Árbir on mashınanyń úsheýi jol júrý erejesin buzady - depýtat
- Ersultan Óteǵululy, osy sońǵy jyldary jol-kólik apattary kóbeıip ketken sııaqty. Osy máselege tereńirek úńilip, qoǵam bolyp oılanyp-tolǵanyp, jol apattarynyń aldyn alý sharalaryn qarastyrǵanymyz jón-aý deımiz. Bul rette sizdiń qandaı oı-pikirlerińiz bar?
- Jalpy, elimizdiń ár óńirinde oryn alyp jatqan jol-kólik oqıǵalary, túrli deńgeıdegi apattar azamattarymyzdyń ómirin qıyp ketip jatqany óte ókinishti jaıt. Bul aǵaıyn-týysy qaıtys bolǵan árbir azamat úshin aýyr qaıǵy. Úlken apattar bolǵan jaǵdaıda, búkil halyq bolyp qaıǵyryp, olarǵa kóńil aıtyp, qaıǵylaryna ortaqtasatyny anyq. Osy oraıda biz de otbasy múshelerinen, arystaı azamattary men aıaýly analarynan, tipti keıde kishkentaı balalarynan aıyrylyp qalǵan otandastarymyzǵa kóńil aıtamyz.
Jol apattarynyń aldyn alýǵa qatysty másele jıi-jıi kóterilip keledi. Parlament qabyrǵasynda da alqaly jıyndardyń kún tártibinde qaralǵan bolatyn. Buǵan deıin Premer-mınıstrge jáne sol salamen tikeleı aınalysatyn quzyrly organdardyń basshylaryna birneshe márte depýtattyq saýaldar da joldandy, otyrystarda suraqtar da qoıylyp júr. Jol apatynan qaıtys bolǵandardyń sany jyl saıyn azaımaı turǵany, al odan zardap shegip, ártúrli jaraqat alyp, deni saý azamattardyń múgedek bolyp qalǵandarynyń qatary tipten kóp ekendigi jasyryn emes. Mysaly, jol apattarynan kúnine on shaqty adam kóz jumady, jylyna úsh myńǵa jýyq adam qaıtys bolady. Al on myńdaı adam jaraqat alyp, keıin sonyń zardabyn shegedi. Kúni keshe shaýyp júrgen azamattardyń arbaǵa tańylǵandary qanshama?
Jaqynda ǵana Jambyl oblysynyń Qordaı aýdanynda iri jol apaty oryn aldy. 11 adam kóz jumdy. Oqıǵanyń sebep-saldaryn quqyq qorǵaý organdary saraptama jasap, tekserip, qorytyndysyn shyǵaratyn bolar. Biraq osy jaǵdaı bul máselege tereń mán berýdi talap etedi. Avtobýs júrgizýshileriniń, ásirese, qalaaralyq avtobýstar júrgizýshileriniń jaýapkershiligin kóterý kerek. Meniń oıymsha, qalaaralyq marshrýttarda júrgen avtobýs júrgizýshileriniń bárin attestatsııadan ótkizý qajet. Óıtkeni jol-kólik oqıǵalary solardyń tarapynan da bolyp jatqany anyq. Ádette qalaaralyq avtobýstardyń eki júrgizýshisi bolady. Al keıbir jaǵdaılarda úlken jolǵa shyqqan soń, úshinshi júrgizýshi de paıda bolady eken. Mundaı oqıǵalardyń oryn alǵanyn jolaýshylar aıtyp otyr. Bul jerde negizgi júrgizýshiler ózderi demalý úshin avtobýsqa eshqandaı qatysy joq jas júrgizýshilerdi otyrǵyzyp, róldi solarǵa berip qoıatyn jaǵdaıdardyń bolatynyn kórgen jolaýshylar bar. Búginde adam tasymalymen zańsyz aınalysatyn avtobýs júrgizýshileri de bar ekeni anyqtalyp otyr.
- Osyndaı qaıǵyly oqıǵaǵa ákelip tireıtin jaǵdaıdyń túp-tórkini qaıda jatyr dep oılaısyz?
