Ár qalada kólemi 30 gektar bir park salynsa artyq bolmas edi — ekolog
ORAL. KAZINFORM — Qazirgi tańda Oral qalasynda saıabaqtardy saqtap qalý máselesi kún tártibinen túsken joq. Osy oraıda Kazinform tilshisi «Batys Qazaqstan ekologııalyq geografııalyq qoǵamy» qoǵamdyq birlestiginiń tóraǵasy Darhan Sarıevpen suhbattasqan edi.
— Darhan Súndetqalıuly, sizdiń oıyńyzsha, qalada saıabaqtar jetkilikti me, aldymen osyǵan toqtalsańyz?
— Birden aıtaıyn, saıabaq qataryn kóbeıtý óz aldyna, barynyń ózin saqtap qalý kúrdeli máselege aınalyp tur. Munyń sebepteri nede desek, eń aldymen kógaldandyrý jaıyna tıisti dárejede kóńil bólinbeıdi. Jergilikti bılik oryndary qaladaǵy jerlerdi kásipkerlerdiń qajettiligine berip, damý salasyna ıkemdegisi keledi. Sóıtip ol jerlerge kóbine turǵyn úıler, ǵımarattar, bıznes nysandary salynady. Zań boıynsha shaharda ár 400-600 metr saıyn saıabaq, 1-1,5 shaqyrym saıyn park, turǵyndarǵa qyzmet kórsetý radıýsynda 300-400 metr qashyqtyqta skver bolýy tıis.
Alaıda muny eshkim saqtamaıdy. Sol sekildi eldi meken aýmaǵyn abattandyrý týraly sáýlet, qala qurylysy jáne qurylys salasyndaǵy memlekettik normatıvterdiń erejeler jınaǵynda kórsetilgendeı, balabaqsha aýmaǵynyń 50, aýrýhanalardyń 50-60, turǵyn úı teliminiń 40-60 paıyzy jasyl jelekpen qamtylýy kerek. Eger osy talaptardy oryndasaq, onda qarjy salmaı-aq, kásipkerlerdiń kúshimen kógaldandyrýǵa bolar edi.
— Sonda saıabaqtardy saqtap qalý úshin ne isteý kerek dep esepteısiz?
— Birinshiden, skverler men parkter jerin jekege nemese jalǵa berýdi toqtatý kerek. Basqasyn aıtpaǵanda, 1840 jyly qolǵa alynǵan Qazaqstandaǵy eń kóne parkterdiń biri — qalalyq mádenıet jáne demalys saıabaǵyndaǵy jerlerdiń bir bóligi jekege jáne jalǵa berilip ketken. Biz sonda burynnan bar nárseni damytý túgili saqtaı almaı otyrmyz. Mundaı jerlerdi memleket teńgerimine qaıtarý qajet.
Sondaı-aq № 1 emhana aldyndaǵy eski skverdi joımaý kerektigi týraly budan buryn da aıtqanbyz. Emhana basshysy halyq kóp tirkelgen degen jeleýmen qosalqy ǵımarat salǵysy keledi. Biraq muny skverdi qurtý esebinen júzege asyrmaýy qajet qoı.
Onsyz da Oral qalasy ortalyǵynda birneshe skver qurdymǵa ketip, ornyna saýda oryndary, turǵyn úıler salyndy. Bul qalanyń tynysyn ábden taryltyp tastady.
Sosyn skver talapqa saı bolýy tıis. Aıtalyq, Abaı dańǵyly boıynda ǵylymı-tehnıkalyq kitaphana janynda aıadaı jerge isker áıelderge arnalǵan skverdi tyǵa salǵan. Saıabaqtar adamdar oılanyp, qala shýynan demalatyndaı jer bolýy qajet.
— Jýyrda Abaı dańǵyly men Qurmanǵazy kóshesi qıylysynda aǵashtardyń otalyp tastalǵany jóninde turǵyndar dabyl kóterdi, buǵan ne aıtasyz?
— Shyny kerek, buryn ol aýmaq armatýra zaýytynyń jeri bolǵan. Bos jatqan jerge aǵashtar ózdiginen ósken. Ol skver retinde rásimdelmegen. Keıin bul jer jekege berilip, aǵashtar otalyp tastalǵan. Sol sekildi Oraz Isaev kóshesinde otyrǵyzylǵanyna 130 jyl bolǵan eki emen aǵashyn jol salýshylar kesip tastaǵasy keletini jóninde qoǵam belsendisinen habar tústi. Biz sol boıda baryp, qurylys ýchaskesi bastyǵymen kezdestik. Ol emen aǵashtarynyń otalmaıtynyna ýáde berdi. Mundaı jaǵdaılar jıi kezdesedi, biz soǵan der kezinde tosqaýyl qoıýǵa tyrysamyz.
