Astana aspany: Elorda aýanyń lastanýymen qalaı kúresip otyr
ASTANA. KAZINFORM – Astanada sońǵy jeti jyl ishinde aýa sapasynyń joǵary deńgeıde lastanýy turaqty sıpatqa ıe boldy. Ótken jyldyń ózinde 61 myńnan astam zııandy zattardyń shekti kontsentratsııadan joǵarylaǵan deregi tirkelgen. Osyǵan oraı Kazinform tilshisi mamandarmen birlesip, elordanyń ekologııalyq ahýalyn jan-jaqty saraptady.
IQAir esebi: Aýa sapasy kúz ben qys aılarynda nasharlaıdy
2021-2025 jyldar aralyǵynda atmosferalyq aýa sapasynyń joǵary deńgeıde lastanýy boıynsha Astana birinshi orynǵa turaqtady. Bul tizimge Almaty, Qaraǵandy, Aqtóbe, Temirtaý, Sátbaev, Petropavl jáne Talǵar qalalary da kirdi.
Baǵalaý negizi retinde jyldyq atmosferanyń lastaný ındeksi alynǵan. Ekologııa jáne tabıǵı resýrstar mınıstrliginiń málimetterine sensek, bıylǵy jartyjyldyqta Astanada aýanyń lastaný deńgeıi óte joǵary bolyp, №8 beket aýdanynda kúkirtsýtektiń standartty ındeksi (SI) 16,3 mánine jetken-di – óte joǵary deńgeı.
Astananyń aýa quramyndaǵy negizgi lastaýshylar qataryna kúkirtsýtek, kómirtek oksıdi, azot oksıdi men dıoksıdi, ozon jáne shań-tozań jatady. Ótken jyly ozonnyń ortasha táýliktik kontsentratsııasy ruqsat etilgen shekti deńgeıden 3,2 ese asyp, usaq bólshekti shań-tozań mólsheri 1,8 esege kóbeıgeni málim.
Halyqaralyq monıtorıng derekteri de osy qorytyndyny tolyqtaı rastap otyr. Ásirese, shveıtsarııalyq IQAir kompanııasynyń (BUU Qorshaǵan ortany qorǵaý baǵdarlamasynyń tehnologııalyq seriktesi) ótken jylǵy esebinde Astana qalasyndaǵy aýa sapasynyń eń joǵary lastanýy kúz ben qys aılarynda baıqalatyny kórsetilgen.
Astanadaǵy jaǵdaı jáne álemdik tájirıbe
«Baıtaq» jasyldar partııasynyń tóraǵasy Azamathan Ámirtaev Astanada kólik sany artqan saıyn aýa lastanyp jatqanyn aıtty.
– Qaladaǵy kólik sany kúnnen-kúnge artyp jatqanyn nazardan tys qaldyrýǵa bolmaıdy. Jol qozǵalysy kezinde bólinetin kómirtegi dıoksıdi, azot oksıdteri jáne basqa da ýly gazdar qala aýasynyń sapasyn nasharlatady, – dedi sarapshy.
Ulttyq statıstıka bıýrosynyń málimetine sáıkes, bıylǵy jyldyń maýsym aıynda Astanada tirkelgen avtokólik sany 468,4 myńǵa jetip, 2024 jylmen salystyrǵanda 20,3%-ǵa ósken. 2022 jyldan beri avtoparktyń ósý qarqyny údedi. Bul rette Azamathan Ámirtaev kólik parkiniń eskirgenin alǵa tartty.
– Astananyń joldarynda júrgen ár besinshi kóliktiń shyǵaryndylaryn tazartý júıesi eskirgen jáne olar is júzinde avtokólik qaldyǵyna jatady. 20 jyldan asqan avtokólikterdiń sany 98,7 myńnan asady, al 10 jyldan asqandarynyń úlesi 43,8%-dy quraıdy, – deıdi spıker.
