Araldyń tabanyna egilgen sekseýildiń qansha paıyzy qýrap ketedi
QYZYLORDA. KAZINFORM — Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev 2021 jyly Úkimetke bes jyl ishinde el aýmaǵynda 2 mlrd aǵash otyrǵyzý mindetin júktedi. Odan bólek, Aral teńiziniń tabanyna egiletin sekseýil alqabyn osy ýaqyt ishinde 1,1 mln gektarǵa jetkizý josparlanǵan. Kazinform tilshisi Prezıdent tapsyrmasynyń oryndalý barysyn zerttep kórdi.
Ekologııa jáne tabıǵı resýrstar mınıstrliginiń deregine sensek, Aral teńiziniń qurǵaǵan tabanynyń jalpy aýdany — 6 mln gektar shamasynda. Onyń 2,8 mln gektary Qazaqstanǵa tıesili.
1993-2001 jyldar aralyǵynda 54 795 gektar jerge orman melıoratsııa kóshetteri egilgen. 2021 jylǵa deıin bul kórsetkish 188 825 gektarǵa jetti.
Aral orman jáne janýarlar dúnıesin qorǵaý jónindegi memlekettik mekemeniń habarlaýynsha, 2021 jyly qurǵaǵan teńiz tabanynyń sý qory aýmaǵynan 500 myń gektar jer alynyp, memlekettik orman qory esebine qosylǵan.
— Ótken jyly 302 032 gektar jer qosylyp, Aral orman mekemesiniń jalpy aýmaǵy 1 376 119 gektar boldy. Qazirgi ýaqytta 1,1 mıllıon gektar alqaptyń 790 930 gektary boıynsha jospar oryndaldy, — dedi mekeme dırektorynyń orynbasary Medet Nurlanov.
Qyzylorda oblystyq tabıǵı resýrstar jáne tabıǵat paıdalanýdy retteý basqarmasynyń málimetine súıensek, oblys aýmaǵyndaǵy memlekettik orman qory jeriniń jalpy kólemi — 7,3 mln gektar. Onyń 3,8 mıllıony — ormandy alqap.
— Bıyl Aral teńiziniń qurǵaǵan tabanyndaǵy 100 gektar jerge fıtoorman melıoratsııalyq jumys josparlandy Onyń ishinde 15 myń gektar jerge sekseýil kósheti otyrǵyzylyp, 85 myń gektar jerge galofıtti tuqymdar sebiledi, — dedi basqarma basshysynyń orynbasary Qaırat Jansultanuly.
Ǵalymdar Prezıdent tapsyrmasymen qolǵa alynǵan bastama elimizdiń orman alqabyn qalpyna keltirip qana qoımaı, ekologııalyq tepe-teńdikti saqtaý, klımattyq ózgeristerdiń teris áserin azaıtý, shóleıttený men topyraq degradatsııasynyń aldyn alý baǵytyndaǵy mańyzdy qadam dep esepteıdi.
Aral teńizi túbiniń qazaqstandyq bóligi Ózbekstan aýmaǵyna qaraǵanda tuzdy. Sondyqtan orman melıoratsııa jumystary ǵylymı usynym negizinde júrgiziledi. Sekseýil shyǵymyn arttyrýdyń birden-bir joly — osy.
— Sońǵy jyldary orman zııankesteri men ınfektsııalyq aýrýlar orman resýrsyna aıtarlyqtaı qaýip tóndirip otyr. Bul máseleler orman ekojúıesiniń turaqtylyǵyna, kóshetterdiń tirshilikke qabilettiligine jáne ormandy qalpyna keltirý sharalarynyń tıimdiligine teris áser etedi. Osyǵan baılanysty elimizdiń orman baılyǵyn ulǵaıtý jónindegi aýqymdy josparlardy tıimdi iske asyrý úshin ormandy qorǵaý men fıtosanıtarııalyq qaýipsizdikti qamtamasyz etý — strategııalyq mańyzdy jáne ózekti mindet. Bul baǵytta ǵylymı zertteý uıymdary, salalyq mekemeler men tájirıbeli mamandar ózara tyǵyz áreket etýi qajet, — dedi Almatydaǵy J. Jıembaev atyndaǵy Qazaq ósimdikterdi qorǵaý jáne karantın ǵylymı-zertteý ınstıtýtynyń dırektory Baqytjan Dúısembekov.
Instıtýt ǵalymdary ótken jyly Qyzylorda oblysyndaǵy sekseýildiń tuqymdyq turaqty tálimbaqtarynda egilgen birjyldyq butaly ósimdikke monıtorıng júrgizdi.
Monıtorıng barysynda Qyzylorda, Aral, Qazaly tálimbaqtarynda egilgen tuqymnyń 30-40 paıyzy, Qarmaqshyda — 30 paıyzy ǵana ónip shyqqany anyqtaldy. Kóshetter zııankesterdiń kesirinen qýrap ketken.