- Jol apattary azaımaı turǵanynyń birneshe sebebi bar. Sonyń basty sebebiniń biri - júrgizýshilerge kýálik berýdegi tártipsizdik pen júıesizdik. Kýálik berý tártibin jeńildetemiz, ońtaılandyramyz dep bul salany erkine jiberip qoıǵanbyz. Qazir júrgizýshi kýáligin alǵysy kelgen ekiniń biri ony ońaı ala salady. Al osy tusta damyǵan shetelderde bul másele qalaı jolǵa qoıylǵan dep nazar aýdaratyn bolsaq, Eýropa elderinde, basqa da qurlyqtaǵy memleketterde júrgizýshi kýáligin berý quqyǵy naryqqa ıkemdelgen. Biraq júrgizýshini daıyndaıtyn oqý ortalyqtarynyń lıtsenzııa alý protsesi óte qıyn. Eger sol ortalyqtan tálim alyp, júrgizýshi kýáligine ıe bolǵan adam bir jerde jol apatyn jasaýǵa sebepker bolsa, quzyrly organdar jan-jaqty jumystar júrgizedi, aqyr aıaǵy kelip oqytqan, kólik júrgizýge úıretken oryndy kelip tekseredi. Qalaı oqytqanyna, ol adamǵa júrgizýshi kýáliginiń qalaı berilgenine deıin túgel saralanyp, soǵan qatysty da sheshim shyǵarylady. Órkendegen elderde júrgizýshi kýáligin alý óte qıyn. Aıtalyq, TMD elderinen Eýropaǵa qonys aýdarǵan, buryn bizde birneshe jyl kólik júrgizgen tájirıbesi bar azamatardyń ózderi alty aıǵa deıin, tipti bir jylǵa deıin kýálik ala almaı júrgenin aıtqan edi.
Sondyqtan bizdiń el de álemdik, halyqaralyq tájirıbege mán berip, eń ozyq úlgilerin alýy kerek dep esepteımin. Jol júrý erejesin túbegeıli ózgertip, júrgizýshilerdiń jaýapkershiligin arttyrý qajet.
Júrgizýshige kýálik berý protsesin qatańdatýymyz kerek. Máselen, qazir ózińiz jolaýshy nemese júrgizýshi retinde jolda ne qalanyń kóshesinde kele jatsańyz, árbir on mashınanyń kem degende úsheýi jol júrý erejesin buzǵanyna kýá bolasyz. Avarııalyq jaǵdaı jasaıtyndarda esep joq. Tártip buzǵandardyń biliktiligin qaıtadan tekserýden ótkizse, solardyń birazy synaqtan óte almaıtyny aıqyn jaıt. Óıtkeni jol júrý tártibin bilmeıdi. Bul másele avtobýs júrgizýshilerine de qatysty. Jýyrda Almatyda alǵash ret tekserý júrgizilip, 1000 qoǵamdyq kólik júrgizýshisi jol júrý erejesi boıynsha test suraqtarynan óte almaǵandyǵy týraly otandyq buqaralyq aqparat quraldary jazyp, dabyl qaqqan bolatyn.
Kelesi bir másele - joldardyń ereksheligi. Sońǵy jyldary jańa avtobandar salynyp jatyr. Bizge burynǵy júıemen, baıaǵyda alǵan bilimmen júre berýge bolmaıdy. Júrgizýshilerimiz kýálikti ár túrli jaǵdaımen alǵan. Tyńǵylyqty oqyp, qatal synaqtan ótip baryp alǵan júrgizýshiler óte az. Sondyqtan jeńil mashınaǵa ońaı otyra qalyp, tek jyldamdyqty kúsheıtýdi biletin bizdiń júrgizýshilerimiz kólikter joǵary jyldamdyqta qozǵalatyn avtobandarda tártip saqtap júre alatyndaı qabiletke ıe emes. Jol erejesin burynǵysha túsinedi. Mysaly, «Batys Qytaı - Batys Eýropa» halyqaralyq avtojoly Eýropadaǵy avtobandarmen tepe-teń. Soǵan qaramaı, keıbireýler «Mynaý keń jol eken» dep astyndaǵy 200-300 attyń kúshi bar kóligimen bar jyldamdyqqa basady. Al biraq halyqaralyq deńgeıdegi jol erejesin saqtamaıdy. Sol sebepti kóp apat osyndaı jaıttardan kelip týyndaıdy.
Sondaı-aq avtobandardaǵy jol aıryǵy men jol qıylystary da qaýipti jerdiń biri. Al Eýropadaǵy avtobandarda eshqandaı jol qıylystary bolmaıdy. Bizdiń joldarda burylystar, qıylystar óte kóp. Qarsy kele jatqan kólikti alystan kórý múmkindigin azaıtatyn jerlerde de apattar jıi oryn alady. Jol erejesin saqtamaıtyndar qatty jyldamdyqpen kele jatyp, sondaı jerlerde ózi de apatqa ushyraıdy, eshqandaı jazyǵy joq jandardyń da ómirin qıyp ketedi.
- Taǵy qandaı máselelerge toqtalar edińiz?
