Áskerdegi sarbazdardyń ólimine qatysty isti azamattyq sottyń qaraýyna berý kerek pe? - baspasózge sholý
***
Kúni keshe ótken mereke kúnderi Qaraǵandy qalasynyń kósheleri aıaq astynan kúrt ózgerdi, ony boılaı ósip turǵan taldarǵa deıin búrshik jaryp, gúldep sala berdi. Alǵashynda munyń baıybyna barmaǵan jergilikti jurt shynymen tabıǵat tosyn minez kórsetip, «kóktem kele qalǵan eken» dep oılap qalysypty. Biraq tap solaı eken deı qoıaıyn dese, aýa raıynyń jylyp ketkeni shamaly. Kerisinshe aqtútek boran kóterilgeli keıiptegi tabıǵat «túlen túrtip» turdy. Bul týraly «Egemen Qazaqstan» gazeti jazyp otyr.
Basylymnyń jazýynsha, kenshiler astanasynyń ortalyq dańǵyldarynyń birinde ala jazdaı japyraq jaımaǵan qaraǵashtardyń ózi qystyń kózi qyraýda jaıqalyp shyǵa kelýi qala basshylyǵynyń tapqyrlyǵy eken. Olar qaraǵashtyń ár túbine jipke tizilgen jasandy japyraqtardy orap tastaǵan. Jurt muny «qurmetti qonaqtar júretin jerge jasalǵan kezekti kózboıaýshylyq» dep qabyldap otyr. Óıtkeni, saqyrlaǵan sary aıazy bar Arqa tósinde qysty jaz etý sheneýnikterdiń ǵana qolynan keletin sharýa ekenine eshqaısysy shúbálanbaǵan.
Qalaı degende de, «Men de ań-tań, apam da ań-tań» deıtin gáp bolyp shyqqan. Mundaı metamorfozanyń ne maǵyna beretinin, onyń neni meńzeıtinin áli eshkim túbegeıli túsine almaı otyr.
Kókshetaý áýejaıynyń tarıhy 1945 jyldyń maýsym aıynan ózek tartady. Shaǵyn áýejaı qalanyń soltústiginde, Qopa kóliniń irgesinde ornalasty. Sol jylǵy shildeniń orta sheninde áýejaıǵa alǵashqy PO-2 ushaǵy kelip qondy. Ony basqarǵan 4-synypty ushqysh Nıkolaı Bondardy qalalyqtar naǵyz batyr retinde qurmetpen qarsy aldy, dep jazady «Egemen Qazaqstan» gazeti «Kókshetaý áýejaıynyń áleýeti kúsheıdi» degen maqalada.
Basylymnyń atap ótýinshe, Býrabaı kýrortty aımaǵyn damytý baǵdarlamasynda Kókshetaý áýejaıyna aıryqsha nazar aýdarylǵan. Joba júzege asyryla bastaǵan jyldardan beri ony qarjylandyrýǵa respýblıkalyq bıýdjetten 8,3 mıllıard teńge jumsaldy. Mańyzdy istiń barysymen tanysý maqsatynda Respýblıka Premer-Mınıstri Serik Ahmetov, salalyq mınıstrlik basshylary qurylys alańynda birneshe ret boldy. Memlekettik komıssııa 30 nysannan turatyn qaıta qurý qurylystaryn joǵary talaptar turǵysynda qabyldap aldy.