Qyzylorda, Aral, Qazaly tálimbaqtaryndaǵy gallıtsalar (secidomyiidae stefanio deformans Marik) tuqymdasymen 5-10 paıyzy, Qarmaqshy tálimbaǵyndaǵy kóshetterde 80-90 paıyzy zaqymdalǵan.
— Mamandarymyz teńiz deńgeıinen 65 metr tereńde ornalasqan Aral teńiziniń qurǵaǵan tabanyn ormanǵa aınaldyrý maqsatynda egilgen qara sekseýil alqabyn zerttedi. 5, 10, 15 jyldyq ekpelerde gallıtsalar tuqymdasy qystaý fazasyna ketkeni anyqtaldy. 2021 jylǵy ekpelerdi tolyǵymen sorǵysh zııankester zaqymdap, ósýin toqtatqan. Zııankesterge qarsy eshqandaı kúres sharalary josparlanbaǵan. Bul jóninde qorytyndy jazylyp, mınıstrlikke joldandy. Sekseýil tuqymdaryna fıtosaraptama júrgizilip, olardy ekpes buryn saýyqtyrý maqsatynda zerthanalyq tájirıbeler jasalyp, tıimdi nusqalar jóninde usynystar ázirlendi, — dedi Baqytjan Dúısembekov.
Instıtýt basshysy atap ótkendeı, elimizde sekseýil tuqymyn sebý, onyń ósýin qamtamasyz etý jáne kóshetterin kútýdiń ǵylymǵa negizdelgen agrotehnıkalyq ádisteri boıynsha keshendi ári júıeli tájirıbelik zertteý joqtyń qasy.
Ǵylymı zertteý barysynda elimizdiń ártúrli óńirindegi orman sharýashylyqtarynan (tálimbaqtardan) alynǵan aǵash tuqymdarynyń basym bóligi zerthanalyq jáne tanaptyq jaǵdaıda egilgen kezde óný deńgeıi óte tómen bolatyny anyqtaldy.
Ósip shyqqannyń ózinde kópshiligi túrli aýrýǵa shaldyǵyp, tirshilikke beıimdele almaıdy.
— Óıtkeni tuqymdar quramynda fıtopatogender kesheni, onyń ishinde sańyraýqulaq, bakterııa, vırýstar kezdesetini ǵylymı dáleldendi. Bul jaǵdaılar ekpe materıaldarynyń sapasyn tómendetip qana qoımaı, ormandy qalpyna keltirý jáne orman ekojúıeleriniń turaqtylyǵyn arttyrý jumysyna tikeleı keri áserin tıgizedi. Aral teńiziniń qurǵaǵan ultanynda sekseýildi qaıta qalpyna keltirý jumystary joǵary fıtosanıtarııalyq sapaly ekpe materıaldaryn qajet etedi. Bul óz kezeginde tek ǵylymı negizdelgen aldyn ala óńdeýler men monıtorıng nátıjesine qaraı júzege asyrylady, — dedi ınstıtýt basshysy.
Ǵalymdar teńiz tabanynyń tozǵan bóligin keshendi túrde qalpyna keltirýdiń birneshe jolyn usynyp otyr.
Birinshi — orman patologııalyq jáne fıtosanıtarııalyq monıtorıng júrgizý, ıaǵnı sekseýil tálimbaqtarynda zııandy organızmderdiń túrlik quramyn anyqtaý, sondaı-aq sekseýilge zııan keltiretin zııankester men patogenderdiń taralý oshaqtaryn baǵalaý.
Ekinshi — sekseýil tuqymdarynyń fıtosanıtarııalyq saraptamasy, ıaǵnı zamanaýı polımerazdy tizbekti reaktsııa ádisterin qoldaný arqyly tuqym materıaldary men kóshetterdegi sańyraýqulaq jáne bakterııalyq ınfektsııalardyń qozdyrǵyshtaryn túrlik deńgeıde sáıkestendirý.
Úshinshi — NDVI túsirilimin júrgizý. Ushqyshsyz ushý apparattary arqyly ósimdikterdiń fızıologııalyq jaǵdaıyn baǵalaýǵa bolady.
Tórtinshi — sekseýil tuqymdary men kóshetterin fıtopatogender men zııankesterden saýyqtyrýǵa baǵyttalǵan bıologııalyq belsendi preparattar quramyn ázirleý.
Besinshi — dalalyq eksperımenttik zertteý júrgizý.
Sońǵysy — pestıtsıdter men bıopreparattardy synaý, ıaǵnı preparattardyń tıimdiligin zerthanalyq jáne dalalyq jaǵdaıda synaqtan ótkizý.
Ǵalymdar ǵylymı jobalardy qoldaǵanda ǵana, óndiris pen ǵylymnyń ózara úılesim tapqanda ǵana naqty jáne joǵary nátıjege qol jetkizýge bolatynyn aıtyp otyr.
Eske salaıyq, bıyl Aral teńiziniń qurǵaǵan ultanyna dronmen sekseýil tuqymy sebile bastady.