Aral teńiziniń ekojúıesin jaqsartý: Qazaqstanda álemdik mańyzy bar joba iske qosylmaq
ASTANA. KAZINFORM – Búgin Aral teńizi tabanynyń ekojúıesin jaqsartýǵa baǵyttalǵan ekologııalyq jobany iske qosýǵa arnalǵan kezdesý ótti.
Bastamanyń seriktesteri qatarynda Qorqyt ata atyndaǵy Qyzylorda ýnıversıteti, Kalıfornııa ýnıversıteti (Berklı) jáne Qazaqstandaǵy Halyqaralyq Araldy qutqarý qorynyń atqarýshy dırektsııasy bar.
Іs-sharaǵa QR Ǵylym jáne joǵary bilim vıtse-mınıstri Talǵat Eshenqulov qatysyp, mınıstrliktiń ekologııalyq bastamalardy qoldaıtynyn, jas ǵalymdarǵa múmkindik berip, ǵylym men tájirıbeni ushtastyrýǵa jaǵdaı jasap otyrǵanyn atap ótti.
Aral teńizi – álemdegi eń iri ekologııalyq apattardyń biri retinde tanylǵan aımaq. Onyń aýmaǵy 90 paıyzǵa deıin tartylyp, qurǵaǵan túbinde mıllıondaǵan gektar tuzdy jazyqtar paıda boldy. Bul tuzdy alqaptar ýly shańnyń negizgi kózine aınaldy.
Ekologtardyń baǵalaýynsha, munda ondaǵan mıllıard tonna tuz shógip, jel arqyly ol myńdaǵan shaqyrymdarǵa – Arktıka men Gımalaıǵa deıin taraıdy. Ýly zattarmen jáne pestıtsıdterdiń qaldyqtarymen qanyqqan bul shań topyraqty, sýdy jáne aýany ýlap, mıllıondaǵan adamnyń densaýlyǵyna jáne tutas óńirlerdiń azyq-túlik qaýipsizdigine qater tóndiredi.
Pılottyq joba Aral teńizi qurǵaǵan tabanynyń ekojúıesin uzaq merzimdi jaqsartýǵa jáne Kalıfornııa ýnıversıtetiniń (Berklı) ǵalymdary ázirlegen ınnovatsııalyq E-seed tehnologııasyn synaqtan ótkizýge baǵyttalǵan. Bul tehnologııa drondardyń kómegimen bıologııalyq ydyraıtyn qabyqtaǵy ózdiginen topyraqqa sińetin tuqymdardy aerosebý ádisine negizdelgen.
Atalǵan tásil kógaldandyrýdyń aýqymyn jáne jyldamdyǵyn arttyryp, tuqymdardyń topyraqqa tereńirek enýin qamtamasyz etedi jáne eńbek shyǵyndaryn azaıtady.
«Aral teńizi – bul ǵalamshardyń jazylmaǵan jarasy. Biz tuz ben ýly shańnyń taralýyna tosqaýyl qoıyp, adamdardyń densaýlyǵyn jaqsartýǵa jáne Jerdiń bolashaǵyna úles qosýǵa baǵyttalǵan jobany qolǵa alyp otyrmyz. Tehnologııanyń biregeıligi – shólderdi jasyl oazısterge aınaldyryp qana qoımaı, sonymen qatar órtengen ormandardy qalpyna keltirýge de, orman otyrǵyzýdyń tıimdiligin arttyrýǵa da yqpal ete otyryp, ony álemniń kez kelgen núktesinde qoldanýǵa bolatyndyǵynda», – dedi Bolat Ótemuratov qorynyń dırektory Aınur Káribozova.
Pılottyq synaq retinde 1 gektar aýmaqqa tuqym otyrǵyzý 2026 jylǵy naýryz-sáýir aılarynda bastalady. Ǵylymı dáleldengen jersiný kórsetkishteri 20 paıyzdan joǵary bolǵan jaǵdaıda, pılottyq jobanyń ekinshi kezeńi sheńberinde 2027 jyly Aral teńiziniń 50 gektar qurǵaǵan tabanyna tuqym sebiledi.
«E-seed tehnologııasyn qoldaný topyraq qurylymyn nyǵaıtýǵa, shań men tuz shyǵaryndylaryn azaıtýǵa, al uzaq merzimde óńirdiń bıoalýantúrliligin arttyrýǵa múmkindik beredi. 2040 jylǵa qaraı keminde 50 sharshy shaqyrym aýmaqta ekojúıeni turaqtandyrýdy, aýanyń temperatýrasyn 1-2 gradýsqa tómendetýdi jáne mıkroklımatty jaqsartýdy josparlap otyrmyz», – dedi Qorqyt ata atyndaǵy Qyzylorda ýnıversıtetiniń qaýymdastyrylǵan professory Rahat Qurmanbaev.
Joba Qazaqstan tóraǵalyq etetin 2024-2026 jyldarǵa arnalǵan Araldy qutqarý halyqaralyq qory (AQHQ) sheńberindegi bastamalarmen tyǵyz baılanysty. Osy kezeńde teńiz tabanynyń 1 mıllıon gektardan astam aýmaǵyn kógaldandyrý josparlanyp otyr.
Kezdesý sońynda taraptar Aral ekojúıesin qorǵaý jónindegi ózara túsinistik týraly Memorandýmǵa qol qoıdy. Qujat Qorqyt ata atyndaǵy Qyzylorda ýnıversıteti, Kalıfornııa ýnıversıtetiniń Morphing Matter zerthanasy, Qazaqstandaǵy Halyqaralyq Araldy qutqarý qorynyń atqarýshy dırektsııasy jáne Bolat Ótemuratov qory arasyndaǵy seriktestikti bekitti.
Aıta keteıik, Aral máselesin sheshýde jasandy ıntellekt pen aımaqtyq úılesim mańyzdy ekeni aıtyldy.