Osy rette qaladaǵy qoǵamdyq kólik máselesin esten shyǵarmaý qajet. Astanada 9 myń avtobýs bar. Onyń tek 68-i elektrmen, 335-i aralas janarmaımen jumys isteıdi. Demek, qos sanattaǵy avtokólikter jalpy avtobýs parkiniń 1%-ynan da kem. Hımııa ǵylymdarynyń kandıdaty, qaýymdastyrylǵan professor Erjan Aqqazınniń aıtýynsha, aldaǵy ýaqytta LRT júıesi iske qosylsa, jaǵdaı ózgerýi yqtımal.
– Elektromobılderdiń sanyn kóbeıtý jáne LRT júıesin engizý arqyly qaladaǵy kólik shyǵaryndylaryn azaıtýǵa bolady. Mysaly, AQSh-ta LRT ashylǵan soń kómirtek oksıdiniń kúndik maksımýmy shamamen 24%-ǵa tómendep, keıbir organıkalyq qosylystar 60%-ǵa deıin azaıǵan, – dedi professor.
Álemdik tájirıbede kólik shyǵaryndylaryn azaıtýdyń tıimdi joldarynyń biri – tómen emıssııaly aımaqtar qurý. London qalasynda 2019 jyldan beri «Óte tómen shyǵaryndylar aımaǵy» (ULEZ) júıesi jumys isteıdi.
– Júıe eski jáne ekologııalyq talaptarǵa saı emes kólikterdiń qala ortalyǵyna kirýin shekteýdi kózdeıdi. Mundaı kólikterden kúndelikti aıtarlyqtaı tólem alynady, avtokólik ıelerin ekologııalyq taza kólikke kóshýge ıtermeleıdi. Qazaqstanda osyndaı júıeni engizý aýa sapasyn jaqsartýǵa múmkindik berýi yqtımal, – dedi Erjan Aqqazın.
Qalanyń bıiktigi artyp, jeldiń kúshi azaıǵan
Sarapshylar qala qurylysyndaǵy ekologııalyq tepe-teńdiktiń buzylyp jatqanyna da toqtaldy. Saldarynan aýa aınalymy azaıyp, ekologııalyq zardabyn tartyp otyrmyz.
– Qala tek aýmaǵy boıynsha emes, bıiktigi jaǵynan da ósip jatyr. Bul jer betiniń kedir-budyrlyǵyn arttyryp, jeldiń jyldamdyǵyn azaıtady. Sonyń saldarynan aýada jınalǵan zııandy bólshekter uzaq saqtalyp, tynys joldaryna kóbirek áser etedi. Astananyń aýa sapasyn jaqsartýdyń naqty joldarynyń biri – kógaldandyrý jumystaryn jalǵastyrý. Jańa turǵyn úıler men ǵımarattardyń ornyna parkter men skverler salý qajet, – dedi Azamathan Ámirtaı.
Klımattyq baqylaýlarǵa sáıkes, 2000 jyldan beri Astanada jelsiz kúnderdiń sany jylyna 18 kúnnen 25 kúnge deıin kóbeıgen. Bul qubylystyń kúsheıýine qalanyń aınalasyndaǵy «jasyl beldeýdiń» qalyptasýy men jappaı qurylys tikeleı áser etkenge uqsaıdy.
Azamathan Ámirtaıdyń aıtýynsha, orman alqaptarynyń aýa aınalymyna áserin tolyq baǵalaý úshin áli ýaqyt kerek.
– Jasyl beldeý – ekologııa úshin mańyzdy joba. Biraq onyń klımatqa uzaqmerzimdi áserin baǵalaý ázirge erte, sebebi ormandardyń paıda bolǵanyna kóp ýaqyt óte qoıǵan joq. Alaıda kez kelgen jaǵdaıda orman jer bederin ózgertedi, jeldiń kúshin báseńdetedi, – deıdi sarapshy.
Sonymen qatar orman jamylǵysy qar toqtatý fýnktsııasyn qosa atqarady, bul óz kezeginde qys mezgilindegi borandy azaıtýǵa kómektesýi múmkin.
