Astanada EAÁK qaýipsizdigi jóninde forým ótkizýdiń praktıkalyq jáne sımvoldyq máni bar - sarapshy
- EAӘK - Soltүstik Amerıkadan Ortalyқ Azııaғa deıingi 46 memlekettiң biregeı forýmy. 1992 jyly Қazaқstan Shyғys Eýropa men bұrynғy KSRO elderimen yntymaқtastyқty jolғa қoıý үshin arnaıy құrylғan EAӘK mүshesi boldy. Sodan beri biz өzimizdiң қarýly kүshterimizdiң deңgeıin kөterýge jәrdemdesetin, sondaı-aқ eýropalyқ keңistikte senim ahýalyn nyғaıtýdyң өzara is-қımyldyң jaқtaýshylary bolyp kelemiz. 2001 jylғy қyrkүıektiң 11-indegi oқıғalardan keıin NATO-nyң Ortalyқ Azııaғa nazary edәýir dәrejede arta tүsti. Yntymaқtastyқtyң jaңa tұrғylary NATO-men әriptestik bizdiң EAӘK aýқymyndaғy қaýipsizdik salasyndaғy өziniң syrtқy saıasatyndaғy basymdyқtardyң biri bolyp қarastyrylatyn Қazaқstannyң қyzmetin jandandyra tүsýge jәrdemdesýde. Astanada EAӘK қaýipsizdigi jөnindegi forým өtkizýdiң praktıkalyқ jәne sımvoldyқ mәni bar. Praktıkalyқ deңgeıde ol ҚR-synyң NATO-men jәne basқa eýro-atlantıkalyқ құrylymdarmen yntymaқtastyғyn jaңa satyғa kөteredi. Sımvoldyқ jaғynan alғanda bұl oқıғa Ortalyқ Azııa eýro-atlantıkalyқ jәne eýro-azııalyқ қaýipsizdik jүıesinde қandaı maңyzdy oryn alatynyn jәne Batystyң bizdiң aımaғymyzғa jәne Қazaқstanғa қandaı maңyz berip otyrғanyn kөrsetedi.
- Kөptegen sarapshylardyң atap өtýinshe, soңғy kezderi Ortalyқ Azııa tұraқsyzdyқtyң kindiginde tұr jәne osy aımaқtaғy oқıғalar jaһandyқ deңgeıdegi jaғdaıdyң damýyna da әserin tıgizedi. Sizdiң kөzқarasyңyzsha, aımaқtyң қaýipsizdigine baılanysty jaғdaı sondaı қaterli me?
- Eýropa men Azııanyң toғysynda tұrғan Ortalyқ Azııa geosaıası jaғynan maңyzdy rөl atқarady, ony ıemdenýge ejelgi strategter de қanshama-қajyr қaırat jұmsady. Қaıtalap aıtaıyn, «қyrkүıektiң 11-indegi» oқıғalardan keıin bұl aımaқ aldyңғy shep retinde barғan saıyn halyқaralyқ қoғamnyң nazaryn aýdara tүsýde. Ortalyқ Azııaғa AҚSh bastaғan laңkestikke қarsy koalıtsııalyқ kүshter kelgennen keıin aımaқtaғy әskerı jәne saıası jaғdaıda tereң өzgerister boldy. Keңes Odaғy құlap, halyқaralyқ қatynastardyң eki polıýstik jүıesi taraғanғa deıin jaһandyқ қaýipsizdikte Ortalyқ Azııanyң rөli ekinshi қatarda boldy, alaıda қazirgi kөppolıarlyқ әlemde bүginde қalyptasyp otyrғan jaғdaıda ol halyқaralyқ strategııalyқ orny bar өzekti aımaққa aınaldy. Onyң tұraқsyzdyғy әlemdik aýқymda tikeleı jaısyz әser etedi jәne NATO mүshe elderiniң қaýipsizdigine қaýip tөndiredi. Osyғan baılanysty NATO Ortalyқ Azııamen yntymaқtastyқty jandandyrýdy birinshi kezektegi mindetter retinde қarastyrady. Ortalyқ Azııa bұrynғysha NATO-nyң basty nazarynda tұr. Alaıda, amerıkandyқ kүshterdiң Өzbekstannan amalsyz kөshirilýi jәne Tashkenttiң өzbek aýmaғynda alıanstyң basқa mүsheleri kүshteriniң (GFR) bolýyna қatysty қysym josparlaýy aımaқtaғy NATO қatysýynyң әskerı-saıası konfıgýratsııasyn өzgertedi. Batys үshin Қyryzstannyң jәne Tәjikstannyң, al keleshekte Tүrikmenstannyң da maңyzy arta tүsip otyrғany baıқalady.
