senimin arttyrdy. Mysaly, Negizgi Zańnyń 24-shi babynda burynǵydaı eńbek etý quqyǵy emes, árkimniń eńbek etý bostandyǵy, qyzmet pen kásip túrin erkin tańdaý quqyǵy oryn aldy. Sonymen qatar, ekonomıkalyq jáne saıası turaqtylyq júıesi ornyqqan qazirgi kezde elimizdiń Ata Zańy Qazaqstan azamattarynyń quqyqtary men bostandyqtarynyń materıaldyq, uıymdastyrýshylyq-quqyqtyq, saıası kepildikterin odan ári damytýdyń tıimdi quraldaryn jasaý jónindegi uzaq merzimdik is-qımyl aktisi ekenin túsinýdiń mańyzy zor.
- Al osy Konstıtýtsııa normalary eki ushty bolýy múmkin be?
- Bul suraqqa jaýap berý úshin, eń aldymen Konstıtýtsııa degenimiz ne degen suraqqa jaýap berýimiz kerek. Konstıtýtsııa degenimiz qarapaıym tilmen aıtqanda, respýblıkamyzdyń negizgi ustanatyn prıntsıpteri, adam men azamattyń quqyqtary men mindetteri, memlekettiń, atap aıtqanda, Prezıdenttiń jáne memlekettik bıliktiń úsh tarmaǵynyń, ıaǵnı jarlyq berýshi bıliktiń, zań shyǵarýshy bıliktiń jáne sot bıliginiń júzege asyrylýynyń negizgi qaǵıdalary, jergilikti memlekettik bılik pen ózin-ózi basqarý týraly negizgi erejeler. Ondaı bolsa, barlyq zańdar jáne basqa da zań aktileri osy Konstıtýtsııaǵa saı bolýy mindet. Konstıtýtsııalyq zańdylyq degenimizdiń ózi osy jaǵdaılardan týyndaıdy. Endeshe, Konstıtýtsııa normalary eki ushty bolýy múmkin emes. Árıne, zań qabyldaý jáne zańdy qoldaný tájirıbesinde Konstıtýtsııanyń keıbir normalary suraq týdyrýy múmkin, mundaı jaǵdaıda, Konstıtýtsııaǵa sáıkes onyń normalaryna taldaý beretin, ony túsindiretin birden-bir memlekettik organ - Qazaqstan Respýblıkasynyń Konstıtýtsııalyq Keńesi. ıAǵnı, tıisti jaǵdaılarda Konstıtýtsııada kórsetilgen sýbektiler osyndaı ótinishpen Konstıtýtsııalyq Keńeske júginedi.
Konstıtýtsııalyq Keńestiń ózine keletin bolsaq, onyń mártebesi, quzyreti Negizgi Zańda jáne ol týraly konstıtýtsııalyq zańda kórsetilgen. Negizgi mindetteri Ata Zańymyzdyń 72-shi babynda da atap kórsetilgen, Konstıtýtsııalyq Keńes Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdentiniń, Senat Tóraǵasynyń, Májilis Tóraǵasynyń, Parlament depýtattary jalpy sanynyń keminde besten bir bóliginiń, Premer-Mınıstrdiń ótinishi boıynsha: daý týǵan jaǵdaıda Respýblıka Prezıdentiniń, Parlament depýtattarynyń saılaýyn ótkizýdiń durystyǵy jáne respýblıkalyq referendým ótkizý týraly máseleni sheshedi; Parlament qabyldaǵan zańdardyń Respýblıka Konstıtýtsııasyna sáıkestigin Prezıdent qol qoıǵanǵa deıin, Parlament jáne onyń palatalary qabyldaǵan qaýlylardyń, Respýblıkanyń halyqaralyq sharttaryn bekitkenge deıin olardyń Respýblıka Konstıtýtsııasyna sáıkestigin qaraıdy. Konstıtýtsııanyń normalaryna resmı túsindirme beredi; Konstıtýtsııanyń 47-shi babynyń 1 -2-shi tarmaqtarynda kózdelgen retterde qorytyndylar beredi. Sondaı-aq, sottardyń ótinishterin Konstıtýtsııanyń 78-shi babynda belgilengen retterde qaraıdy.
- Kóp elderde Konstıtýtsııalyq sottar jumys isteıdi, al bizde Konstıtýtsııalyq Keńes, biz nege bul joldy tańdadyq?