Ekologııa men energetıka: Gazdandyrý qalaı júrip jatyr?
Elordanyń aýasyn lastap otyrǵan taǵy bir faktor – jylý elektr ortalyqtary. Ásirese, jylytý maýsymy bastalǵanda qalanyń ústin qaptaǵan qoıý tuman men tumsha – kómir jaǵýdyń tikeleı saldary. Bul týraly ekolog Azamathan Ámirtaı alańdaýshylyǵyn bildirip otyr.
– Jylytý maýsymynda basty lastaýshy – kómirden shyqqan qaldyqtar. Bul adam ómiri úshin óte qaýipti. JEO men jeke peshterdiń qaldyqtarynda kómirtek oksıdi, azot oksıdi, kúkirtsýtek, kúkirt dıoksıdi jáne azot dıoksıdi bar. Bul zattar tynys alý joldaryna aıtarlyqtaı zııan keltiredi, – deıdi sarapshy.
Astana qalasynyń energetıka basqarmasynyń málimetinshe, máseleni sheshýdiń basty joly – gazdandyrý. Elordada 24,4 myń jeke úı bar, qazirgi tańda sonyń 14 myńnan astamyna gaz tartylǵan. Qalǵan bóligi jyl sońyna deıin kógildir otynǵa qosylmaq.
Sonymen qatar «Turan», «Telman», «Ońtústik-Shyǵys» jylý elektr stantsııalary men qala mańyndaǵy birqatar eldi mekenge gaz jetkizetin jelilerdiń qurylysy aıaqtalǵan. Qalada gaz taratý jelileriniń qurylysy úsh kezekke bólingen. Gazdandyrýdyń eki kezeńiniń qurylysy aıaqtaldy.
Gazdandyrýdyń úshinshi kezeńi boıynsha jumystar respýblıkalyq jáne jergilikti bıýdjetter qarajaty esebinen, sondaı-aq jeke ınvestıtsııalardy tarta otyryp, 2024-2026 jyldarǵa josparlanǵan.
Keshendi sharalar men aldaǵy mindetter
Gazdandyrýdyń keńeıýimen qatar, elordada atmosferalyq aýa sapasyn jaqsartý baǵytynda keshendi jumystar atqarylyp jatyr. Ekologııa mınıstrligi óńir ákimdikterimen birlese otyryp, Qazaqstan qalalaryndaǵy aýa sapasyn jaqsartý úshin arnaıy jol kartasyn ázirlegenin habarlady.
– Qala aýmaǵynda atmosferalyq aýanyń jaı-kúıin baqylaý 16 statsıonarlyq beket pen avtomattandyrylǵan monıtorıng stantsııalarynda turaqty túrde júrgiziledi. Bul júıeni jańǵyrtý maqsatynda 2024-2030 jyldarǵa arnalǵan Ulttyq gıdrometeorologııalyq qyzmettiń baǵdarlamasy bekitilip, atmosferalyq aýa sapasyn baqylaýdyń qosymsha beketteri ornatylady, – delingen mınıstrliktiń jaýabynda.
Sonymen qatar 2016 jyly Qazaqstan Parıj kelisiminiń bir bóligi retinde óziniń ulttyq josparyn usynǵanyn bilemiz. Soǵan sáıkes 2030 jylǵa qaraı parnıktik gazdar shyǵaryndylaryn 1990 jylmen salystyrǵanda 15-25%-ǵa qysqartý mindeti tur. Bul baǵytta «Jasyl damý» AQ belsendi jumys istep keledi.
Aıta keterligi, Memleket basshysynyń bastamasymen júzege asyp jatqan «Taza Qazaqstan» respýblıkalyq aktsııasy qorshaǵan ortany qorǵaý isine azamattardyń belsendi qatysýyna serpin berip otyr. Keshendi sharalar Astanada atmosferalyq aýanyń lastaný deńgeıin tómendetýge de úles qosady degen úmit basym.