Ashý-yzaǵa negizdelgen tuzaq: reıdjbeıt adamǵa qalaı áser etedi
PETROPAVL. KAZINFORM – Jyl qorytyndysyn shyǵara otyryp, Oksfordtyń aǵylshyn tili sózdigi rage bait tirkesin 2025 jyldyń sózi dep tańdady. Bul uǵym sózbe-sóz «ashýǵa qurylǵan tuzaq» degen maǵynany bildiredi. Nelikten bul termın bıyl eń kóp talqylanǵandardyń qatarynda jáne munda áleýmettik jeliler men olardyń algorıtmderi qandaı ról atqarady — muny Kazinform agenttiginiń tilshisi taldap kórdi.
Oksford ınstıtýtynyń anyqtamasyna sáıkes, «reıdjbeıt» termıni «ashý-yza nemese narazylyq týdyrý úshin ádeıi jasalatyn, arandatýshylyq nemese qorlaıtyn onlaın-kontentti» bildiredi. Mundaı materıaldar, ádette, belgili bir veb-paraqshaǵa nemese áleýmettik jelidegi akkaýntqa trafıkti arttyrý, sondaı-aq qoldanýshylardyń belsendiligin kúsheıtý maqsatynda jarııalanady.
Oxford Languages basshysy Kasper Gratvoldiń aıtýynsha, mundaı sózdiń paıda bolýy jáne onyń jıi qoldanylýy adamdardyń onlaın keńistikte ózderin tartý úshin paıdalanylatyn manıpýlıatsııalyq tásilderdi barǵan saıyn jaqsyraq túsine bastaǵanyn kórsetedi.
Reıdjbeıttiń ereksheligi nede jáne ony qalaı tanýǵa bolady?
Jeli qoldanýshylardyń aıtýynsha, reıdjbeıttiń basty aıyrmashylyǵy — onyń ádeıi jarııalanýynda. Qazaqstannyń medıa keńistiginde paıda bolǵan mundaı kontenttiń alǵashqy ári eń aıqyn mysaldarynyń biri — realıtı-shoýlar. Máselen, 2018 jyldan bastap otandyq telearnada kórsetilgen «Qalaýlym» baǵdarlamasyn ataýǵa bolady. Jobanyń resmı sıpattamasynda onyń maqsaty jubyn tappaǵandardy tabystyryp, qazaqstandyq qoǵamda otbasylyq qundylyqtardy nasıhattaý dep kórsetilgen.
Alaıda mundaı jobalardyń formaty qaqtyǵystarǵa, arandatýshylyq jaǵdaılarǵa jáne qarym-qatynasty jurt aldynda ashyq túrde talqylaýǵa negizdeledi. Dál osy jaıttar kórermen nazaryn uzaq ýaqyt ustap turady.
Áleýmettik jelilerde bul odan da aıqyn baıqalady, sebebi mundaı áserdi arnaıy algorıtmder odan ári kúsheıte túsedi.
Máselen, qazaqstandyqtar arasynda tanymal Threads platformasynda qoldanýshylar pikirlerin kóbine jalpylama jáne daý týdyratyn tezıs túrinde jarııalaıdy. Sonyń saldarynan mundaı jazbalar birden arandatý retinde qabyldanyp, emotsııalyq reaktsııa týdyrady.
Reıdjbeıt jazbalarynyń basty belgisi — olarda laıktan góri pikir sanynyń kóp bolýy. Sebebi aýdıtorııa beıtarap nemese jaǵymdy jarııalanymdarǵa qaraǵanda daýly jazbalarǵa áldeqaıda belsendi aralasady.
Nátıjesinde keıbir qazaqstandyq qoldanýshylar mundaı jazbalardy ádeıi «reıdjbeıt 0/10» nemese «7/10» degen sekildi pikirlermen belgileı bastady.