- Қaýipsizdikti әskerı-saıası sharalar jүıesi retinde қarastyrý baıaғyda eskirgen degen pikir bar. Osyғan baılanysty Eýrazııanyң ortalyқ bөligindegi қaýipsizdik әskerı baқylaýғa ıek artpaı, ekonomıkalyқ pragmatıkaғa jүginýi tıis, bұl bizdiң bolashaқta қaқpanғa tүspeýimizge kөmektesedi degen қarapaıym қısyn bar. Siz bұl pikirmen kelisesiz be?
- Joқ, kelispeımin. Bizdiң aımaғymyzdyң қaýipsizdigi problemalary barғan saıyn өzekti bolyp otyr. Әlemdegi jәne tұtastaı alғanda bizdiң aımaғymyzdaғy bolғan geosaıası sıpattaғy өzgeristerdiң maңyzy zor, өıtkeni ol bizdiң elimizdiң damýyna ғana emes, sonymen қatar halyқaralyқ tұrғydan alғanda saıası oқıғalardyң barysyna yқpal etýde. HHІ ғasyrdyң tabyldyryғyn ataı otyryp, әlemdik қoғamdastyқ jaңa қaterlerge tap boldy, ony memleketterdiң jәne BҰҰ, EҚYҰ, NATO, ҰҚShҰ, ShYҰ jәne basқa da halyқaralyқ ұıymdardyң birlesken kүsh-jigerimen ғana sheshýge bolady. Bizdiң aımaғymyzda bұl problema ShYҰ belsendiligimen jәne Қytaıdyң қatysýymen jaңa өlshemderge ıe bolyp otyr. Bұdan әri NATO aımaқtaғy basty mindeti retinde ShYҰ-men өz қatynastaryn jolғa қoıýғa, ıaғnı osy ұıymmen (shyndap kelgende Mәskeýmen jәne Beıjiңmen) қandaı da bir өzara is-қımyl tүrin ornatýғa tyrysady dep boljam jasaýғa bolady. Bүginde Alıansta biraz problemalar baryn eskeretin bolsaқ, Ortalyқ Azııa sirә, NATO mүsheleri basқalarynan gөri kelisimmen әreket etip otyrғan ғalamshardaғy birden-bir aımaқ bolyp қalyp otyr. Bүginde osy ұıymnyң atalғan aýmaқtaғy strategııalyқ mynadaı maқsattaryn bөlip aıtýғa bolady: jergilikti rejimderge olardyң demokratııaғa өtýine jeke is-қımyl josparyn jүzege asyrý arқyly қoldaý kөrsetý; Қaýipsizdikti қamtamasyz etý salasynda aımaқtyқ yntymaқtastyқty kүsheıtý; halyқaralyқ laңkestik, esirtki saýdasy, қarýlar kontrabandasy jәne ұıymdasқan қylmystyң basқa da tүrleri, dinı ekstremızm jәne t.b. sııaқty әleýetti қaterlermen kүrestiң tıimdi jүıesin jasaý. Ortalyқ Azııanyң geografııalyқ tıimdi ornalasýyn eskere otyryp, ol Alıans үshin aımaқtarғa baқylaýdy jүzege asyrý үshin қajet, Brıýssel үshin onyң әskerı-strategııalyқ maңyzy zor. Bұdan basқa, NATO-nyң aımaқta taғy bir maқsaty bar - shynyn aıtқanda, Batysta ony daýystap aıta bermeıdi - aımaқ elderiniң armııalaryn jaңartýғa қatysý. Bұl bylaısha aıtқanda, osy kezge deıi әskerı-tehnıkalyқ jabdyқtaý jүıesi үstem bolyp kelgen reseılik әskerı tehnıkany yғystyrýdy kөzdeıdi.
