Armanym – qymyzdy óndirýde jańa tehnologııany qoldaný – aýyl turǵyny
- Qýatbek Áshkenuly, tórt túliktiń ishinen nege tańdaý jylqyǵa tústi?
- Jylqy óte taza mal, adamǵa jaqyn, esti, ári jylqyny baqqanyń úshin saýaby da mol.
Ózimiz es bilgeli úıden qymyz úzilgen emes. Jaz boıyna qymyz bolatyn bizdiń úıde. Keıin aýyldar quldyrap, turmys qıyndap, sharýashylyqtar quryp, eldi jumyssyzdyq basyp, qınalǵan kezde sol úıdegi bir-eki bıeni saýyp, sonyń qymyzyn kólik aǵylǵan tasjol boıynda turyp satyp, sóıtip qant-shaıdy aıyryp otyrǵan kezder boldy.
Aýylda otyrǵannan keıin mal ustaý kerek, nemen aınalyssam eken, qaısysyn ósirsem eken degen suraq týdy. Jan-jaqty taldaý jasadym, oılana kele jylqyǵa toqtadym. Óıtkeni jylqyny qatty jaqsy kórem,eń aldymen tazalyǵy úshin. Mal ishinde aıazǵa tózimdisi de jylqy. Erkin jaıylymda aıazda júrgen jylqylar quıryǵyn jelge tosyp, jaıyla beredi.
- «Jylqy – tórt túliktiń tóresi» dep jatamyz. Bul qandaı janýar, jylqynyń qasıeti nede?
- Jylqynyń bir qasıeti óte sezimtal mal, adamdy kórgennen-aq onyń ishki jan-dúnıesin sezip qoıady, qandaı kóńil-kúımen kele jatyrsyń, ashýlysyń ba, joq qýanyp kele jatyrsyń ba. Onyń túısigi jaqsy jetilgeni ǵylymı turǵyda dáleldegen. Jalpy, kórý, estý, ıis sezý qasıetteri jaqsy damyǵan janýar. Sýdyń tazasyn iship, shóptiń qunarlysyn ǵana tańdap jeıdi. Shóldep tursa da laı sý ishpeıdi. Tipti ózendi keship júrip, tunyǵyn tańdap ishedi. Minezi kirpııaz.
Jylqy jaraqat alsa da, jazdyń aptap ystyǵynda qurttamaıdy, bul qasıet janýarlar ishinde jylqyǵa ǵana tán, ashyq jaraǵa shybyn qonbaıdy.
- Sizdi tań qaldyratyn kezderi bola ma?
- Osy ýaqytqa deıin jylqyny qansha tanyp-bildim desem de, ár kez onyń jańa qyrlaryn kórip, áli de tolyq bilmeıtinime kózim jetip keledi.
Máselen, jylqynyń qalyń qardyń astynan kóktegen shópti dál taýyp, tuıaǵymen qoparyp jegenine tań qalamyn. Tekserý úshin ol tebindegen jerdiń aınalasyn ádeıi kúrekpen arshyp kórdim, basqa esh jerde shóp joq.
- Jylqynyń súısinip jeıtin azyǵy – betege ekenin bilemiz. Jalpy, jylqynyń kútimi jaıynda aıtyp berińizshi. Ony baptaýda nege mán bergen jón?
- Jylqynyń ártúrli tuqymyna asa qyzyqpaımyn. Ózimizdiń jerge beıimdelgen, osy jaqtyń sýyǵyna, qary men ystyǵyna jáne masasyna shydap beretin qazaqy tuqym – aıaqtary qysqa, kesek deneli, moıny jýan – sondaı bıelerdi ózim ustaımyn.
Kez-kelgen sharýada óz qıynshylyqtary bolady ǵoı. Munda jylqynyń qystan shyǵýyna mán beriledi. Men ózim dalada jaıylyp júrgen jylqyǵa árdaıym jemin, saban aparyp beremin. Qystan azyp shyqqan maldyń kóktemde qulyndaýy qıyn bolady nemese qulyn tastaýy múmkin. Qulyny álsiz bop týýy múmkin. Osyndaı jaǵdaılar bolmas úshin maldy jaqsy kúıde ustaý qajet. Tamaǵyn ózi taýyp jeıdi dep úıde jata berseń, kúıi ketip, aýrýǵa urynady. Ol degenińiz – shyǵyn, bir bıeniń qulynynan aıyrylyp qalsańyz, bir jyl boıy bıeni tegin baǵyp shyqqanyńyz.
Jazda jylqyny tańsáriden jiberip, jaıyp alý kerek kún shyǵyp ketpeı turyp. Kún ystyqta mal ottaı almaıdy, keshkisin masa maza bermeıdi. Kún ystyqta kóleńkede, aldynda taza sý turýy kerek.
Qazirgi kezde jylqylardyń nebir aýrýlary da kóbeıip ketti. Basqa úıirden ákelip qosa bermeý kerek, aıǵyrdy alǵanda da zerttep, taldap baryp úıirge qosqan jón. Aýrý mal kelse, ol basqalaryna juǵyp, bar eńbekti esh etedi.