Alaıda Qazaqstannyń áleýmettik jelisinde úlken rezonans týdyrǵan jaǵdaılar boldy. Máselen, Instagram jelisinde Astananyń bir turǵyny beınerolık jarııalap, múgedektigi bar balalar «ata-anasynyń azǵyndyqqa barý saldarynan dúnıege keledi» dep málimdedi. Sondaı-aq ol onkologııalyq aýrýlar men aýtızmdi «rýhanı jaza» dep ataǵan.
Jeli qoldanýshylary blogerdiń sózin qyzý talqylaýmen shektelmedi: sot ony usaq buzaqylyq jasaǵany úshin kináli dep tanyp, 78 640 teńge mólsherinde aıyppul saldy.
2025 jyldyń jazynda áleýmettik jeliler men buqaralyq aqparat quraldarynda qaraǵandylyq Alıka Muhamadıevanyń Threads platformasynda jarııalaǵan pikirleri keńinen talqylandy. Onyń málimdemeleri algorıtmderdiń áserinen tez taralyp, jurttyń ashý-yzasyn jáne jaýap jazbalardyń legin týǵyzdy.
Bul oqıǵa «jabýly qazan» kúıinde qalǵan joq. Keıinirek onyń sózderinde ultaralyq arazdyqty qozdyrý belgileri bar ekeni anyqtalyp, sot sheshimimen oǵan 3,5 jylǵa bas bostandyǵynan aıyrý jazasy taǵaıyndaldy.
«Emotsııaǵa negizdelgen tuzaq» qalaı jumys isteıdi?
Emotsııaǵa negizdelgen aıla — manıpýlıatsııa arqyly keri baılanys alýdyń tıimdi tásili. Áleýmettanýshy, «Strategııa» áleýmettik-saıası zertteýler ortalyǵy jobalarynyń úılestirýshisi Olga Sımakovanyń aıtýynsha, emotsııa ártúrli bolýy múmkin. Eger klıkbeıt qyzyǵýshylyq pen bilmekke qumarlyqty týdyrsa, reıdjbeıtte avtorlardyń maqsaty ashý men narazylyq arqyly qaralym jınaý.
- Reıdjbeıt mazmun jaǵynan endi paıda bolǵan jańa qubylys emes. Oksford sózdiginiń ony jyldyń sózi dep ataýy bul qubylys dál osy jyly paıda boldy degendi bildirmeıdi. Kerisinshe, bıyl kommýnıkatsııalyq qarym-qatynasta ashý-yzanyń basym úrdiske aınalǵany moıyndaldy. Muny áleýmettik jeli qoldanýshylary óz maqsattaryna jetý úshin meńgerip jatqan quraldar jıyntyǵynyń saldary retinde qarastyrýǵa bolady, - deıdi áleýmettanýshy.
TikTok jáne oǵan uqsas platformalardaǵy kontentke júrgizilgen zertteýler qoldanýshylardyń narazylyǵyn týdyratyn beınerolıkterdiń beıtarap mazmunǵa qaraǵanda lentada uzaq saqtalyp, qamtý aýqymy joǵary bolatynyn kórsetti. Keı jaǵdaılarda «angry» (ashýly) reaktsııasy algorıtm tarapynan kádimgi laıktan da mańyzdyraq sanalyp, mundaı jazbalar usynystardy qalyptastyrý kezinde basymdyqqa ıe bolǵan.
- 2021 jyly Iel ýnıversıtetiniń ǵalymdary Twitter-degi (qazirgi X áleýmettik jelisi) jazbalardy zerttegen. Olar 7 myńnan astam paıdalanýshynyń 12 mln-nan astam jazbasyn taldaǵan. Zertteý qorytyndysy boıynsha ǵalymdar keri baılanys tek paıdalanýshylardyń ashýyn bildirýge yntalandyryp qana qoımaıtynyn, sonymen qatar áleýmettik jelilerdiń saıasaty, ıaǵnı regýlıatorlary qalyptastyratyn mádenıet te áser etetinin anyqtaǵan. Ǵalymdar mundaı jelilerdi «ıdeologııalyq ekstremaldy áleýmettik jeliler» dep atady, - deıdi áleýmettanýshy.
