Astana – Erevan qatynasyndaǵy betburys: Qazaqstan bıdaıy Kavkazǵa jańa jolmen jetti
ASTANA. KAZINFORM – 20–21 qarashada Armenııa Premer-mınıstri Nıkol Pashınıan Qazaqstanǵa resmı saparmen keledi. Kezdesýler barysynda eki el arasyndaǵy saıası, ekonomıkalyq jáne mádenı yntymaqtastyqtyń ózekti máseleleri talqylanbaq. Sapardyń mańyzdylyǵyn Kazinform tilshisi sarapshylarmen birge taldap kórdi.
Saıası yntymaqtastyqtyń órbýi
Qazaqstan men Armenııa arasyndaǵy dıplomatııalyq baılanys táýelsizdik jyldarynan bastaý aldy. 1992 jylǵy 27 tamyzda resmı qatynas ornatylyp, sol jyldyń qazanynda Astanada Armenııa Elshiligi ashyldy. Qazaqstannyń Armenııadaǵy Elshiligi 2007 jyldyń naýryzynan bastap jumys isteı bastady. Osy dıplomatııalyq ınfraqurylym ekijaqty dıalogtiń turaqtylyǵyn qamtamasyz etip, seriktestiktiń senimdi negizin qaldyrdy.
Saıası seriktestiktiń quqyqtyq tiregi – 1993 jylǵy «Qatynastardyń negizderi týraly shart» jáne 1999 jylǵy «Dostyq pen yntymaqtastyq týraly shart». Bul qujattar eki el arasyndaǵy ózara is-qımyldyń baǵyt-baǵdaryn aıqyndap, senimge negizdelgen qarym-qatynastyń quqyqtyq negizin jasady.
Ekijaqty jáne kópjaqty qatynasty odan ári damytýǵa jáne nyǵaıtýǵa degen umtylys joǵary deńgeıdegi ózara saparlarmen aıqyndalady. Ásirese, 2024 jylǵy sáýirdegi Qazaqstan Prezıdentiniń Armenııaǵa memlekettik sapary saýda-ekonomıkalyq, kólik-logıstıka, tsıfrlyq jáne mádenı-gýmanıtarlyq yntymaqtastyq baǵytynda naqty bastamalardy ilgeriletti. Bul Qazaqstan men Armenııa arasyndaǵy strategııalyq seriktestiktiń turaqty damyp kele jatqanyn kórsetedi.
Buǵan deıin, Armenııa Premer-mınıstri Nıkol Pashınıan Ázerbaıjannyń Armenııa arqyly júk tranzıtine qoıylǵan shekteýlerdi alyp tastaýda Qazaqstan Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaevtyń róli úshin alǵys bildirgen edi. Bul qadam óńirlik tranzıttik jáne ekonomıkalyq yntymaqtastyqty nyǵaıtýdaǵy Qazaqstannyń mańyzdy úlesin kórsetedi, eki el arasyndaǵy strategııalyq dıalogti odan ári tereńdetýge múmkindik ashady.
Eki eldiń parlamentaralyq ózara is-qımyly dástúrli joǵary deńgeıde, senimdi negizde damyp jatyr. Qazaqstan-Armenııa parlamenttik dostyq toptary formatynda da, halyqaralyq parlamenttik uıymdardyń alańdarynda da ustanymdary men bastamalaryn ózara qoldap júr.
Qazaqstan – Armenııa saýda baılanystarynyń damýy
Saýda jáne ıntegratsııa mınıstrliginiń málimetine qaraǵanda, 2025 jyldyń qańtar–tamyz aılarynda Qazaqstan men Armenııa arasyndaǵy taýar aınalymy 35,4 mln AQSh dollary kóleminde boldy. Onyń ishinde Qazaqstan eksporty 23,6 mln dollarǵa jetip, negizgi taýarlar qatarynda temeki ónimderi, shashqa arnalǵan quraldar, júgeri, shoshqa eti, elektr akkýmýlıatorlary men kosmetıkalyq ónimder bar. Import 11,9 mln dollar kóleminde júrdi, onyń ishinde ıývelırlik buıymdar, spırtti ishimdikter, azyq-túlik jáne dári-dármek basymdyqqa ıe boldy.
Salystyrmaly turǵyda eksport kólemi ótken jyldyń osy kezeńimen salystyrǵanda 2,7%-ǵa tómendese de, keıbir taýarlardyń jetkizilim kóleminde aıtarlyqtaı ósý baıqalady. Mysaly, shashqa arnalǵan quraldar, júgeri jáne elektr akkýmýlıatorlary eksporty artqan. Importtaǵy ózgerister anaǵurlym aıqyn: keıbir salalarda, mysaly, avtokólik, qurylys tehnıkasy jáne gıdrotýrbınalar boıynsha jetkizilim tolyq toqtaǵanymen, ıývelırlik buıymdar, spırtti ishimdikter jáne dári-dármek ımporty aıtarlyqtaı kóbeıgen.