- «Aýғan mәselesin» sheshpeı Ortalyқ Azııadaғy bolashaқ қaýipsizdik týraly aıtýdyң mәni bolmas. Siz bұl oraıda, aýғan baғytyndaғy Қazaқstan men NATO өzara is-қımyly қandaı formatta bolady dep oılaısyz?
-2003 jylғy tamyzdan beri NATO Aýғanstandaғy қaýipsizdikke jәrdemdesý jөnindegi halyқaralyқ kүshterdi basқaryp keledi jәne қazir osy eldegi өziniң қatysýyn keңeıtýde. Alıans sondaı-aқ aýғan өkimet oryndaryna parlamenttegi saılaýdyң қaýipsizdigin қamtamasyz etýge kөmektesedi. Bүgingi taңda NATO shamamen aýғan aımaғynyң 50 paıyzynda (eldiң soltүstigi men batysy) қaýipsizdikti қamtamasyz etýge kөmek kөrsetip keledi. Alıanstyң joғarғy өkilderiniң aıtýynsha, NATO үshin Aýғanstan basty basymdyқtardyң biri. Soltүstik-Atlantıkalyқ alıans elderiniң bolashaғy Aýғanstannyң keleshegimen tyғyz baılanysty. Bүginde alıanstyң Aýғanstanғa қatysýy қansha қajet bolsa, sonsha saқtalady degen amerıkandyқ kөzқaras basym tүsip otyr. Sөıtip, tұtastaı alғanda, sheteldik әskerı-saıası қatysý tұraқtandyrýshy faktor dep baғalaýғa bolar edi. Alaıda is jүzinde olaı bolmaı otyr. Halyқaralyқ bitimgershil kontıngent shaғyn bolғandyқtan, olar өz aldyna қoıylғan mindetti oryndaýғa қabiletsiz, Aýғanstandaғy zombylyқty toқtata almaı otyr. Bitimgershil kүshter өzderiniң mandaty boıynsha әskerı teketireske belsene aralaspaıdy, esirtki өndirisin toқtatýғa құқy joқ jәne ony toқtata almaıdy. Aýғanstanda alıans bүgingi taңda eң iri әskerı jәne bitimgershylik operatsııasyn jүrgizýde. NATO-nyң Aýғanstanғa қatysýyndaғy jaғdaıdyң ereksheligi bұl el alıanstyң dәstүrli eýro-atlantıkalyқ aımaғynan (Balқan men Jerorta teңizi aýmaғynan aıyrmashylyғy) tys jatyr. NATO-nyң keңeıip otyrғan, sirә NATO-yң Aýғastanғa қatysýy Ortalyқ Azııanyң, Reseıdiң, Қytaıdyң, Pәkistannyң jәne Үndistannyң mүddelerin de қozғaıdy. Alaıda onyң oңdy tұraқtandyrýshy әserin joққa shyғarýғa bolmaıdy. Bұl eң aldymen Orta Azııaғa қatysty. Bұdan basқa Aýғanstan bұrynғysha Ortalyқ Azııadaғy әskerı-saıası қaýipsizdiktiң maңyzdy faktorlarynyң biri bolyp қalyp otyr. Keıbir tұraқtaný kezeңderi әskerı is-қımyldardyң tұtanýymen almasýda. Bұl el әlemdegi aýyr esirtki tүrlerin negizi өndirýshi bolyp қalýda, onyң basym bөligi ortalyқazııalyқ memleketter arқyly tasymaldanýda. Osy jaғdaılarda NATO өziniң әskerı қatysýyn kүsheıtýge, jaýyngerlik operatsııalar aımaғyn keңeıtýge jәne өziniң Aýғanstanda tasymaldanatyn jүkteri mәseleleri boıynsha Reseımen jәne TMD elderimen yntymaқtasýғa mәjbүr. Sөıtip, mәsele bұrynғy aımaқtyқ aýқymnan shyғyp, TMD-nyң strategııalyқ jaғdaıyn jәne Dostastyқ ishindegi қatynastardy қozғaıdy. Sonymen birge Ortalyқ Azııa elderi NATO-nyң Aýғanstanda әskerı қaýipsizdiktiң negizgi faktory retinde saқtalýyna өte-mөte mүddeli.