- Zamanaýı áýejaıdy arnaıy tehnıkalyq jabdyqtarmen qamtamasyz etý, ushaqtar men qosalqy býyndarǵa qyzmet kórsetý máselesine ǵana 600 mıllıon teńge bólinip, tolyq ıgerildi, - deıdi Kókshetaý áýejaıynyń dırektory Dastan Malıev. Mundaǵy túbegeıli qaıta qurý jumystary merziminen buryn ári joǵary sapada aıaqtaldy. Asfaltty-armobetondyq jamylǵyly ushý-qoný alańy sheteldik qurylǵylardy ornatýmen qatar, 2850 metrge uzartyldy. Saǵatyna 200 jolaýshyny qabyldaı alatyn aerovokzal eki teleskopııalyq trap, lıft jáne eskalatorlarmen jabdyqtaldy. Tanymastaı jańǵyrtylǵan áýejaıda jolaýshylarǵa barlyq qolaıly jaǵdaılar jasalýmen birge, tirkeý, shekaralyq jáne kedendik resimdeý oryndary qarastyrylǵan.
***
Ǵylym damyp, sharyqtaǵan saıyn, onyń jetistikterine kóleńke túsiretin jalǵan ǵylym da, ótirik ilim de qosarlana alǵa jyljıdy. Búginde eshqandaı dáleli men dáıegi, zertteý tásili joq bolsa da, ǵylymnyń terisin jamylǵan túrli jalǵan ǵalymdardyń qatary kóp. Bul týraly «Aıqyn» gazeti búgingi sanynda jan-jaqty taldap otyr.
Basylymnyń jazýynsha, Jalǵan ǵylymnyń birinshi «klassıkalyq» mysaly retinde belgili fızık, Parıj akademııasynyń múshesi, professor Rene Blondlonyń N-sáýleler týraly «jańalyǵyn» ataýǵa bolady. Bondlo ómir boıy fızıkanyń túrli máselelerin zerttep kelgen, alaıda fızıologııa máselelerine eshqashan kóńil bólgen emes. Dese de, 1903 jyldyń kúzinde "Comptes Rendus Academic Science" atty ǵylymı jýrnalda N-sáýlelerdi ashqandyǵy týraly maqala jarııalaıdy. Onyń pikirinshe, bul sáýlelerdi túrli metaldar shyǵarady jáne adamnyń kórý qabiletin birden kúsheıtetin qasıetke ıe. Ǵalym osy sáýlelerdiń arqasynda adam tastaı qarańǵyda da kórý múmkindigine ıe bolady dep tujyrymdaǵan. Osy ıdeıasyn dáleldeý úshin negizi metall prızmadan qurylǵan arnaıy spektomertdi de jasap shyǵarǵan. Sonyń kómegimen Blondlo óz kóziniń jaryqqa sezimtaldyǵyn ólshegen. ıAǵnı metall prızma bóletin N-sáýleler kózdiń jaryqty sezý qabiletin arttyra túsýi tıis.
Osy ıdeıamen qarýlaǵan ǵalym bir jyldyń ishinde 20-ǵa jýyq maqala jarııalaǵan. Frantsııada onyń maqalalary qyzyǵýshylyqpen qabyldandy. Degenmen shetelderde onyń jańalyǵyna senbeıtin kóptegen skeptıkter tabyldy. Aǵylshynnyń fızıkalyq qaýymdastyǵy belgili fızık R.Výdty arnaıy jiberedi. Ol Frantsııaǵa kelip, N-sáýlelerdi kórsetý kezinde, qarańǵylyqty paıdalanyp, ónertapqysh ashqan sáýlesiniń belsendiligin ólshep turǵan metall prızmasyn qaltasyna sala qoıady. Buny baıqamaǵan Blondlo sol kúıi óz kóziniń qarańǵyda kórý qabiletin «ulǵaıta» beredi. Osyndaı tájirıbeni birneshe ret qaıtalǵan Výd birden bunyń qarapaıym ǵana ózin-ózi ılandyrý ekendigine kóz jetkizedi. Birneshe kúnnen keıin "Nature" jýrnalyna óz esebin jarııalap, N-sáýleler týraly áńgimege núkte qoıady».
