Armenııanyń EAEO-dan shyǵý týraly jospary joq — saıasattanýshy pikiri
ASTANA. KAZINFORM — Qazaqstandyq astyq ımporty, logıstıka, saýda. Armenııa úshin taǵy qandaı baǵyttar mańyzdy? Qazaqstan men Armenııa arasyndaǵy qarym-qatynastyń perspektıvalary týraly Kazinform agenttigine Armenııanyń Qoldanbaly saıası zertteýler ınstıtýtynyń (APRI Armenia) ǵylymı qyzmetkeri Sergeı Melkonıan suhbat berdi.
— Ekijaqty yntymaqtastyq máselesinen bastasaq. 2025 jylǵy naýryzda Armenııa syrtqy ister mınıstri Ararat Mırzoıan Qazaqstanǵa saparlap, saýda-ekonomıkalyq yntymaqtastyqtyń is-qımyl josparyn iske asyrýdy jandandyrý týraly kelissózder júrgizdi. Armenııaǵa qandaı Qazaqstannan kelgen, onyń ishinde shıkizattyq taýarlar qyzyqty?
— 2023 jyly Armenııa azyq-túlik qaýipsizdigi strategııasyn bekitti, bul onyń syrtqy ekonomıkalyq basymdyqtaryna tikeleı áser etedi. Eń mańyzdy kategorııa — bıdaı. Qazir eldiń 70%-dan astamy ımporttalady, al 2015–2016 jyldary óz qajettiligin qanaǵattandyrý deńgeıi áldeqaıda joǵary bolǵan. Bul turǵyda Qazaqstannyń Iran naryǵyna astyq jetkize alǵany mańyzdy. Armenııa Iranmen shekaralas, al Tegeran EAEO-men erkin saýda týraly kelisimge ıe bolǵandyqtan, eger baǵa básekege qabiletti bolsa, Qazaqstandyq astyqtyń Armenııaǵa ımporty jetkizý baǵyttarynyń ártaraptandyrylýy turǵysynan qyzyqty bolýy múmkin. Sondaı-aq ósimdik maıy da — Armenııa ımportqa táýeldi taǵy bir kategorııa. Qazaqstannyń 2024 jylǵy maı eksporty 12%-ǵa ósken, bul naryq perspektıvaly bolýy yqtımal. Sonymen qatar, shoshqa etin jetkizý de qyzyǵýshylyq týdyrady. Armenııada óz qajettiliktiń shamamen 50%-y qamtamasyz etiledi. Qazaqstannan bizdiń elge jetkizýdiń mysaldary bar, bul yntymaqtastyqty keńeıtý múmkindigin kórsetedi. Energoresýrstarǵa keler bolsaq, jaǵdaı kúrdelirek. Armenııa negizinen Reseıden jeńildikti baǵamen gaz alady. Irannan jetkizý bar, biraq ol elektr energııasyn óndirý úshin qoldanylady, ol keıin eksporttalady. Logıstıka turǵysynan, aýysymdyq shemalar bolǵanymen, Qazaqstandyq gaz básekege tótep berýi ekitalaı. Degenmen, EAEO-nyń biryńǵaı energetıkalyq naryǵyn qalyptastyrý qyzyqty baǵyt bolyp qala beredi, munda yntymaqtastyq múmkin. Sonymen birge Armenııa strategııalyq resýrstardy, onyń ishinde ýrandy ımportty ártaraptandyrýǵa múddeli. Qazaqstannyń Frantsııamen osy saladaǵy yntymaqtastyǵy Erevan úshin qyzyqty keıs bolýy múmkin.
— Turaqty logıstıkalyq tizbekterdi qurý perspektıvalaryn jáne Armenııanyń bul protsestegi rólin qalaı baǵalaısyz?
