Ata Akchıl: Qazaqstandaǵy 40 mlrd tonna qaldyqty qaıta óńdeý kerek
ASTANA. KAZINFORM – Nazarbayev University Taý-ken isi jáne Jer týraly ǵylymdar mektebiniń professory Ata Akchıl men osy mekteptiń dekany, professor Rendı Hazlett Prezıdent Qasym-Jomart Toqaevtyń bıylǵy Joldaýynda sırek metall men geologııa salasyna qatysty aıtqan bastamalary týraly pikir bildirdi.
- Qazirgi tańda sırek jer elementterine jatqyzylyp júrgen 17 elementti, onyń ishinde skandıı men ıttrııdi, tolyqtaı óndirýge arnalǵan tehnologııalyq úderister áli qalyptasqan joq. Aldyn ala zertteýlerge sáıkes, osy elementterdiń 95 paıyzdan astamy Qazaqstan jer qoınaýynda bar dep baǵalanady. Qazir óndiris tek joǵary úlesi bar, naryq pen shyǵyn tıimdiligi (Capex-Opex) turǵysynan ózin aqtaıtyn elementterge ǵana baǵyttalǵan. Bul baǵytta, eń aldymen zerthanalyq deńgeıde, odan keıin tehnologııalyq daıyndyqtyń 4-deńgeıinen (TRL 4) joǵary pılottyq jobalarda aýqymdy ǵylymı izdenister qajet, - deıdi Ata Akchıl.
Sondaı-aq, ol Azııada sırek metaldardy óńdeý salasynda báseke óte joǵary bolatynyn aıtyp otyr.
- Qytaı, Vetnam, Reseı, Úndistan jáne Malaızııa sııaqty básekeles eldermen teń dárejede bolýy úshin Qazaqstan eń aldymen barlanǵan qorlardy tolyq ári tıimdi baǵalaý kerek. Ol úshin zamanaýı tsıfrlyq geologııalyq kartalardy paıdalana otyryp, qorlardyń naqtylyǵyn anyqtap, sodan keıin olardyń ekonomıkalyq turǵydan tıimdi bóligin keshendi zertteýler arqyly aıqyndaý qajet. Budan soń ishki jáne ulttyq óndiriste básekege qabiletti tehnologııalyq úderisterdi engizýge baǵyttalǵan ǵylymı-zertteý jáne tájirıbelik-konstrýktorlyq jumystardy iske asyrý mańyzdy.
Bul sharalardyń bári eldiń strategııalyq jáne ınvestıtsııalyq josparlaryna kiriktirilip, kásibı sarapshylar ázirlegen naqty ári kezeń-kezeńimen júzege asatyn jol kartasy jasalýǵa tıis, - deıdi ǵalym.
NU professory Qazaqstan ózindegi taý-ken qaldyqtarynan sırek metaldardy qaıta óńdeý arqyly da tabysqa kenele alatynyn boljap otyr.
- Qazaqstan mys, alıýmınıı, temir, hrom, nıkel, qorǵasyn, myrysh, altyn, kúmis sııaqty bastapqy resýrstardaǵy sırek jer jáne asyl metaldardyń geologııalyq anyqtamasyn qaıta naqtylap, olardy kommertsııalandyrýǵa kúsh salý kerek. Sondaı-aq burynǵy KSRO kezeńinen qalǵan jáne qazirgi jańa óndiristerden shyqqan 40 mlrd tonna taý-ken jáne metallýrgııalyq qaldyqtardan osy qundy elementterdi qaıta alý máselesi ulttyq múdde turǵysynan qarastyrylýǵa tıis, - deıdi ǵalym.
Professor Prezıdent bul Joldaýynda geologııa salasyn damytýǵa baǵyttalǵan ózekti bastamalardy taǵy kótergenin aıtady.
- Qazaqstannyń geologııa salasyndaǵy ınvestıtsııalyq ahýalyna áser etetin basty qıyndyqtardyń biri – tehnologııalyq ınfraqurylymnyń jetkiliksizdigi. Zamanaýı geologııalyq quraldar men ádisterdiń tolyq bolmaýy nemese durys qoldanylmaýy qosymsha shyǵyndarǵa, barlaý jumystarynyń kesheýildeýine ákeledi. Sonyń saldarynan keıbir ken oryndarynyń óndiris pen eksportty arttyrý áleýeti tolyq iske aspaı otyr.
Bul olqylyqtar táýekeldi kúsheıtip, kóp jaǵdaıda salanyń shıkizat qoryn turaqty ıgerýdi qamtamasyz ete almaıdy jáne tabıǵı resýrstardan túsetin rentalyq tólemderdi uzaq merzimde azaıtýǵa da múmkindik bermeıdi. Buǵan qosa, Qazaqstannyń batys kapıtal naryǵyna qoljetimdiligi shekteýli, al ınvestıtsııalyq básekelestik kúsheıip otyr. Óıtkeni Qytaı, Úndistan jáne Reseı syndy basqa da damyp kele jatqan elder baı shıkizat qoryna ıe bolyp qana qoımaı, sheteldik ınvestorlardy qorǵaýǵa arnalǵan arnaıy tetikter engizgen. Bul olardy kapıtal úshin tartymdyraq baǵytqa aınaldyrady, - deıdi ol.