- Bul suraqqa jaýap ishinara aıtylyp ótti dese de bolady. Óıtkeni, biz Konstıtýtsııalyq Keńestiń quzyreti týraly áńgimeledik. Konstıtýtsııalyq sottardyń basty maqsaty ne? Ol adamnyń konstıtýtsııalyq quqyqtary men bostandyqtaryn qorǵaý jáne qoǵamda konstıtýtsııalyq zańdylyqtyń saqtalýyn qamtamasyz etý. Birinshi máseleni bizdiń memleketimizde Konstıtýtsııaǵa sáıkes qurylǵan jalpy sottar júzege asyrady. Al qandaı da bir zań nemese normatıvtik-quqyqtyq akti adamnyń Konstıtýtsııada baıan etilgen quqyǵy men bostandyǵyna nuqsan keltiretin bolsa, sot is júrgizýdi toqtatyp, osy aktini konstıtýtsııalyq emes dep taný týraly usynyspen Konstıtýtsııalyq Keńeske júginedi.
Endeshe, bizdiń Konstıtýtsııamyzda kórsetilgen adamnyń quqyqtary men bostandyqtaryn jáne konstıtýtsııalyq zańdylyqty qorǵaıtyn tetik basqa elderdegi Konstıtýtsııalyq sottardyń aldyna qoıylǵan mindetterdi tolyǵymen oryndaıdy. Atalǵan mindetterdi oryndap qana qoımaı, elimizde sapaly zańdar qabyldanýyn qamtamasyz etetin qosymsha fıltr qyzmetin atqaratynyn da aıtyp ketken jón. Óıtkeni, quqyq teorııasyna sáıkes, memlekette zańdar jumys istep qana qoımaı, onyń ústine ol zańdar quqyqtyq zańdar bolýy kerek, ıaǵnı, qabyldanǵan zańdar Konstıtýtsııaǵa sáıkes bolýy qajet. Al, osy mańyzdy mindetti Konstıtýtsııalyq Keńes oryndap otyr desek, artyq aıtqandyq emes.
- Osy Konstıtýtsııamyzdyń Qazaqstandy halyqaralyq arenada ózin demokratııalyq, zaıyrly, quqyqtyq jáne áleýmettik memleket retinde tanytýyndaǵy róli qandaı?
- Róli orasan zor, óıtkeni, basqa eldermen halyqaralyq qarym-qatynastardy qalyptastyrýdaǵy basty mindet - olarmen halyqaralyq kelisimsharttar jasaý jáne halyqaralyq kelisimder men jalpy tanylǵan qaǵıdalarǵa laıyq bolý jáne olardy oryndaý.
Al Konstıtýtsııamyzdyń 4-shi babyna sáıkes halyqaralyq sharttar qoldanystaǵy respýblıkalyq quqyqqa kiredi. Sondaı-aq halyqaralyq sharttardyń respýblıka zańdarynan basymdyǵy atap kórsetilgen. Bul, árıne, maqtanarlyq jaǵdaı. Al álemde bolyp jatqan ıntegratsııalyq mehanızmderge nazar aýdaratyn bolsaq, bul máseleniń óte kúrdeli ári memleket úshin óte mańyzdy ekenin eskerý qajet. Bir jaǵynan, memlekettiń memlekettiligin saqtap qalý, ekinshi jaǵynan, ıntegratsııalyq úderisterden tys qalmaý. Osy eki basty máselede aqylǵa sııatyn tepe-teńdik saqtap turý qajettiligi árdaıym este bolýy kerek. Sondyqtan, Konstıtýtsııalyq Keńes óziniń 2009 jylǵy qarashanyń 5-inde qabyldaǵan «Qazaqstan Respýblıkasy Konstıtýtsııasynyń 4-babynyń normalaryn halyqaralyq uıymdar men olardyń organdarynyń sheshimderin oryndaý tártibine qatysty qoldanysta resmı túsindirý týraly» normatıvtik qaýlysynda «Respýblıkanyń egemendigi onyń búkil aýmaǵyn qamtıtyndyǵy jáne Konstıtýtsııada belgilengen memlekettiń birtutastyǵyn jáne aýmaqtyq tutastyǵyn, Respýblıkany basqarý nysanyn ózgertýge bolmaıtyndyǵy týraly erejelerin saqtaý qajettiligi, adamnyń jáne azamattyń konstıtýtsııalyq quqyqtary men bostandyqtaryna nuqsan keltirýge jol berilmeıtindigi» - atap kórsetildi.
- Qazir búkil álem jurtshylyǵy ekonomıkalyq daǵdarystyń qıyndyqtaryn bastan ótkerýde, daǵdarys bizdi de aınalyp ótken joq. Osy qıynshylyqtardy eńserýdegi Konstıtýtsııanyń róli qandaı?
- Álemdik ekonomıkalyq daǵdarys jaǵdaıynda adamzat áleýmettik memleket bolýy qajet ekenin odan da kóbirek túsine bastady. Tarıhı damýdyń qazirgi satysynda ózdiginen retteletin naryq bolýy múmkin emestigin de uǵyndy. Búginde naryq memlekettiń rettep otyratyn tıimdi yqpalyna aıryqsha muqtaj. Óıtkeni, yryqsyz ketken naryq júıesi áleýmettik ádildik qaǵıdasy sııaqty asa mańyzdy konstıtýtsııalyq qaǵıdanyń saqtalýyn qamtamasyz etpeıdi jáne qamtamasyz ete almaıdy da.