- Aýғanstandaғy bitimgershilik operatsııalar sәtsizdikke ұshyrasa ne bolmaқ?
- Aýғanstan - Ortalyқ Azııa қaýipsizdigindegi eң қaýipti faktor. Barlyқ sarapshylar da tәlipter Aýғanstandaғy өkimet bıligin қaıtaryp alsa da toқtamaıtynyna әbden senimdi. Kelesi maқsat, sirә, Islamabad bolar. Pәkistan prezıdenti Pervez Mұsharraftyң jәne onyң arnaýly қyzmetiniң AҚSh-pen қatynasy men «Әl-Kaıda» men tәlipter arasynda teңselip jүrýi beıbit kezdegi jaғdaıda ғana oryndy bolar. Alaıda Aýғanstandaғy naғyz daғdarys Aýғanstannan koalıtsııa kүshteri ketken jaғdaıda bolady. Onyң soңy әskerı tөңkeriske deıin baryp soғatyn kez kelgen asa kүrdeli oқıғaғa aınalýy mүmkin, onyң nәtıjesinde pәkistandyқ ıadrolyқ қarý estremısterdiң қolyna tүsýi kәdik. Jeңiske jetken jaғdaıda tәlpterdiң kөzdegen taғy bir baғyty ortalyқazııalyқ elderderge shabýyl jasaý bolýy mүmkin. Soңғy kezde jaңa maқsattar aıқyn bola bastady - ýran rýdalary kenishteri men olardy өңdeıtin zaýyttardy basyp alýғa kүsh salynýda. Қazaқstanda, Қyrғyzstanda, Tәjikstanda jәne Өzbekstanda ýrannyң mol қory bar, ony өңdeıtin қýatar jұmys isteıdi. Osy maқsattardan kelip, bizdiң aımaғymyzdyң elderi - ıslamshyldar ekspansııasynyң әleýetti nysandary bolary sөzsiz. Ortalyқ Azııaғa jol salýdy tәlibter өzderiniң «besinshi saptary» - radıkalyқ ıslamshyl toptardyң kүshine sүıene otyryp, jүzege asyratyny sөzsiz. Birқatar sarapshylardyң pikirinshe, Ortalyқ Azııa tұraқsyzdyқtyң jaңa өrisi aldynda tұr. Oғan Қytaı, Reseı jәne AҚSh sııaқty ұly derjavalar da tartylýy mүmkin. Aımaқtaғy jaғdaıdy zerdeleı otyryp, kөptegen taldamashylar zaıyrly rejimderdiң negizgi қarsylasy Өzbekstannyң ıslam қozғalysy sııaқty radıkalyқ қozғalystar emes, «Hızb ýt-Tahrır» partııasy sııaқtylar bolmaқ, olardyң өzderiniң mәlimdeýinshe, beıbit, ıdeologııalyқ құraldardy қoldanady, alaıda olar өz қatarlaryna Қyrғyzstandy қosa alғanda, Ferғana aңғarynyң tұtastaı aýyldary men aýdandaryn tartýda. Olardyң mұndaғy jaқtastarynyң sany әrtүrli mәlimetter boıynsha 7 myңnan 15 myң adamғa deıin jetedi. Mamandar tәlpterdiң «besinshi sapyna» ҚHR-dyң Shyңjaң-Ұıғyr avtonomııalyқ өlkesindegi serparatısterdi de қosyp otyr. Ұıғyr serparatısteriniң kөptegen adamdary jyl saıyn pәkistandyқ jәne aýғandyқ tәlpter lagerlerinde әzirlikten өtedi, қaraқshylyққa, reketke jәne Қazaқstandaғy, Қyrғyzstandaғy, Tәjikstandaғy jәne Өzbekstandaғy esirtki bıznesine қatysady. Ortalyқazııalyқ elder arnaıy қyzmetteriniң mәlimetteri boıynsha, ұıғyr serparatısteriniң toptary қyrғyzdyң «bәısheshek tөңkerisine» jәne Өzbekstandaғy әndijan oқıғalaryna belsene қatysқan.
- Aýғanstandaғy oқıғalardyң bұdan әri damýy қandaı bolmaқ dep boljamdalyp otyr?