Nátıjesinde saýda balansy 11,7 mln dollarǵa oń nátıje kórsetip, Qazaqstan úshin ekijaqty saýdadan paıda keltirdi.
Mádenı-gýmanıtarlyq yntymaqtastyq
Qazaqstan men Armenııa arasyndaǵy mádenı-gýmanıtarlyq yntymaqtastyq joǵary deńgeıde damyp jatyr. 2006 jyly Mádenıet salasyndaǵy yntymaqtastyq týraly úkimetaralyq kelisim sheńberinde eki el arasyndaǵy mádenı baılanystardy nyǵaıtý úshin kóptegen bastama iske asty.
2010 jyldan bastap Qazaqstannyń Armenııadaǵy elshiliginiń qoldaýymen Erevan memlekettik ýnıversıteti túrkologııa kafedrasynyń janynan qazaq tili, mádenıet jáne tarıh ortalyǵy quryldy. Al 2016 jyly Armenııanyń Ulttyq kitaphanasynda qazaq ádebıeti ortalyǵy ashyldy. Sondaı-aq Armenııada túrli mádenı is-shara, sonyń ishinde konferentsııalar, ádebı-mýzykalyq keshter jáne kitaptar tanystyrylymy uıymdastyryldy.
Armıan tilindegi «Qazaq ádebıetiniń antologııasy» kitabynyń tusaýkeseri, «Abaı-175», «Erevandaǵy Abaı oqýlary» jınaqtarynyń tusaýkeseri ótip, qypshaq tilindegi armıanografııalyq jazba eskertkishteriniń taqyrybyna arnalǵan halyqaralyq konferentsııalar boldy.
Qazaqstannyń «Naırı» mádenı ortalyqtary qaýymdastyǵynyń qyzmeti, sondaı-aq Qazaqstannyń 14 qalasynda jumys isteıtin armıan mádenı ortalyqtary Qazaqstan men Armenııa arasyndaǵy mádenı baılanystardy nyǵaıtýǵa yqpal etip keledi.
Eki eldiń mádenıet jáne óner ókilderi túrli halyqaralyq jáne óńirlik is-sharalarǵa belsendi qatysady. Bul Qazaqstan men Armenııa arasyndaǵy mádenı baılanysty odan ári damytýǵa yqpal etip otyr.
Sarapshylar ne deıdi?
Syrtqy saıası zertteýler ınstıtýtynyń sarapshysy Almat Toekınniń pikirinshe, Qazaqstan men Armenııa arasyndaǵy ekijaqty qatynastar sońǵy jyldary turaqty túrde damyp keledi. Ol eki el arasyndaǵy qarym-qatynastardyń belsendi sıpatqa ıe ekenin atap ótti.
– 20–21 qarashadaǵy Armenııa Premer-mınıstri N. Pashınıannyń resmı sapary tarıhı mánge ıe. Sebebi, táýelsizdik alǵannan beri eki eldiń joǵary deńgeıdegi resmı vızıtteri sırek júzege asty. 2024 jyly Qazaqstan Prezıdenti Armenııaǵa resmı saparmen barǵan bolsa, bıyl Pashınıannyń sapary eki el arasyndaǵy dıalogti jańa deńgeıge kóteredi, – deıdi sarapshy.
Sarapshynyń aıtýynsha, bul sapar óńirlik tranzıttik jáne ekonomıkalyq jobalardy iske asyrýǵa yqpal etedi. Qazaqstan tranzıttik múmkindikterin tıimdi paıdalanyp otyr: Ázerbaıjan Armenııaǵa tranzıttik shekteýlerdi alyp tastady, al alǵashqy tranzıttik júk retinde Qazaqstannyń bıdaıy jetkizildi. Sonymen birge, «Ystambul korıdory» jańa logıstıkalyq baǵyt iske asyrylsa, Armenııa tranzıttik memleket retinde paıda kórip, Qazaqstan, Armenııa jáne Túrkııa úshin ekonomıkalyq tıimdilik týǵyzady.
– Nıkol Pashınıan pragmatıkalyq jáne alysqa kóz tastaıtyn saıasatker. Ol kórshilerimen beıbit qatynastar ornatýǵa umtylyp otyr. «Perekrestok mıra» jobasy Armenııa arqyly negizgi transporttyq korıdorlardy ashýdy kózdeıdi. Qazaqstan úshin bul tranzıttik baǵyttar asa mańyzdy, sebebi el Azııa men Eýropany baılanystyratyn negizgi marshrýt retinde óz rólin kúsheıte alady, – deıdi Toekın.