Jahandyq qarjylyq daǵdarys bizdiń shynaıy jaı-kúıimizdi, ıaǵnı qarjy ınstıtýttaryn, birinshi kezekte azamattarymyzdyń múddelerin zańnamalyq qorǵaýda oryn alǵan keıbir kemshilikterdi jáne korporatıvtik basqarýda, bank týraly, bankrottyq týraly zańnamada, ınvestıtsııalyq zańnamada qandaı máselelerge zeıin qoıý qajettiligin ashyp berdi.
Alaıda, osyndaı qıyndyqtarǵa qaramastan, Qazaqstan óz azamattarynyń áleýmettik qorǵalýyna kepildik bere otyryp, bul dertten, bul álemdik ekonomıkalyq páleketten meılinshe az shyǵynmen ótip aldy. Tipti, Qazaqstan aldyna odan da zor ekonomıkalyq mindetter qoıyp, bul synaqtan qaıta túlep, shıryǵyp shyqty.
Sonymen, elimizde qabyldanǵan daǵdarysqa qarsy sharalar Qazaqstan ózin áleýmettik memleket retinde ornyqtyratyny týraly elimizdiń Negizgi Zańynyń erejeleri júzege asyrylyp jatqanyn dáleldedi.
Máselen, Qazaqstan Respýblıkasy Konstıtýtsııasynyń 1-shi babynyń 1-shi tarmaǵynda «Qazaqstan Respýblıkasy ózin ...áleýmettik memleket retinde ornyqtyrady; ...", - dep pash etedi. Bul ereje, Qazaqstan, memlekettiń múmkinshiligine qaraı otyryp, óziniń azamattaryna ıgilikti ómir súrý úshin jaǵdaı jasaý jáne jeke adamnyń erkin damýy arqyly áleýmettik teńsizdikti jumsartýǵa mindetteme alatyn memleket retinde damýǵa nıet tanytady degendi bildiredi («Qazaqstan Respýblıkasy Konstıtýtsııasynyń 1-babynyń 1-tarmaǵyn resmı túsindirý týraly» Qazaqstan Respýblıkasy Konstıtýtsııalyq Keńesiniń 2001 jylǵy 21 jeltoqsandaǵy N 18/2 qaýlysy»).
- Ata Zańymyzdyń osylaısha syndarly jyldar men kúrdeli kezeńderde laıyqty tájirıbe jınaqtap, ysylyp, shyńdala túsken elimizdiń damýy men qaryshtap alǵa basýyna qosar úlesi qandaı?
- Eń bastysy, Negizgi Zańymyzdyń prıntsıpterin, ıaǵnı negizgi irgeli qaǵıdalaryn buljytpaı saqtaý. Atap aıtar bolsaq, olar - qoǵamdyq tatýlyq pen saıası turaqtylyq; halyqtyń ıgiligin kózdeıtin ekonomıkalyq damý; qazaqstandyq patrıotızm; memleket ómiriniń asa mańyzdy máselelerin demokratııalyq ádistermen, onyń ishinde respýblıkalyq referendýmda nemese Parlamentte daýys berý arqyly sheshý.
Qazaqstan Respýblıkasynyń Konstıtýtsııasy elimizdegi árbir zań tekseriletin etalon bolyp tabylady. Bul Otanymyzǵa adal bolýǵa, ony qorǵaýǵa jáne abyroıyn asqaqtatýǵa ant beretin qujat. Qazaqstan Respýblıkasynyń azamattyǵy da osy qujattaǵy ólshemderge sáıkes alynady. Bul halyqqa qıynshylyqtardyń bárin, solardyń ishinde ekonomıkalyq daǵdarysty da jeńýge kúsh beretin myqty tirek ári negiz. Bul - elimizdiń búkil zańnamasy baǵalanatyn jáne soǵan qarap baǵyt-baǵdar túzeıtin jazbasha standart, basty ólshem.
Bul Konstıtýtsııa aqıqat qaǵıdalar men ómir shyndyǵyna negizdelgendikten, kúni búginge deıin ómir súrip, óziniń mańyzdy fýnktsııalaryn atqaryp keledi. Konstıtýtsııanyń basty qaǵıdalary oǵan ýaqytqa da, áleýmettik jaǵdaılar men ózgeristerge de baǵynbaıtyn kúsh beredi.
Endeshe, Elimizdiń Konstıtýtsııasy bizge qaıda, qalaı júrý kerektigin quqyq tilinde túsindire bildi. Al Memleket basshysy - Elbasy Nursultan Nazarbaev óz halqyn konstıtýtsııalyq jolmen konstıtýtsııalyq ekonomıkaǵa bastap kele jatqanyn kezekti ret dáleldedi!
- Suhbatyńyzǵa rahmet!