Azyǵyna da óte uqypty bolǵan jón. Óte názik janýar. Durys saqtalmaı kógergen, muzy bar jemshóp bolsa, ol birden zııan keltiredi. Jaıylǵan jylqy tańdap, ekshep jeıdi, al qamaýda tursa amalsyzdan, ashtyqtan jeıdi.
- Qymyz kóptegen aýrýǵa em ekeni beseneden belgili...
- Otbasymyzdyń basynan ótken jaǵdaıdy aıtyp bereıin. Buǵan deıin aıtqanymdaı, bizdiń úıden men es bilgeli qymyz úzilgen joq. Soǵan sebepshi bolǵan marqum anamyz. 1972 jyly anam ókpesine sýyq tıip qatty aýyrdy. Aýrýhanaǵa jatqyzady, teksere kele dárigerler janyn qınaǵan derttiń týberkýlez ekendigin anyqtaıdy.
Emdegenimen, esh nátıje bolmaıdy, jaǵdaıy aýyrlaı beredi. Birde anam «osy kisiniń hali barǵan saıyn nasharlap barady, beti beri qaramaıdy aý» degen palatada jatqandardyń sózin estip qalady. Ákem kelisimen «alyp ket, ne de bolsa balalarymnyń qasynda bolaıyn» dep jalynady.
Ákem dárigerlermen sóılesip, anamnyń jaǵdaıyn suraıdy. Olardyń berip jatqan dárileri sińbeı, asqazanǵa jınalyp qalǵan eken. Ony tazalaǵanymen, jaǵdaıy jaqsarmaıdy.
Nátıje bolmaǵannan keıin ákem anamdy úıge ákeledi. Ol kezde ájemniń kózi tiri. Kelinine dep arnaıy bıe baılap, derti meńdegen anama saýmaldy álsin-álsin ishkize bergen eken. Sol saýmalmen anamdy aıaqqa turǵyzady. Keıin qymyzǵa kóshiredi. 3,5 aıdan keıin anam tekserilýge barǵan kezde dárigerler tań qalady.
Sodan beri bizdiń dastarhannan qymyz úzilgen emes. Ol kezde bir bıe ǵana ustaıtynbyz. Jaz kelisimen bıeni baılap, jylda qymyz ishetinbiz. Keıin qysyltaıań shaqta da qymyz bizge demeý boldy. Sodan keıin osyny kásipke aınaldyrsaq degen oımen isimizdi bastap kettik. Birden birneshe bıeni satyp alatyn qarajat bolǵan joq. Aqyryndap, birdi ekeý, ekeýdi úsheý qylyp, osy kúnge jettik.
- Shóptiń shúıginin jep, sýdyń tunyǵyn ishken jylqynyń súti kóptegen aýrýǵa em. Qazirgi ýaqytta ulttyq sýsynǵa suranys bar ma?
- Jaqsy qymyzdy bári de ishkisi keledi. Ásirese, koronavırýs kezinde jurt qymyzǵa den qoıdy. Kóbiniń aýrýyna bıe súti shıpa boldy. Jan-jaqtan izdep kelip alyp ketetin. Keıin táýir bolǵan adamdar arnaıy kelip, batasyn berip ketken jaǵdaılar boldy.
- Qymyzdy jyl boıy ázirleısiz be? Jalpy, qymyzdyń neshe túri bar? Olardyń aıyrmashylyǵy nede?
- Qymyzdyń túri kóp, jylqynyń jasy sııaqty – taı qymyz, dónen qymyz, besti qymyz dep jatady. Neshe kún saqtalǵanyna, qansha ashytqanyna qaraı bólinedi ǵoı. Bizdiń qymyz taı qymyzdan aspaıdy, óıtkeni suranys joǵary, birden alyp ketip jatady.
Jyl boıyna ázirlemeımiz, mamyr aıynan qarashaǵa deıin daıyndaımyz qymyzdy.
- Qymyzdyń dámi til úıirerlikteı bolýy úshin ne isteısiz?
- Bıeni saýatyn da, qymyzdy baptaıtyn da – jubaıym. Kelinshegim óte uqyptylyqpen tynbaı eńbek etedi. Tańsáriden turady da, 5-6 saǵat qymyzdy ázirleýmen aınalysady. Kúbini ystaıdy, jýyp-tazalaıtyny bar. Pisý kerek, óte kóp eńbekti qajet etedi.
Qymyzdyń dámin keltiretin sol kúbiniń tazalyǵy men ystalýynda ǵoı deımin. Qazirgi ýaqytta kópshilik kúbi ustamaıdy, plastık bóshkelerge quıyp, avtomatty túrde aralastyryp jatady. Ol endi qymyz emes, menińshe, basqa sýsyn.