Sarapshy bul jaǵdaıdy maqsatty strategııa dep sıpattaıdy: qandaı da bir tsenzýralyq shekteýleri joq avtorlar tanymaldylyqty arttyrý jáne jarnamadan túsetin tabysyn kóbeıtýge múddeli bolyp, ádeıi arandatýshylyq stıldi tańdaıdy.
Reıdjbeıt úshin kim jaýapty: aýdıtorııa ma, álde algorıtmder me?
Olga Sımakovanyń aıtýynsha, arandatýshylyq kontent emotsııany qajetti baǵytqa burady, biraq bul aýdıtorııanyń emes, habarlamanyń avtorynyń qajettilikterin qanaǵattandyrady.
- Reıtıngter qatysý kórsetkishterine negizdelgendikten, áleýmettik jelilerde óz bedelin arttyrýǵa múddeli paıdalanýshylar ashý arqyly manıpýlıatsııa jasaýdy óz maqsattaryna jetýdiń jeńil joly dep kóre alady. Ǵalymdar atap ótkendeı, jelidegi sımvoldyq kapıtal, ıaǵnı jelidegi bedel, tanymaldyq pen yqpal etý qabileti áleýmettik tájirıbemen emes, ózgelerden erekshelene bilý qabiletimen, ıaǵnı «basqalardan qyzyqtyraq» kontent usyný arqyly artady. Bul jalǵan aqparat pen arandatýshylyq naryǵyn qalyptastyrady, - deıdi sarapshy.
Bul jaǵdaıda kim kináli — emotsııalyq kontentti ańsaıtyn aýdıtorııa ma, álde qyzyǵýshylyqty oıatatyn algorıtmder me — naqty jaýap joq. Jaýapkershilik eki tarapqa da tıesili bolýy múmkin.
Psıhologııalyq turǵydan alǵanda adamdar teris emotsııany «túıedeı etýge» beıim, sondyqtan ashý týdyratyn kontent kóbirek pikir men repost jınaıdy. Paıdalanýshylar máni bar materıal men emotsııa syılaıtyn kontent qatar kelse — kóbinese ekinshisine basymdyq beredi, óıtkeni ol kúshti reaktsııa týdyryp, talqylaýǵa ákeledi, - deıdi sarapshy.
Onyń aıtýynsha, eger halyqtyń synı oılaý deńgeıi tómen jáne aqparatty tekserý daǵdylary qalyptaspaǵan bolsa, onda bul reıdjbeıttiń áserin kúsheıtedi.
- Reıdjbeıt habarlamalardy ońaı tanýǵa bolady: olarda kúrdeli taqyryp arandatýshylyq uranmen burmalanyp kórsetiledi, qarama-qaıshylyqtar qoldanylady, aýdıtorııanyń bir bóliginde ashý nemese ádiletsizdik sezimin týdyratyn mysaldar men vızýaldy materıaldar tańdalady. Mundaı habarlamalardyń, ádette, qorytyndysy joq jáne eshqandaı sheshim de usynbaıdy, biraq, «aýyrǵan jaranyqozǵaıdy», - deıdi Olga Sımakova.
Alaıda tek aýdıtorııany kinálaý da durys emes. Reıdjbeıt habarlamalardy «nazar aýdarýǵa laıyq» dep tanıtyn áleýmettik jelilerdiń algorıtmderi, sebebi olar: paıdalanýshy jarııalanymda qansha ýaqyt qalady, boljam boıynsha ony qansha ýaqyt qaraıdy jáne kontentpen árekettesedi me - degen sııaqty krıterııler boıynsha jumys isteıdi.
Osy kórsetkishterge súıene otyryp, júıe uqsas materıaldardy tańdap, jańalyqtar taspasynda nasıhattaı bastaıdy, bul birtindep arandatýshylyq jáne emotsııa týdyratyn kontenttiń taralýyn kúsheıtedi.
