Astyq eksportyn júrgizýdi memlekettik monopolııaǵa kóshirý kerek - Májilis depýtaty A.Tursynov
Bul máseleler Elbasynyń qatysýymen ótken agrónerkásip kesheni qyzmetkerleriniń respýblıkalyq forýmynda da kóp aıtyldy. Osy jetistikter men elimizdiń agrónerkásip kesheninde atqarylyp jatqan ózge de máseleler týraly bilý maqsatynda biz QR Parlamenti Májilisiniń depýtaty, «Nur Otan» partııasynyń múshesi Azamat Tursynovty sózge tartqan edik.
- Azamat Janábiluly, áńgimemizdi astyq óndirisiniń búgingi tańdaǵy jetistikterinen bastasaq ?
- Sońǵy jyldary bizdiń elimiz astyq óndirisin 3,5 esege arttyrdy. 1999 jyldan bastap aýyl sharýashylyǵyn damytýǵa erekshe kóńil bólinip keledi. 2000-2002 jyldary agrarlyq salaǵa kóp ınvestıtsııa baǵyttaldy. Onyń ishinde memleket jáne jeke menshik tarapynan mol qarjy jumsaldy. Burynǵy tehnıkalardy jańartýǵa qol jetkizildi.
Ónim óndirý múmkindigi joǵary sheteldik tehnıkalar alyndy. Munyń tıimdi jaǵy kóp. Óıtkeni tehnıkanyń ónim óndirýi 3-4 esege artty. Qazirgi kombaındardyń bıdaıdy taza jınaýyn erekshe aıtýym kerek. Sondaı-aq bıdaıdyń sorttary jaqsara tústi. Sonyń bárin nazarǵa alsaq, aýyl sharýashylyǵynyń jaǵdaıy kóterilgenine kýá bolamyz.
Aıtalyq, bıyl Qostanaı oblysy 9 mln. tonnaǵa jýyq astyq jınady. Al kezinde ózim qyzmet istegen Qarasý aýdanynyń bir ózi 1 mln. 500 myń tonna astyq óndirdi. Aýdan boıynsha egin shyǵymdylyǵy gektaryna ortasha 24 tsentnerden keldi. Keıbir egis alqaptarynda bir gektardan jınalǵan bıdaı 30-40 tsentnerge jetti. Egis alqabynda bıdaıdy amerıkanyń «Djon Dır», Germanııanyń «Klass» kombaındary jınaıdy. Reseıdiń de tehnıkasy alynýda. Óıtkeni olar jańa zamanǵa saı kombaındaryn jetildirdi. Sondaı-aq burynǵy «K-700» traktorynyń aty ǵana qalǵan. Qozǵaltqyshy da, qural-jabdyqtary da zamanaýı talapqa sáıkes keledi.
- Aýyl sharýashylyǵyna qajetti tehnıkalardy ózimizde jasap shyǵarýdyń mańyzdylyǵy zor. Bul jaǵynan qandaı qadamdar bar?
- Qazir Qostanaı qalasyndaǵy «Agromash» holdıngisinde kombaınnyń eki-úsh túri qurastyrylyp jatyr. «Enıseı» kombaınyn jınap shyǵarý isi 3-4 jyldan beri óz nátıjesin berip keledi. Bıyl «Esil» kombaıny modelin qurastyrý jobasyn júzege asyrýda.
«QazAgro» ulttyq holdıngi» AQ-nyń lızıngi boıynsha Qostanaıda qurastyrylǵan kombaındar astyqty óńirlerge berilýde. Máselen, barlyq satyp alynǵan «Enıseı» kombaınynyń 70 paıyzy Qostanaı zaýytynyń ónimi. Sonymen qatar Petropavl qalasynda da kombaın jınaıtyn zaýyt bar. Budan basqa aýyl sharýashylyǵy tehnıkalaryn shyǵarý isi jan-jaqty qolǵa alynýda. Pavlodarda jańa úlgidegi «Belarýs» traktoryn jınaý jobasy júzege asyrylatyn boldy.
- Bıyl astyq shyǵymdylyǵy óte joǵary boldy da, birqatar máseleler týyndady. Jınalmaı qalǵan egis alqaptary týraly kúrdeli máselege tap keldik...
- Bıdaıdyń shyǵymdylyǵy joǵary bolǵan kezde ony jınap alý úshin kóp kólikter kerek. Óndirisi joǵary kombaındar qajet.