- Bizdiń qoǵamdaǵy mán beretin jaıttyń biri - júrgizýshilerdiń mádenıeti. Órkenıetti elderdiń qataryna qosylamyz desek, dóreki áreketterden arylǵanymyz jón. Bizde osy jaǵy aqsap tur. Adamdardyń bir-birin syılaý jaǵy jetispeıdi. Ondaı jaǵdaılardyń bolyp jatqanyn ǵalamtordan da kórýge bolady. Júrgizýshilerdiń bir-birine jol bermeýi, «jolymdy kesip kettiń» dep balaǵattaýy, judyryq ala júgirýi - mádenıettiń tómendigin kórsetedi. Bul ultymyzdy jaǵymsyz etip kórsetetin áreket, eldigimizge syn bolmaq. Sondyqtan birinshi kezekte júrgizýshiniń kásibı biliktiligi joǵary bolýy tıis desek, ekinshiden, onyń boıynda mádenıet, adamı qasıet mol bolýy qajet!
Sońǵy jyldary úlken qalalardyń arasynda qatynaıtyn avtobýstar júrgizýshige de, jolaýshylarǵa da tıimdi degen oımen túnde júrýdi dástúrge aınaldyrdy. Alaıda, munyń qaýiptiligi eki ese joǵary. Ásirese, alys jolǵa shyqqan avtobýs júrgizýshileriniń saparǵa shyǵar aldynda qanshalyqty demalǵanyn joldarda ashyq tekseretin beketter bolýy kerek shyǵar. Ondaı beketterde tekserýshi tarapynan da, júrgizýshi tarapynan da sybaılas jemqorlyqqa jol berilmeýi úshin beınebaqylaý kameralary ornatylýy tıis.
Qazirgi kezde kólikterge GPS júıesin ornatý isi qolǵa alyndy. Іri munaı jáne qurylys kompanııalary ózderiniń júk mashınalaryna osyndaı júıe ornatyp qoıady. Avtobýstar da GPS júıesimen qamtamasyz etilýde. Sonda polıtsııa nemese kólikti jibergen mekeme avtobýstyń qaı jerde qalaı qozǵalǵanyn, qandaı jyldamdyqpen bara jatqanyn, qatelikke boı aldyrǵanyn nemese bir oqıǵaǵa tap bolǵanyn úlken monıtordan kórip otyrady. Bul densaýlyǵy nasharlasa, júrgizýshige der kezinde kómek kórsetý jaǵynan da tıimdi. Qazir GPS júıesin ornatýǵa jáne kólikti únemi baqylaýda ustaýǵa múmkindik bar. Osyndaı júıe bar, biraq keıbir mekemeler ony ornatýǵa kelgende nemquraıly bolyp otyrǵan sııaqty nemese qarjy únemdeıtin shyǵar.
Aıtalyq, keıbir avtobýs, taksı júrgizýshileri Tarazdan ne Shymkentten Almatyǵa keledi de, jolaýshylardy otyrǵyzyp alyp, demalyssyz keri qaraı qaıta jolǵa shyǵady. Mine, soǵan senip jolǵa shyqqan jolaýshylar úshin de, quqyq qorǵaý organdary úshin de onyń qanshalyqty demalǵany-demalmaǵany belgisiz. Sondyqtan túnde júretin júk kólikteri de, jeńil avtobkólikter de, avtobýstar da baqylaýǵa alynǵany jón. Sonda jol apattarynyń sany azaıa túsetini anyq.
Jalpy, túnde adamnyń kórý múmkindigi azaıatyny shyndyq, biz oǵan mán bermeı júrmiz. Túnde adamnyń kózi baılanady degen uǵym bar. Túnde jol eki ese uzarady deıdi halqymyz. Bul jerde, árıne, baratyn aýylǵa deıingi araqashyqtyq ózgermeıdi, túnniń qıyndyqtaryn eskerip, joldyń ońaı emestigin meńzep aıtqan ǵoı.
«Ár qazaq - meniń jalǵyzym» degendeı, biz úshin árbir azamattyń taǵdyry qymbat. Adam - elimizdiń basty qundylyǵy jáne negizgi kapıtaly ekeni daýsyz. Al beıbit kúnde azamattarymyz jol apatyna ushyrap, ómirden ozyp jatqany - tragedııa. Mysaly, birge júrgen adamdardyń qaı-qaısynan surasańyz da, olardyń jaqyn týysy ne baýyry, dosy, synyptasy, jerlesi jol apatynan qaza tapqanyn aıtatyny anyq. Belgili azamattar da osy jol apatynan mert boldy. Tynysh zamanda solardyń o dúnıelik bolyp jatqandary ózegińdi órteıdi. Bul jaıttarǵa qaıǵyramyz. Degenmen qaıǵyly oqıǵalardan sabaq alyp, sonyń aldyn alý úshin naqty is-sharalar jasaýymyz kerek.