- Mamandar, taldaýshylar, sarapshylyқ қoғamdastyқtar men arnaıy қyzmetter өkilderinde oқıғanyң odan әri өrbýi jөninde biryңғaı kөzқaras joқ. Keıbir sarapshylar қaýip asyra kөrsetilip jүr, Ortalyқ Azııa tұraқtylyғyna tikeleı keler қaýip joқ degendi aıtyp jүr. Alaıda bilem deýshi mamandar, ıslamshylar men ekstremısterdiң belsendiligi jasyryn tүrde jүrgizilgenmen, onyң deңgeıi jetkilikti dәrejede joғary degen pikirdi ұstanady. Olar қylmystyқ қyzmetpen jәne esirtki bıznesimen tyғyz қabysқan. Bүginde Aýғanstandaғy janjaldy retteý problemasyna қatysty eki қarama-қarsy pikir үstem bolyp otyr. Birinshisi, jaғdaıdy retteý jәne beıbitshilikke қol jetkizý elden barlyқ sheteldik әskerlerdi shyғarýdan keıin ғana mүmkin bolmaқ degenge saıady; ekinshisi - jaғdaıdy tұraқtandyrý jәne beıbitshilik ornatý tәlipter қozғalysyn tolyқ talқandaғannan keıin ғana mүmkin degen ýәj aıtady. Aýғanstandaғy jaғdaıdyң damý perspektıvalaryn baғalaғanda, onyң basқa aýdandarmen baılanysy arta tүsýi үderisin, atap aıtқanda Taıaý Shyғyspen jәne әsirese Irakpen baılanysyn esten shyғarýғa bolmaıdy. AҚSh-tyң jәne onyң odaқtastarynyң Iraktaғy ıslamdyқ sodyrlar toptarymen teketiresi shıelenise tүsýi Aýғanstandaғy tәlipter қaldyғy men basқa da estremıstik kүshter is-қımylynyң jandana tүsýine soқtyryp otyr. Bұl oraıda Palestına men Iraktan Үndistan arқyly Aýғanstanғa deıingi «birtұras ıslam maıdany» құrylýy mүmkindigin joққa shyғarýғa bolmaıdy. Bүgingi taңda Iranda, onyң ıadrolyқ baғdarlamasy tөңireginde jaңa қaýipti oshaқ paıda bolýy eleýli kүrdelendirýshi faktorғa aınalyp keledi. AҚSh-tyң jәne onyң odaқtastarynyң tәlipterge қarsy iri әskerı operatsııasy Aýғanstandy ғana emes, Pәkistannyң da mүddesin қozғaıdy jәne Oңtүstik jәne Ortalyқ Azııadaғy bүkil әskerı-strategııalyқ jaғdaıdy eleýli өzgertedi. Oқıғalardyң bұlaısha damýy Үndistannyң, Қytaıdyң jәne Reseıdiң mүddelerin de қozғaıdy. Pentagonnyң Aýғanstannyң iri jәne қýatty Ұlttyқ armııasyn құrý baғyty kүtpegen saldarlarғa әkelip soғýy da mүmkin. Aımaқtaғy kүshter tepe-teңdigi өzgeredi. Kabýldaғy rejim jetkilikti kүshke ıe bolady jәne өziniң kөrshilerine, sonyң ishinde Ortalyқ Azııa memleketterine azýyn kөrsetýi de mүmkin. Қazaқstan men Ortalyқ Azııa elderiniң mүddeleri NATO kүshteriniң Aýғanstanda osyndaғy jaғdaıdy tұraқtandyrý maқsatynda barynsha ұzaқ bolýyn kөzdeıdi. Alaıda bolashaқta Batys erte me, kesh pe, әıteýir Aýғanstandy қaıta құrý isine Ortalyқ Azııa elderiniң қatysýyn keңeıtý mәselesin alғa қoıady. Bұl aımaқ elderiniң aldyna kүrdeli saıası jәne ekonomıkalyқ taңdaý mindetin shyғarady. Bұrynғy soltүstik alıans aýmaғyndaғy «қaýipsizdik beldeýin» nyғaıtý aımaқ elderi mүddesin kөzdeıdi. Sondyқtan da Ortalyқ Azııa men Reseıden kөmektiң alғashқy legi sonda қaraı baғyttalýy tıis.