Qymyz daıyn bolǵannan keıin ony salqyn kúıinde ustaý kerek. Qymyzdyń sapasy sol kezde belgili bolady. Qaımaǵy betine shyǵyp, ystalǵan kúbiniń tunbasy túbine jınalyp, taza qymyz birden kórinedi. Jalpy, qymyzdyń sapasy eń aldymen bıeniń tamaǵynda ǵoı, jegen jem-shóbinde, ishken sýynda. Sýdyń tunyǵyn iship, erkin jaıylyp, shóptiń shúıginin tańdap jep ottaǵan bıeniń sútinen ázirlengen qymyz jaman bolmaıdy.
- Aýylda mal sharýashylyǵymen aınalysýǵa jaǵdaı bar ma? Qandaı máseleler birinshi kezekte tur?
Qazir mal sharýashylyǵymen aınalysý óte qymbat. Biraq aýylda otyrǵasyn, basqa jumystyń yńǵaıy bolmaǵandyqtan aınalysyp jatyrmyz.
Aýylda mal ustaý qazir qıyn bolyp ketti. Óıtkeni, egis alqaptaryn aýylǵa taqap jyrtyp tastady. Jaıylymdar óte tar. Shóp shabatyn jerlerdi de úlken sharýashylyqtar ıemdenip alǵan. Halyqqa erkin shapqyzbaıdy. Aýyldyń shabyndyq jerlerin shaýyp, basqa eldi mekenderge áketip jatyr. Al barlyq jem-shópti satyp alyp, mal baǵý degenińiz taza shyǵyn. Ol ózin-ózi aqtamaıdy. Sondyqtan qazirgi másele – jaıylymdyq jáne shabyndyq jerlerdiń joqtyǵy.
Jer máselesi sheshilse, mal basyn kóbeıtýge bolady. Qazir tipti, ózimizdiń paıǵa berilgen jerlerimizdi de qaıtaryp ala almaımyz. JShS-ler ózderi de paıdalanbaıdy, bizge de qaıtarǵysy kelmeıdi.
Aýyldyq okrýg ákimine shabyndyq, jaıylymdyq jer surap, ótinish qaldyrǵanyma bıyl besinshi jyl. Keıin bilsek, bizdiń aýyldyń jerin kórshi aýyldaǵy sharýashylyqqa berip jiberipti. Olar egin egý úshin sol jerdi jyrtamyz dep kelgende aýyl turǵyndary traktordyń jolyna turyp, aman alyp qaldyq. Sotqa júgindik, áli qaıtaryp ala almaı jatyrmyz. Osyndaı qıynshylyqtardan keıin keıde maldy ustaǵyń kelmeı qalady. Biraq biz ómirbaqı mal ustap, aýylda turǵannan keıin ózimizdi sabyrǵa shaqyryp, jumysymyzdy jalǵastyramyz, al jastar tózbeı, qoldy siltep, saǵy synyp ketip jatyr. Sondyqtan jerge qatysty naqty bir zań kerek, ol qarapaıym halyqtyń múddesi úshin jumys isteýi qajet. Áıtpese, aýyl halqyn jersiz qaldyrý – bul qazaqqa jasalyp jatqan naǵyz qastandyq dep aıtar edim. Aýyldy qurtý, joq qylý – qazaqtyń bolmysyn joıý dep bilemin.
- Máseleniń sheshimi nede?
- Mal ustamaıtyn sharýashylyqtardan bul jerlerdi alyp, mal baǵyp otyrǵan adamdarǵa úlestirip, basynda ýaqytsha berip, keıin maldyń ósimine qaraı zańdastyratyndaı bolsa. Onda aýylǵa kelip, mal ustaıtyndardyń qatary kóbeıýshi edi. Qazirgi ýaqytta aýyldyq jerlerdiń ekonomıkasy óte qıyn. Óz eńbegin sanamaıtyndar ǵana mal ustap jatyr. Sol jeri qynjyltady. Bılik basynda otyrǵandar aýyldy damytý kerek deıdi, aýyldy kórkeıtý úshin osy aýylda mal ustaǵan jannyń jaǵdaıyn jasaý qajet. Sol kezde bir ózgerister bolady dep oılaımyn.
Úkimet jan-jaqty qoldap, granttar berip, aýylda sharýashylyq ashyp, ónim óndiremin degenderge qoldaý bildirse, alǵa qoıǵan arman-maqsattarǵa jetýge bolady.
Máselen, bıe saýatyndar biledi, qymyzǵa suranys joq kezder bolyp qalady. Sol kezde qymyz qalyp qoıady. Qazir túrli tehnologııa damyǵan zaman, sýblımatsııa jasaýǵa bolatyn apparattar bar. Qymyzdy untaq túrinde saqtap, jyl boıy qoldana berýge bolady.
Iıa, birtalaı jetistikke jettik, biraq bul - taza eńbegimizdiń arqasy. Biraq mundaı orasan eńbekti, ókinishke oraı, ekiniń biri jasaı almaıdy. Munyń artynda qanshama kúsh, qanshama jiger jatyr.
- Áńgimeńizge rahmet!