— Kásipkerler kesilgen aǵashtyń ornyna jańadan birneshe ese tal-terekter otyrǵyzýy kerek degen talap bar ǵoı?
— Ókinishke qaraı, bul da saqtala bermeıdi. Óıtkeni árkimniń túsinigi ár túrli. Bir mysal keltireıin. Zachagan kentinde Murat Móńkeuly kóshesinde «Merkýrıı» saýda úıi mańynda aıdalaǵa 800 metrdeı aýmaqta terekter otyrǵyzylǵan. Birinshiden, adam júrmeıtin jer, ekinshiden, aınalasy or bolyp qazylyp, bóget turǵyzylǵan, sýarýǵa tehnıka bara almaıdy. Taǵy bir aıtatyn jaıt, biz negizinen jol boıyna, trotýar mańyna tal-terek shanshýǵa áýespiz. Aǵash óse kele, elektr symdaryna tıetinin eskermeımiz nemese tamyr jaıǵannan keıin trotýardy búldirýi múmkin. Olaı bolsa, túbi báribir kesýge týra keledi.
— Sonda sizdiń usynysyńyz qandaı?
— Menińshe, Qazaqstannyń ár qalasynda kólemi 30 gektar peızajdy park turǵyzsaq, artyq etpeıdi. Mysaly, Oralda ár tustan osynyń úsheýin salýǵa bolady. Ekinshiden, saıabaqtar sanyn kóbeıtpesek, utylmaımyz. Oralda Juban Moldaǵalıev, Astanada Álisher Naýaı saıabaǵy bar, jan-jaǵynan kirip-shyǵýǵa, adamdar demalýǵa qolaıly. Mine, oblys ortalyǵynda osyndaı saıabaqtyń beseýin turǵyzsaq, murtymyzdy balta kespeıdi.
Osy oraıda bir mysal keltireıin. Bizben kórshiles Reseıdiń Samara qalasynda Edil jaǵasynda jekege berilip ketken jerlerdi keri alyp, park jasap jatyr. Ol úshin jaǵalaýdy bes metrge deıin bıiktetken. Bizde Jaıyq jaǵalaýynda nege solaı jasamasqa?! Jaǵalaýdy betondarmen bekitkennen góri topyraqpen bıiktetip, aǵash otyrǵyzǵan tıimdi dep oılaımyn.
— Siz AMANAT partııasy janyndaǵy ekologııalyq keńeste jasyl jelekter máseleleri jónindegi jumys tobyn basqaryp kelesiz. Osy oraıda zańnamaǵa qandaı ózgeris, túzetýler engizý kerek dep sanaısyz?
— Shyny kerek, qala men eldi mekenderdi abattandyrý men kógaldandyrýǵa qatysty zańnamany biraz zerttedim. Sonda kóptegen olqylyqtarǵa jolyqtym. Mysaly, memlekettik standart Keńes odaǵy dáýirinen beri bar. Bizdiń zańnamada oǵan súıenip, memlekettik standarttar jiliktelip kórsetilmegen. Tipti keı zańnama bólikteri ekinshisinen tutastaı kóshirip alynǵan. Mine, osyndaı ózekti jaıttarǵa baılanysty óz usynys-tilekterimizdi aıtyp, jetkizip kelemiz. Birqatary qabyldanyp, zańnamaǵa engizildi. Aldaǵy ýaqytta muny jalǵastyrmaq nıettemiz.
Túptep kelgende, árkim óz betimen, typ-tynysh júre bermeı, qoǵam isine aralasyp, Memleket basshysynyń bastamasymen qolǵa alynǵan «Taza Qazaqstan» baǵdarlamasyn júzege asyrýǵa qal-qaderimizshe atsalysý - bizdiń azamattyq boryshymyz der edim.
Eske sala keteıik, budan buryn aǵashtardyń orynsyz kesilýine baılanysty oraldyq ekologtyń kógaldandyrý máselesin kótergenin jazǵan bolatynbyz.
Sondaı-aq Oralda emhana aldyndaǵy eski skver joıylyp kete me, osyǵan baılanysty ákimdik jaýap berdi.