— Logıstıka — negizgi másele. Armenııa ázirge Orta Korıdor jobasyna qosylmaǵanyn jáne Ázirbaıjanmen shekara ashylǵan jaǵdaıda da marshrýttyń qolaılylyǵy kepildendirilmeıtinin túsiný mańyzdy. Qazirgi ýaqytta eń shynaıy eki baǵyt bar: Iran arqyly jáne Kaspıı arqyly (Aqtaý porty — Mahachkala — Grýzııa — Armenııa). Ońtústik marshrýt — Iran arqyly — turaqtyraq kórinedi, Armenııa eksportynyń shamamen 30%-y osy baǵytta júredi. Sonymen qatar ol Úndistannan jetkizý úshin mańyzdy áýe korıdory. Biraq Iran men Izraıl arasyndaǵy qaqtyǵystyń ýshyǵýy osy baǵyt úshin qaýip tóndirip, senimdi ári ártaraptandyrylǵan marshrýttar máselesin ózekti etedi.
— Armenııanyń EAEO jáne TMD aıasyndaǵy ózara is-qımylyn qalaı baǵalaısyz? Qazaqstanmen yntymaqtastyqty tereńdetý perspektıvalary bar ma?
— Armenııa men Qazaqstannyń kópjaqty ózara baılanys áleýeti jıi tómen baǵalanady. Ekonomıkalyq turǵydan alǵanda, Armenııa úshin EAEO TMD-ge qaraǵanda tartymdyraq. Eki eldiń jahandyq saıasatta uqsas múddeleri bar. Mysaly, Armenııa men Qazaqstan Frantsııamen qarym-qatynasty damytýǵa umtylady, Qazaqstan Parıjben strategııalyq seriktestik ornatqan. Sol ýaqytta Armenııanyń EO músheligi naqty perspektıva retinde qarastyrylmaıdy. Sońǵy IRI saýalnamasy boıynsha Armenııa halqynyń jartysynan azy EO músheligin qoldaıdy, eń úlken skeptıtsızm jastar arasynda baıqalady. Sonymen birge, Armenııa basshylyǵy EAEO-dan shyǵýdy josparlamaıdy. Bul qoǵamnyń negizgi basymdyqtary — qaýipsizdik, shekara jáne beıbitshilik, al EO bul máselelerde naqty kepildikter bermeıdi. Osy turǵyda EAEO ekonomıkalyq baılanystardy tereńdetýge, onyń ishinde Qazaqstanmen de, qajetti alań bolyp qala beredi.
— Armenııanyń basqa ıntegratsııalyq platformalarǵa, ásirese ShYU-ǵa qatysýy qanshalyqty ózekti?
— ShYU Armenııa úshin shynynda qyzyqty. Birinshiden, onda mańyzdy seriktester — Iran men Úndistan bar. Ekinshiden, ShYU shekara máselelerin beıbit retteýde tájirıbege ıe, bul armıano-ázirbaıjandyq shekaranyń delımıtatsııasy jaǵdaıynda óte mańyzdy. Sonymen qatar, ShYU-ǵa qatysý Armenııanyń syrtqy saıasatyn ártaraptandyrý logıkasyna saı.
— Armenııanyń Ujymdyq qaýipsizdik týraly shart uıymyna (UQShU) qatysý perspektıvalary qandaı? Osy uıymnan shyǵý múmkin be?
— Naqty aıtqanda, Armenııa UQShU-daǵy qatysýdy toqtatqan, biraq resmı túrde uıymnan shyqpaǵan. Degenmen, el basshylyǵy UQShU-nyń óńirlik qaýipsizdik arhıtektýrasynyń bir bóligi ekenin túsinedi. Uıymnan shyǵý armıano-reseılik qaýipsizdik kepildikterin qaıta qaraýdy talap etedi, bul qazirgi jaǵdaıda erte sheshim bolýy múmkin. Degenmen, eger jańa shıelenis kezinde UQShU qaýipsizdik mehanızmderi qaıtadan jumys istemese, shyǵý taqyryby qaıta qaralýy múmkin.