Ekonomıkalyq jáne gýmanıtarlyq yntymaqtastyq ta mańyzdy ekenin sarapshy atap ótti. Armenııadan Qazaqstanǵa balyq ónimderi, irimshik, shyryndar jáne basqa azyq-túlik taýarlary jetkizilip otyr. Armıan ıývelırlik buıymdary da qazaqstandyq naryqta suranysqa ıe, olardyń baǵasy álemdik naryqqa qaraǵanda eki-úsh ese arzan. Sonymen qatar, mádenı-gýmanıtarlyq baılanys ta mańyzdy: Qazaqstandaǵy armıan dıasporasy shamamen 40 myń adam jáne kóbinese Aqtaý qalasynda shoǵyrlanǵan.
– Osy sapar Qazaqstan men Armenııa arasyndaǵy strategııalyq dıalogti nyǵaıtyp qana qoımaı, ekonomıkalyq, tranzıttik jáne mádenı-gýmanıtarlyq yntymaqtastyqty jańa deńgeıge kóterýge múmkindik beredi, – deıdi sarapshy.
Saıasattanýshy Zamır Qarajanovtyń pikirinshe, Armenııa Qazaqstan úshin mańyzdy ári áleýeti joǵary seriktes bolyp otyr. Ol el ekonomıkasynyń turaqty ósýi ekijaqty taýar aınalymyna tikeleı áser etetinin aıtady.
– Mysaly, 2020 jyldan beri eki el arasyndaǵy saýda kólemi 15 mıllıon dollardan 84 mıllıon dollarǵa deıin ósti. 2022 jyly ósim shamamen 100%-ǵa jetken bolsa, 2024 jyly taýar aınalymy 23%-ǵa qysqardy. Al eń joǵary kórsetkish 2023 jyly tirkelip, 100,3 mıllıon dollar boldy, – deıdi saıasattanýshy.
Ol bul jaǵdaıdy eki qyrynan baǵalaıdy. Birinshiden, eki el arasyndaǵy saýda áleýeti aıtarlyqtaı joǵary, sondyqtan ony barynsha paıdalaný qajet. Ekinshiden, saýda ósimi keıde turaqsyz bolyp, onyń turaqtylyǵyn qamtamasyz etý asa mańyzdy.
– Armenııa ekonomıkasynyń kólemi 25 mıllıard dollardan asady. Bul kórshiles Qyrǵyzstanmen salystyrǵanda aıtarlyqtaı kóp bolsa da, qazirgi taýar aınalymy eki eldiń ekonomıkalyq áleýetine tolyq sáıkes kelmeıdi. Sondyqtan úkimet deńgeıinde saýdany arttyrý joldary qarastyrylyp jatyr, – deıdi ol.
Saıasattanýshy yntymaqtastyqtyń negizgi baǵyttaryn atap ótti. Onyń pikirinshe, saýda negizinen transport, avtokólik jáne temirjol qatynastary arqyly damıdy. Sonymen birge, gýmanıtarlyq sala – mádenıet, bilim berý, kóshi-qon saıasaty jáne vedomstvolar arasyndaǵy derekter almasý – bolashaqta mańyzdy baǵyttarǵa aınalýy múmkin.
– Armenııa men Ázerbaıjan arasyndaǵy qatynastar jaqsara bastaǵan saıyn, Qazaqstanmen ekonomıkalyq yntymaqtastyq múmkindikteri de artady. Mysaly, Ázerbaıjan Armenııaǵa tranzıttik shekteýlerdi alyp tastaǵannan keıin Qazaqstan úshin jańa eksporttyq naryq ashyldy. Alǵashqy tranzıttik júk retinde Armenııaǵa Qazaqstannyń bıdaıy jetkizildi, bul elimiz úshin qosymsha eksporttyq múmkindik bolyp otyr, – deıdi saıasattanýshy.
Armenııa naryǵyna Qazaqstannyń ulttyq astyq operatory ártúrli sapadaǵy bıdaıdy usyndy. Máselen, 27-28% dán mańyzy bar joǵary aqýyzdy hi-pro bıdaıy boldy. Biraq satyp alýshy 4-synypty bıdaıdy tańdap, «Azyq-túlik kelisimshart korporatsııasy» jańa temirjol baǵyty arqyly 15 vagon astyqty Dalarık stantsııasyna jóneltti. Bul jol Qazaqstannan Armenııaǵa Reseı, Ázerbaıjan jáne Grýzııa arqyly ótetin tranzıttik jańa logıstıkalyq baǵytty synaqtan sátti ótkizdi.
Eki el arasyndaǵy saýda áleýetin tolyq iske asyrý úshin úkimettik deńgeıde júıeli is-qımyl men turaqty yntymaqtastyq qajet. Transporttyq baılanystar men gýmanıtarlyq saladaǵy yntymaqtastyq - osy protsestiń basty tiregi.