Al kishi dáretpen emdeýge arnalǵan ýrınoterapııany qoldaýshylar ony kóptegen aýrýlarǵa em degenge senedi. Zárdi ishke qabyldaý arqyly tipti aýyr qaterli isikten da aıyǵýǵa bolady dep sendiredi. Alaıda onyń aýrýǵa em bolǵany týraly ǵylymı dáleldengen derek joq. Mundaı tásilmen emdelý adam aǵzasy úshin qaýipti bolýy múmkin. Kúmándi ilimder qataryn mesmerızm, gemokod, torsıonıka, akvalogııa, telegonııa, telekınez, telepatııa, spırıtızm, ýfologııa syndy ataýynan jaq jańylatyn ilimdermen jalǵastyrýǵa bolady.
Jalǵan ǵylymmen aınalysý, ony ary qaraı damytý, oǵan senetin adamdardy kóptep tartýdyń astarynda kóbine baqaı esep jatady. «Fen-shýı», hıromatııa, astrologııa syndy ilimderdi damytýshylar qarjylaı paıda kóredi. Óıtkeni olarǵa senetin adamdar qur qol kelmesi anyq. Keıde jalǵan ilimderdi adamdardy durys joldan adastyryp, shyndyqtan alystatý úshin ádeıi jasaıdy deıtinder de bar. Máselen, keńestik kezeńde keńinen oqytylǵan marksızm, darvınızmdi mysalǵa keltirýge bolady. Naǵyz ǵylymmen aınalysatyn ǵalymdardyń jańalyq ashýǵa umtylysy kezinde jibergen qatelikterinen góri, osyndaı jalǵan ilimdi qoldan jasaýshylardan keletin qaýiptiń qateri kúshti bolýy múmkin... Maqala «Álemdi jaılaǵan jalǵan ilimder» degen taqyryppen berilgen.
Qytaı álemi óziniń qupııalylyǵymen jáne san qyrlylyǵymen álemdi tańǵaldyryp keledi. Qarasha aıynda Reuters agenttigine bergen suhbatynda Qytaıdyń Ulttyq bankiniń keńesshisi Lı Daokýı ıýan baǵamyna taıaý arada ózgeris enýi múmkindigin aıtty, dep jazady «Aıqyn» búgingi sanyndaǵy «Teketires nemen bitedi?» atty maqalasynda.
Gazettiń jazýynsha, Gonkongtyń Ortalyq bankiniń eks-jetekshisi Djozef ıAm da dollar men evroǵa degen senim azaıyp otyrǵanyn eskersek, ıýan ǵalamdyq qarjy júıesindegi taǵy bir senimdi valıýtaǵa aınalýǵa daıyn ekenin aıtady. Bir qyzyǵy, mundaı pikirdi halyqaralyq valıýta qorynyń tóraǵasy Domınık Stross-Kan da bildirip, jyl basynda ıýannyń jete baǵalanbaı otyrǵanyn aıtqan. Al qazaqstandyq saıasattanýshy Rasýl Jumaly «Qytaıdyń valıýtalyq saıasatyn ózgertýge múmkindik berip otyrǵan taǵy bir nárse - olardyń óte az ýaqyttyń ishinde ekonomıkany syrtqy naryqtan ishki tutynysqa baǵyttaı bilýinde» degen oıdy alǵa tartady.
Qytaı valıýtasy Qazaqstanda da suranysqa ıe. Qazaqstan ulttyq banki derekteri boıynsha qazan aıynda aqsha aıyrbastaý pýnktteri arqyly 18 mıllıon ıýan satylǵan. Qazaqstandyqtar bir jylda aıyrbastaý pýnktterinen 197 mıllıon ıýan satyp alǵan. Qytaı kommýnıstik partııasynyń qarasha plenýmy ekonomıkada jańa aýqymdy reformalar bastalatynyn jarııalady. Olardyń biriniń maqsaty - 2020 jylǵa qaraı ıýandy aıyrbas valıýtasyna aınaldyrý. Qytaı jaǵy qolǵa alǵaly otyrǵan reformalarǵa baǵa bergen álemdik saıasattanýshylar «2030 jylǵa deıingi aralyqta álemniń ekonomıkasy qýatty elderdiń tiziminde Qytaı men AQSh alma-kezek kósh bastaıdy» degen boljam aıta bastady.