Qazaqstanǵa jaqyn jatqan Reseı, Ózbekstan, Úndistan mıneraldyq baılyǵy jaǵynan ınvestorlar úshin tartymdy bolyp otyrǵanyn aıtady ǵalym.
- Bul elderde áktas, temir keni, mys, magmalyq mys, nıkel, polımetall, qalaıy, volfram jáne basqa da ken oryndary bar. Kópshiligi ózderiniń qarqyndy damyp kele jatqan ekonomıkalarynyń qajettiligin óteý úshin mıneraldyq qordy ártaraptandyrýǵa kiristi.
Qazaqstanda bolsa, mıneraldyq ken oryndaryn barlaý men zertteýge baǵyttalǵan sheteldik ınvestıtsııalardyń bir bóligi ýaqytsha toqtatyldy nemese múlde úzildi. Onyń negizgi sebepteri – el ishindegi saıası jáne ekonomıkalyq qıyndyqtar, - degen Ata Akchıl Qazaqstannyń geologııa salasyndaǵy ınvestıtsııalyq tartymdylyǵyn tómendetip otyrǵan negizgi faktorlardy atady.
- Olardyń ishinde halyqaralyq mıneraldy shıkizat naryǵyndaǵy suranystyń álsizdigi, ulttyq valıýtanyń qunsyzdanýy, ınflıatsııanyń joǵary bolýy, tasymal shyǵyndarynyń qymbattyǵy, ken oryndarynyń negizgi tutynýshy elderden alys ornalasýy, quqyqtyq jáne retteýshi júıeniń turaqsyzdyǵy, kúrdeli ınvestıtsııalyq ahýal, qorshaǵan ortany qorǵaý talaptary jáne birqatar shet memlekettiń bıýdjet saıasaty bar.
Qazaqstan geologııalyq barlaýdy turaqty qarjylandyrýǵa umtylyp otyr, bul baǵytqa ortalyq bıýdjetten shamamen 5-10% ınvestıtsııalyq qarajat bólý múmkindigi bar. Belgili bir basym salalar úshin bul kórsetkishti 2-3 esege arttyrýǵa bolady. Eldiń geologııa salasy tarıhı tájirıbeni de, qoldanystaǵy quqyqtyq-normatıvtik bazany da eskerýge tıis. Bul úderiste memlekettik qoldaý, jekemenshik sektordyń úlesi jáne damý men ınvestıtsııaǵa járdem kórsetetin halyqaralyq uıymdardyń yqpaly eskerilýi kerek, - deıdi professor.
Al NU Taý-ken isi jáne Jer týraly ǵylymdar mektebiniń dekany, professor Rendı Hazlett Qazaqstan sırek metall salasyna ınvestıtsııa tartqan kezde munaı-gaz ónerkásibine syrttan kapıtal tartý tájirıbesin barynsha eskeretinine senimdi.
- Munaı-gaz salasyna ınvestıtsııa tartýda jiberilgen qatelikter az bolǵan joq. Eń áýeli, Qazaqstan munaı óńdeý ınfraqurylymyn damytpady. Sonyń saldarynan elimiz daıyn ónim emes, shıki munaı men gazdy ǵana eksporttap otyr. Ásirese qysta shıkizatty tasymaldaý qıyn ári qymbatqa túsedi. Ekinshi qatelik – batys kompanııalarymen jasalǵan uzaq merzimdi kelisimderdiń tıimsizdigi. Máselen, alyp Teńiz ken ornyn alsaq, Qazaqstanda tehnologııa men qarjy tapshylyǵy bolǵandyqtan, batystyq ınvestıtsııa tartýǵa májbúr boldy. Bul ken orny Keńes dáýirinen belgili edi, biraq tereńde jatqan, ystyq ári kúkirtti munaıdy jaryqshaqty qabattan óndirý úshin arnaıy tehnologııa qajet boldy. Qaýip-qateri joǵary bolǵandyqtan, paıdasy negizinen sheteldik kompanııalardyń enshisine tıdi, - dep eske alady professor.
Ǵalym Qazaqstan sol kezben salystyrǵanda qazir sırek jáne strategııalyq mańyzdy mıneraldardy ıgerý turǵysynan ekonomıkalyq jaǵynan da, tehnologııalyq jaǵynan da áldeqaıda qolaıly jaǵdaıda tur dep esepteıdi.
- Munaı-gaz salasyndaǵy tájirıbeden sabaq alyp, elimiz shıkizatty sol kúıi syrtqa shyǵarmaı, óz ishinde óńdeý óndirisine qarjy quıýy qajet. Bul qadam sırek jer kenderiniń qunyn arttyryp, tabysty óz elimizde qaldyrýǵa múmkindik beredi. Ken óndirý men mıneraldardy óńdeýdiń energııany az qajet etetin zamanaýı tehnologııalaryn zertteýge ınvestıtsııa salý Qazaqstan úshin bul resýrstardy odan beter tartymdy ete túsedi. Árıne, qor kólemin baǵalaýda belgili bir táýekelder bar, degenmen qazir Qazaqstan táýekel men tabysty ádil bólisýge negizdelgen kelisimder jasaýǵa áldeqaıda tıimdi jaǵdaıda tur, - deıdi Rendı Hazlett.