- Qostanaı óńirinde qar astynda qalǵan bıdaı bar ma?
- Oblysta da, Qarasý aýdanynda da dalada orylmaı qalǵan bıdaı joq. Qyrmanda jatqan bıdaı bar shyǵar. Ondaı jaǵdaı buryn da bolǵan. Elevatorlardaǵy ónim óńdelip, eshalondarmen jóneltilgen soń, qyrmandaǵy bıdaı da jınalyp alynady. Mundaı tásil tájirıbede bar.
Qostanaı oblysy bıyl mezgilinde jınap aldy. Aýyl sharýashylyǵyn óndirýshilerge birneshe baǵdarlama boıynsha úlken kólemde nesıeler berildi. Ol óz nátıjesin kórsetti. Oblys alǵan nesıesiniń barlyǵyn qaıtardy, 97 paıyzymen eseptesti.
- Astyq eksporty týraly oıyńyzdy bildirseńiz?
- Qazaqstan astyǵy jyl saıyn úlken suranysqa ıe. Eksportqa shyǵarǵan kezde jol shyǵynyn arzandatyp, Úkimet dotatsııa berýde. Búgingi tańda Reseıden bıdaı tasıtyn vagondar jalǵa alynyp jatyr. Soǵan qaraǵanda Qazaqstannyń eksporttyq áleýeti odan saıyn arta túsedi dep oılaımyn.
Bizdiń astyqtyń sapasy óte joǵary. Eýropa elderi ózderiniń astyǵyn sapalyq jaǵynan jaqsarta túsý úshin bizden satyp alady.
Qazaqstan bolashaqta jańa tehnologııany paıdalaný arqyly bıdaıdyń qaıta óńdeý jumystaryn áli de damyta túsýi qajet. Undy eń kóp eksportqa shyǵaratyn elmiz. Bıdaıda 32 paıyz kleıkovına (ulpa) bolsa, sony ajyratyp alýymyz qajet. Sol astyq dánindegi qunaryn Eýropaǵa eksporttasaq, utarymyz kóp. Máselen, 30 myń tonna astyq jóneltpeımiz, bar bolǵany 900 tonnadaı jiberemiz. ıAǵnı, ár bıdaıdy tolyq óńdep, eshqandaı qaldyqsyz paıdaǵa jarata bilýimiz qajet. Qazir bizde astyqty óńdeıtin zaýyttar Petropavl men Tarazda ǵana bar. Petropavl zaýytynyń jylyna 300 myń tonna astyqty qaıta óńdeý múmkindigi bar. Al Tarazdaǵy zaýyttyń qýaty odan da az. Bıyl 29 mln. tonnadaı astyq jınaldy dep aıtylyp jatyr ǵoı. Al zaýytymyz jylyna 300 myń tonnany óńdeı alatyn bolsa, ol bizge qandaı máseleni de sheshe alady?
- Astyqty eksporttaýda áleýetimiz joǵary dedińiz. Endeshe, keıbir kedergilerdi joıýdyń joldary qandaı?
- Astyq eksportyn júrgizýdi memlekettik monopolııaǵa kóshirý kerek dep esepteımin.
- Bizde «Azyq-túlik kelisim-shart korporatsııasy» bar emes pe?
- Ol kommertsııalyq uıym. Máselen, Kanadada «PÝL» degen bar. Ol Kanadanyń barlyq astyǵyn satýmen aınalysady. Onyń jarǵysyna sáıkes ónimnen ózine taza paıda almaıdy. Máselen, sharýa qojalyǵynan bıdaıdyń ár tonnasyn 140 dollardan alady da, shetelge 200 dollardan satsa, ústeme aqyny taýar óndirýshilerge bólip beredi. Óıtkeni barlyq eńbek ónimdi ósirýshiniki ǵoı. Sondyqtan bizde de memlekettik qurylym bolǵany jón. Sonda 12 mln. tonnalyq «qorjyny» bar bir-aq treıder bolady. Ol álemdegi ózindik yqpal ete alatyn qurylym bolmaq. Al qazir bizde jeke-jeke qurylymdar bar, olardyń arasynda básekelestik kóp. Endi memlekettik júıege kóshsek, óte tıimdi bolatyny anyq. Tek astyqty satý kezinde taza, ashyq saýda júzege asyrylýy tıis. Eń bastysy, taýar óndirýshilerdiń múddesi birinshi kezekte turýy kerek. Eki arada alypsatarlar, deldaldar paıda kórip ketpeıtin júıeni qalyptastyrǵanymyz durys. Astyq óndirýshilerge de bólinetin dotatsııanyń kólemin arttyrý qajet.