- Qytaıda jumys istep otyrǵan, Qytaıdyń ekonomıkasyn sharyqtatyp otyrǵan qyryqqa jýyq transulttyq kompanııalardyń basym bóligi AQSh-qa tıesili. AQSh Qytaıdyń ózderinen ozyp ketkenin qalamaıdy. Demek, búgin bolmasa da erteń aktıvterin alyp ketetinin, jumys kúshi arzan elder - Úndistanǵa, Pákistanǵa aýystyra bastaıtynyn Qytaı bilip-sezip otyr. Qytaıdyń óziniń strategııasynyń ózgertýine sebep bolǵan basty faktorlar osy. Endi Qytaı budan bylaıǵy jerde «esport emes, ımport úshin» degen ustanymǵa kóship, ulttyq valıýtasy - ıýandy lıberalızatsııalaýǵa kóshti. Endi dollar men ıýan arasyndaǵy aıqas bastaldy. Endigi jerde qaısysynyń basym kúshke ıe bolary aldaǵy eki-úsh jyldyń ishinde, transulttyq kompanııalar óz aktıvterin alyp ketken kezde baıqalady. Qytaıdyń valıýtalyq saıasatyn ózgertýge múmkindik berip otyrǵan taǵy bir nárse - olardyń óte az ýaqyttyń ishinde ekonomıkany syrtqy naryqtan ishki tutynysqa baǵyttaı bilýinde jatyr. Buryn eksportynyń barynsha arzan bolýyna múddeli bolyp kelgen Qytaı endigi jerde mundaı qaýipten aryla bastady. Al ıýannyń álemdik valıýta deńgeıine jetýi Qytaıǵa óte úlken artyqshylyqtar ákeletini anyq, - deıdi qarjyger Іlııas Isaev.
***
Dúnıejúzilik týrıstik uıymnyń derekteri boıynsha, álemdik ekonomıkadaǵy týrızmniń úlesi 2012 jyly 3,5 trıllıon dollardy qurady. Týrızm kóptegen elder úshin valıýtalyq túsimniń mańyzdy kózi bolyp otyr. Mysaly, sheteldik týrızmniń úlesi taýar eksporty men qyzmettik túsimderde Grekııada - 36, Ispanııada - 35, Túrkııada 20 paıyzdy quraýda. Al týrızmniń eń joǵary kiristi baǵyty sanalatyn iskerlik týrızmniń úlesi 430 mıllıard dollar, medıtsınalyq týrızmniń úlesi 400 mıllıard dollar kóleminde bolǵan. Sońǵy jyldary álemdik ekonomıkanyń qozǵaýshy kúshine aınalǵan týrızm salasynyń medıtsınalyq baǵyty asa joǵary qarqynmen damýda. Ondaǵy ósim jyl saıyn 20-30 paıyzdy quraýda. Medıtsınalyq týrızmnen tabys tabýshy negizgi elderdiń alǵashqy bestigine AQSh, Germanııa, Túrkııa, Úndistan, Taıland enip otyr. Sondyqtan bıyl Monakoda Medıtsınalyq týrızm qaýymdastyǵynyń múshesi bolyp tabylatyn 38 el Búkilálemdik medıtsınalyq týrızm qaýymdastyǵyn qurý týraly hattamaǵa qol qoıdy. Bul týraly «Alash Aınasy» gazeti jazyp otyr.