Áleýmettanýshynyń pikirinshe, algorıtmderge mátindi semantıkalyq turǵyda taldaı alatyn fýnktsııa jetispeıdi.
- Bul áleýmettik jeliler basshylarynyń qolynda. Eger olar óz jelisiniń qaýipsizdigi men tartymdylyǵyn oılasa, kontentke qatysty algorıtmderin qaıta qarap, qosady, - deıdi ol.
Qazirdiń ózinde Meta men X kompanııalary arandatýshylyq kontenttiń taralýyn shekteıtin quraldardy qoldanyp otyr. Mysaly, eger Facebook nemese Instagram-daǵy jarııalanym qaýymdastyq normalaryn buzbasa, biraq problemalyq nemese sapasyz dep eseptelse, Meta onyń taralýyn tómendetýi múmkin. Mundaı kontent kópshiliktiń qaraýyna sırek shyǵady jáne sanaýly qoldanýshyǵa ǵana kórsetiledi.
Uqsas mehanızmder X áleýmettik jelisinde de bar: algorıtmder keıbir jarııalanymdardyń kórinýin shekteı alady, olardy joımaı-aq, kópshilik nazzaryna jibermeı, usynystar taspasynan shyǵarady.
- Mysal retinde qyzyqty zertteýdi atap ótýge bolady. Amerıkalyq ǵalymdar avtordyń kommentarııindegi ashý deńgeıin jáne ony basqa paıdalanýshylar qalaı qabyldaıtynyn salystyrǵan. Olar ashýǵa toly jazba qaldyrǵan kommentarıı avtorlaryn taýyp, tvıt jarııalaǵannan keıin 15 mınýt ishinde óz emotsııalyq kúıin baǵalaýdy suraǵan. Sodan keıin sol tvıtterdi 600-den astam basqa paıdalanýshyǵa kórsetip, «avtor qandaı kóńil-kúıde boldy dep oılaısyz?» dep olardyń pikirin suraǵan. Nátıjesinde, basqa adamdar úshin negatıvti emotsııalar avtor oılaǵannan áldeqaıda kúshti kóringen. ıAǵnı habarlamany árkim ártúrli qabyldaıdy, bireý baıqamaı ótip ketedi, endi biri qatty áser alady, - deıdi áleýmettanýshy.
Ashý - áleýmettik jelilerdiń «valıýtasyna» aınalýy múmkin be?
Áleýmettik jelilerde agressııanyń óskenin burynnan baıqaýǵa bolady. Al ashýdy bildirgen postqa laıktardyń, reposttardyń jáne qaralymdardyń kóp bolýy muny áleýmettik turǵydan durys jáne qoldaýǵa ıe bolatyndaı áser qaldyrady.
Alaıda bolashaqta bul strategııa sonshalyq tıimdi bolmaýy múmkin. Muny 2025 jyly Tehas ýnıversıtetinde júrgizilgen zertteý kórsetti. Zertteýge Qytaıda tanymal WeChat platformasynyń 6 mln-nan astam erekshe paıdalanýshysy qatysty. Taldaý barysynda kezdeısoq tańdalǵan 387 486 onlaın maqala úlgisi negizge alyndy.
- Ǵalymdar alańdaýshylyq, mahabbat jáne tań qalý sııaqty emotsııalar kontenttiń taralýyna - oń, al ashý, muń jáne qýanǵanyn kórsetý teris áser etetindigin anyqtady. Ashý nemese alańdaýshylyqty bildiretin jazbalardy kóbinese qart adamdar men dostary az adamdar bólisedi; ashý kóbine qısynsyz dep eseptelinip, ózimshildik retinde qabyldanady, sondyqtan adamdar mundaı habarlamalardy bólisýge beıim emes. ıAǵnı osydan áleýmettik jeliler úshin olardyń tıimsiz ekenin kórýge bolady, - deıdi Olga Sımakova.
Buǵan deıin balalardyń áleýmettik jelige tirkelýin jasyna qaraı shekteý usynylǵanyn jazǵan edik.