- Aýyl sharýashylyǵyn damytý úshin qandaı zańdar qabyldandy?
- Osy salany órkendetýge, keıbir máselelerin retteýge qatysty zań jobalarynyń barlyǵy ózim múshesi bolyp tabylatyn Májilistiń Agrarlyq máseleler komıteti arqyly ótedi. Birinshi kezekte azyq-túlik qaýipsizdigi máselelerin retteýge baǵyttalǵan zań qabyldanǵanyn aıtar edim. Sondaı-aq aýyl sharýashylyǵyn qoldaýǵa qatysty zań qabyldandy. Jer kodeksine tolyqtyrýlar engizildi. Mal tuqymyn asyldandyrý máselelerin qarastyratyn zań jobasy qaralyp jatyr. Osy zańdar aýyl sharýashylyǵymen aınalysatyn turǵyndarymyzdyń jaǵdaıyn jaqsartý maqsatyn kózdeıdi. Dotatsııa berý máselelerin retteýdi qarastyrady. ıAǵnı, memlekettik qoldaý jasaýdyń joldary izdestirilýde. Biz zańdardyń halyqqa paıdasy tııýin kózdep otyrmyz.
- Azamat Janábiluly, elimizde astyq óndirmeıtin óńirler bar. Mal sharýashylyǵyn damytý jaıynda qandaı pikirińiz bar?
- Iá, Qazaqstannyń ulan-ǵaıyr dalasy bar. Onyń bir jerinde bıdaı jaqsy ósse, endi bir aımaǵy mal ósirýge qolaıly. Ońtústikte jemis-jıdek pen maqtadan jaqsy ónim alýǵa bolady. Áıtpese, qazir bizge jemis-jıdekter kóp jaǵdaıda Qytaıdan, Ózbekstan men Qyrǵyz Respýblıkasynan kelip jatyr. Jemis, kókónis alqaptaryn da ózimiz ósirsek, kóp paıdaǵa shyǵar edik. Elbasynyń tapsyrmasy boıynsha memlekettik baǵdarlama negizinde dotatsııa bólinip, ár óńirde jylyjaılar salynyp jatyr. Bul óte jaqsy bastama. Jemis-jıdek saqtaý qoımalaryn jasaýdyń da mańyzdylyǵy zor. Osy jobalar júzege assa, el turǵyndary qysy-jazy otandyq ónimmen qamtamasyz etiletin bolady.
Al egin shyqpaıtyn aımaqtarda maldyń sanyn arttyrý kózdelip otyr. Mal sharýashylyǵy da arnaıy baǵdarlama aıasynda keshendi túrde damytylýda. Eń bastysy, mal tuqymyn asyldandyrýǵa basa kóńil bólinýde. Shetelden sútti sıyrlar ákelindi. Ózimizdiń asyl tuqymdy maldarymyzdy kóbeıtýimiz kerek. Máselen, Qostanaı oblysynyń Fedorov aýdanynda bir kásipker jergilikti maldardy alyp, saýyn fermasyn uıymdastyryp, sút ónimderin shyǵarýda.
Qoldan uryqtandyrý isi ǵylymı túrde damytylǵany jón. Qazir shetelden analyq maldar ákelindi. Meniń oıymsha, odan kóri atalyq maldy satyp alsaq, sol tıimdirek bolmaq. Máselen, sıyr 7 myń AQSh dollary kóleminde bolsa, bir atalyq mal 300-500 myń dollardaı bolýy múmkin. Biraq sol arqyly bir sharýashylyqtyń malyn uryqtandyrǵanda, árqaısysy 10 dollardan keledi. Jalpy, mal sharýashylyǵynda tuqymdy jaqsartatyn árqashan da atalyq ekeni anyq. Óıtkeni bizdiń ata-babalarymyz da jaqsy qoshqar, buqa, aıǵyr men býralardy izdeıtin edi ǵoı.