Basylymnyń atap ótýinshe, Birinshisi - aýqatty adamdar men ekonomıkasy damyǵan elderdegi patsıentterdiń «úshinshi elderge» emdelýge barýy. Ekinshisi - medıtsınalyq kómek kórsetý deńgeıi tómen elderden qyzmet kórsetý sapasy damyǵan memleketterge baryp emdelýshiler. «Máselen, medıtsınalyq týrızmniń birinshi tasqynyna AQSh-ty mysalǵa keltirýge bolady. Onda medıtsınalyq týrmen sapar shegýshiler sany sońǵy eki jylda 750 myńnan 3 mıllıon adamǵa deıin ósip, budan medıtsınalyq qyzmet kórsetý aqysy AQSh-tan tómen elder 1 mlrd dollar tabys tapqan. Al ekinshi tasqyndaǵylar arasynda burynǵy keńestik elderdiń turǵyndarynyń úlesi jyl saıyn 30-50 paıyzǵa ósip kele jatqan kórinedi» deı kele avtor elimizde medıtsınalyq týrızmniń jolǵa qoıylmaýynan jylyna mıııardttaǵan dollardan qaǵylyp, qosymsha jumys kúshin ashýǵa da kedergi bolyp jatqanyn alǵa tartady. Maqala «Qazaqstanda medıtsınalyq týrızmniń bolashaǵy bar ma?» degen taqyryppen berilgen.
Sondaı-aq, osy basylymnyń turaqty «Oı-kókpar» aıdarynda «Áskerdegi sarbazdardyń ólimine qatysty isti azamattyq sottyń qaraýyna berý kerek pe?» degen másele talqylanǵan.
Atalǵan suraqqa «Iá» dep jaýap bergen qoǵam qaıratkeri Erasyl Ábilqasymov: Bul jaıttyń qoǵamda kóterilip júrgenine biraz boldy. Jasyratyny joq, Qorǵanys mınıstrligi de, isti qaraıtyn tıisti áskerı organdardyń eshqaısysy da áskerdegi álimjettikti ashyq jarııa etkisi kelmeıdi. Eger áskerde qaıǵyly oqıǵa oryn ala qalsa, olar dereý «sarbazdar óz-ózine qol jumsady, sýıtsıd jasady» dep jaýyrdy jaba toqyǵysy keledi. Kópshiligi osylaı. Sondyqtan áskerde qaıtys bolǵan sarbazdardyń isin qaraýdy áskerı sotqa emes, azamattyq sotqa berýimiz kerek, - deıdi.
Al «Joq» degen ustanymdaǵy Aýǵan soǵysynyń ardageri, tarıh ǵylymynyń doktory Bolat Saılan: men bul pikirmen kelispeımin. Sarbazdardyń ólimine qatysty isti azamattyq sottyń qaraýy durys emes. Bul, eń aldymen, zańǵa qaıshy bolyp tabylady. Óıtkeni jalpy sotta áskerı adamnyń máselesin qaraý - áskerı qupııany jarııa etý degen sóz. Al áskerı qupııa - memlekettik qupııa. Negizi, áskerı sottyń ózi osy áskerı qupııany saqtaý úshin qurylǵan. Endi mynany qarańyz, áskerı salada azamattyq isterdi qaraıtyn sýdıalar bile bermeıtin, tipti bilýine de bolmaıtyn qupııalyqtar bolady. Elge jarııa etýge bolmaıtyn túrli jaǵdaılar kezdesedi. Neshe túrli qupııa áskerı nysandar bar. Sonymen birge áskerılerdiń óziniń ishki talaptary bar, áskerı jarǵylary bolady. Olarǵa tapsyrma berildi me, boldy, ol talqylanbaıdy, oryndalýy mindet. Osyndaı áskerdiń ishki jarǵysyn olar ózderi ǵana biledi. Al eger áskerı sottyń isteri azamattyq sottyń qaraýyna beriletin bolsa, onda áskerı ishki jarǵylar eskerilmeı, is bir jaqty sheshilip ketýi múmkin. Sondyqtan sarbazdarǵa qatysty isti áskerı sot ózi qaraýy tıis, - deıdi.
