Aral Atlantıdasy: Teńizdiń tabanyndaǵy qala jaıly ne bilemiz
QYZYLORDA. KAZINFORM – Aral teńiziniń ornynda bir kezderi gúldengen qalalar men sáýlet eskertkishteri bolǵan. Arheologter sol tizimdegi Aral asar jáne Kerderi kesenelerin biregeı jádiger sanaıdy.
Tarıhta Aral teńiziniń buǵan deıin úsh márte tartylyp, qaıtadan kemerine jetkeni aıtylady.
– HІІІ ǵasyrdyń basynda mońǵol shapqynshylyǵy kezinde ózenniń tómengi aǵysyndaǵy sýlandyrý júıesi buzylyp, Ámýdarııanyń iri saǵalyq salalary qaıta buryldy. Kelesi osyndaı ózgeris shamamen Horezmdi Ámir Temir basyp alǵannan keıin boldy. Onyń áskeri kanaldar men sý burý júıelerin tolyǵymen buzdy. Teńiz jaǵalaýy aqyry keri ketti. Bul – shamamen HІV ǵasyrdyń aıaǵy, – deıdi Á. Marǵulan atyndaǵy Arheologııa ınstıtýty Astana qalalyq fılıalynyń dırektory, tarıh ǵylymdarynyń kandıdaty Ázilhan Tájekeev.
Arheolog Táńirbergen Mámıev birshama jyl buryn: «2000 jyly Aral teńiziniń kepken tabanynan shyqqan jádigerler jergilikti turǵyndardy dúr silkindirdi», - dep jazdy.
Bul ǵalymdar nazaryn ózine burmaı qoımady. Qorqyt ata atyndaǵy Qyzylorda ýnıversıtetiniń ǵalymdary men stýdentterinen quralǵan Aral ekspedıtsııasy kóp uzamaı jumbaq mekenge saparǵa attandy. Ekspedıtsııany ýnıversıtettiń arheologııa jáne etnografııa ǵylymı ortalyǵynyń sol kezdegi jetekshisi Ázilhan Tájekeev basqardy.
– 2001 jyly aldyńǵy jaǵalaý syzyǵynan 100-120 shaqyrym shegingen Aral teńiziniń qurǵaq túbinde tas pen kúıdirilgen kirpishten salynǵan monýmentaldy ǵımarat tabyldy. Alǵashqy izdenis jumysy barysynda kesene XII-XIV ǵasyrlarǵa, keıinirek bul merzim naqtylanyp, XIV ǵasyrǵa jatqyzyldy. Bul jerde ortaǵasyrlyq qonystyń, úlken ǵımarattyń janyndaǵy qorymnyń, tastan jáne kúıdirilgen kirpishten salynǵan keseneniń tabylýy qaıtadan tartylyp jatqan Aral túbindegi arheologııalyq eskertkishterge ǵalymdar nazaryn aýdartty. Ortaǵasyrlyq jazba derekterde Aral Kerderi teńizi dep atalǵany belgili. Sondyqtan Aral teńiziniń kepken tabanynan tabylǵan bul eskertkishke Kerderi kesenesi ataýy berilgen, – deıdi ol.
Arheolog Aral asardyń bekinissiz ortaǵasyrlyq qonys, ıaǵnı iri aýyl bolǵanyn aıtyp otyr. Óıtkeni birneshe ǵasyr ómir súrgen qonysta bekinisti dýaldardyń izi, jalpy jospary joq. Ǵalymnyń sózinshe, buǵan onyń 500-600 jyl boıy 30 metrge jýyq tereń sýdyń astynda jatýy sebep bolýy múmkin. Biraq saz kesekten turǵyzylǵan úılerdiń sulbasy saqtalǵan.
– Aral aýdanynyń Qaratereń aýylynan 62 shaqyrym jerde ornalasqan qonys qurylysynyń qam kesekten turǵyzylǵan úılerin teńiz sýy tolyqtaı jýyp-shaıyp ketken. Kezinde qala arqyly ótetin eni 2-2,5 metr sý júrgen kanal izi sol zamanda munda ırrıgatsııalyq júıeniń bolǵanyn aıǵaqtaıdy. Ortaǵasyrlyq turǵyndar Syrdarııa ózeniniń saǵasynan sý tartqan bolýy múmkin, – dedi Ázilhan Tájekeev.
Ekspedıtsııa ókilderi qonys turǵyndarynyń negizgi kásipteriniń biri – egin egý dep topshylady. Aral asar turǵyndary, ásirese, kúrish ósirýge beıim bolǵan sııaqty. Arheologter ol jerden dıirmen tastar, bólmelerden un, astyq saqtaýǵa arnalǵan ydys, un óndiretin dıirmendi kóptep tapqan.
Teńizdiń kepken tabanynan tabylǵan, XIV ǵasyrǵa tıesili Kerderi qalasynyń jádigerleri búginde Aral aýdanynyń Aral qalasyndaǵy Balyqshylar mýzeıinde saqtaýly tur. Onyń arasynda Altyn orda kezeńiniń temir monetalary, qysh ydystary, altyn buıymdary men dıirmen tastary bar.
– Buǵan deıingi arab jazbalarynda Araldy Kók teńiz dep ataǵan. Dúnıe júzi boıynsha tórtinshi orynda turǵan. Tazalyǵy, móldirligi jáne sulýlyǵy jóninen Egeı teńizimen ǵana talasa alatyn bolǵan. Sóıtken teńiz HІІ ǵasyrda da dál qazirgideı tartylyp, tabanynda sekseýil óse bastaǵan. Sol kezde Aral asar jáne Kerderi qalashyǵy salynǵan. HV ǵasyrda arnasyna qaıta tolǵan delinedi. Ol – tabıǵı qubylys, al sońǵy tartylýy qoldan jasalǵan apat ekeni aıtylyp júr. Óıtkeni ótken ǵasyrdyń 30-jyldary Orta Azııa jerinde sý kanaldarynyń iri aýqymdy qurylysy júrgizilip, maqta jáne kúrish ósirý alqaptaryna kanaldy burý barysynda teńiz baıaý tartyla bastaǵan, – dedi mýzeıdiń ǵylymı qyzmetkeri Tumar Ómirzaqqyzy.
Biz buǵan deıin Syr óńirindegi tarıhı muralardyń saqtalý jaǵdaıy, olardyń qorǵalýy jáne jergilikti turǵyndardyń kóne muralarǵa tıgizgen zardaby jóninde jazǵanbyz.