- Elbasy bıylǵy Joldaýynda aýyl turǵyndary úshin mańyzdy jańalyqty jarııa etti. ıAǵnı, et ónimin eksporttaý jaǵynan da Qazaqstan bedelge ıe bolmaq. Sonyń júzege asyrylýy jóninde ne aıtar edińiz?
- Memleket basshysy Nursultan Nazarbaev halyqqa arnaǵan óz sózinde aýyl sharýashylyǵyndaǵy eńbektiń ónimdiligi 2014 jylǵa qaraı eki ese, al 2020 jylǵa qaraı tórt ese ósetinin málimdedi. Agrarlyq sektorda etti mal sharýashylyǵyn damytý jóninde buryn-sońdy bolyp kórmegen joba júzege asyrylatynyn aıtty. «2016 jyldyń ózinde et eksporty 60 myń tonnaǵa jetedi, munyń quny 4 mıllıon tonna bıdaı eksportyna teń. Memleket bul maqsatqa 130 mıllıard teńgelik nesıe resýrstaryn bóledi», - dedi Elbasy.
Prezıdent alǵa qoıǵan mindetter júzege asqanda, aýyldyq jerlerde 20 myńnan astam jumys ornyn ashýǵa múmkindik týady, jańa bastama júz myńnan astam aýyl turǵyndarynyń kiris kózine aınalady. Munyń ózi maldyń barlyq túriniń asyl túlikteri men tuqymdarynyń bas sanyn kóbeıtýge múmkindik beretini sózsiz. Osy bastamaǵa úlken jaýapkershilikpen qaraý kerek dep oılaımyn. Ǵylymı tájirıbelerdi paıdalana otyryp, oǵan daıyndyqty qazirden bastaýymyz qajet.
- Keıde ár óńirde mal aýrýlary shyǵyp qalyp jatady. Bizge kórshi elder tarapynan Qazaqstannan et almaımyz degen syn da aıtyldy.
- Bul - óte mańyzdy sala. Sońǵy jyldary maldardyń qaterli aýrýlaryn boldyrmaý jolynda kóptegen is-sharalar atqarylýda. Osydan birneshe jyl buryn veterınarlyq salany bosańsytyp alǵanymyz anyq. Qazir durystap qolǵa alynýda. Veterınarlyq máseleni retke keltirý úshin zań qabyldandy. Soǵan sáıkes búgingi tańda árbir aýyldyq okrýgte bir-birden mal dárigeri laýazymy bar. Keńes odaǵy kezindegi qandaı aýrýlarǵa qarsy mal egilgen bolsa, sonyń barlyǵyn júıeli túrde qalypqa keltirýimiz kerek.
Shetelde árbir mal esepke alynǵan. Malǵa adamnan kem qaramaıdy. Etti eksportqa shyǵarýdaǵy bizdiń basty problemamyz - maldy týǵannan bastap onyń «densaýlyǵyn» kórsetetin esebin júrgizbeıtinimiz. Aıtalyq, dúkennen et satyp alǵanyńda, onyń shtrıh kodynda maldyń qaı jerde ósirilgeni, qaı jaqtan kelgeni týraly tolyq aqparatty bilýiń kerek. Mysaly, «Eltaı» JShS óndirgen delik. Odan ári maldyń jasyn, taǵy basqa málimetterin tolyq taba alasyń.
Damyǵan elderde tabıǵı uryqtandyrý joly múldem júrgizilmeıdi. Jasandy uryqtandyrýǵa kóshken. Eger biz de jasandy uryqtandyrýǵa kóshsek, úsh jyldan keıin brýtsellez, týberkýlez degen aýrýlar óz-ózinen bolmaıtyny belgili. Óıtkeni atalyq mal tuqymdy jaqsartýshy bolǵanymen, ekinshi jaǵynan aýrýlardy taratýshy bolyp esepteledi.
Qazaqtyń aq bas sıyrlary bizdiń óńirdiń aýa raıyna beıimdelgen. Sondaı-aq Qostanaı oblysynda áýlıekól tuqymdy iri qara óziniń salmaǵymen erekshelenedi, eti óte baǵaly. 1990 jyldardaǵy daǵdarys kezinde sany azaıyp ketken edi, qazir kóbeıtilýde. Asyl tuqymdy maldy ósirýdiń tıimdiligin bári de bilip otyr. Keleshekte osy baǵytta jumystar júrgiziledi degen oıdamyn.
- Áńgimeńizge rahmet.
