Ár eki mınýt saıyn bir áıel kóz jumady: Dárigerler adam papıllomasy vırýsyna qarsy vaktsınanyń mańyzy týraly
Dúnıe júzinde ár eki mınýt saıyn bir áıel jatyr moıny obyrynan qaıtys bolady. Al, Qazaqstanda jyl saıyn 600 áıel, ıaǵnı kúnine eki áıel, tipti qazir siz osy mátindi oqyp otyrǵanda bir áıel kóz jumýy múmkin degen sóz. Onkologtardyń jáne densaýlyq saqtaý sarapshylarynyń aıtýynsha, bul qaterli isiktiń aldyn alýdyń taptyrmas joly – adam papıllomasy vırýsyna (APV) qarsy vaktsına. Álemde bul ekpe 15 jyl buryn engizilgen jáne vaktsınany bekitken elderde qaterli isiktiń osy túrinen ólim azaıǵan. Vaktsınanyń mańyzyn túsingen elder ony alý úshin jyldar boıy kezekte turady. Qazaqstan úkimeti de 2024 jyly kúzde bul vaktsınany ulttyq kúntizbege engizýdi josparlap otyr. Sebebi vaktsına egilmese, jatyr moıny obyrymen aýyratyndar azaıar emes. Adam papıllomasy vırýsyna qarsy vaktsınanyń mańyzy qandaı? Elimizde bul vaktsınany engizýge daıyndyq qalaı? Kimge jáne neshe jastan bastap salynady? Osy jáne ózge de suraqtardyń jaýabyn Kazinform sarapshysy anyqtap kórdi.
Qazaqstanda jatyr moıny obyrynan jylyna 600 áıel kóz jumady
Dúnıejúzilik densaýlyq saqtaý uıymynyń dereginshe, jatyr moıny obyry álemdegi barlyq qaterli isik aýrýlarynyń qurylymynda 13 paıyzdy qurap otyr. Álemde bul aýrýdan jyl saıyn 300 myńǵa deıin áıel qaıtys bolady. Qazaqstanda da jylyna 1,8 myńnan asa jaǵdaı tirkelip, onyń úshten biri kóz jumady.
Búginde jatyr moıny obyrynyń damýy adam papıllomasy vırýsymen baılanysty ekeni ǵylymı túrde dáleldengen. Bul vırýs ınfektsııasynyń jáne jatyr moıny obyry damýynyń aldyn alýdyń jalǵyz ádisi – vaktsınalaý. Dúnıe júziniń 125 memleketinde, onyń ishinde AQSh, Kanada, Avstralııa, Ulybrıtanııa, Brazılııa sııaqty elderde papılloma vırýsyna qarsy vaktsına bar. Qazaqstanda da bul vaktsınalaýǵa daıyndyq bastaldy.
Osy oraıda 16-17 qarashada elordada «APV, toqta!» uranymen jatyr moıny obyryn emdep jazýǵa arnalǵan jahandyq is-qımyl kúninde «Adam papıllomasy vırýsyna (APV) qarsy vaktsınatsııaǵa jappaı qoljetimdilik, tıimdi kommýnıkatsııa jáne turǵylyqty halyqpen ózara baılanys arqyly jatyr moıny obyryn emdep jazý» atty halyqaralyq ǵylymı-tájirıbelik konferentsııa ótti. Sharany Eýropalyq odaqtyń qarjylandyrýymen Densaýlyq saqtaý mınıstrligi, DDSU Qazaqstandaǵy ókildigi, Nazarbaev ýnıversıtetiniń Medıtsına mektebi uıymdastyrdy.
«Menen bul vırýstyń 16, 53, 56 túrleri anyqtaldy»: qazaqstandyqtar ne deıdi?
Qazaqstandaǵy daıyndyq týraly aıtpas buryn jatyr moıny obyryn alty aıda jeńgen Aıgúl Bolatqyzynyń aýrýmen kúresý jolyna toqtalaıyq. Aıgúl – esh alańsyz bilim alyp, álemniń damyǵan elderinde, onyń ishinde AQSh-ta turǵan. Ýaqytyn ilim alýǵa, jeke tulǵa retinde damýǵa arnap júrip analyq mindetin atqarǵan tulǵa. Dárigerler oǵan «jatyr moıny obyry» degen dıagnoz qoıǵanda bar ómiri kóz aldynan ótkendeı kúıde bolǵan. Biraq ol ózin qolǵa alyp, birden emdeldi. Alaıda, ol qazaqtyń mentalıtetinde jatyrǵa qatysty syrqattyń atyn aıtýǵa uıalyp, aýrýdy asqyndyryp alatyn jaǵdaılardyń kóp ekenin aıtty.
Biz jynystyq organdardyń aýrýy týraly sóz qozǵamaımyz. Ony aıtý – uıat. Áıelder dıagnozyn estigende bárinen jasyryp, jaqyndary sońǵy kezeńinde ǵana biledi. Ol kezde tym kesh bolady, – dedi Astana turǵyny.
Aıgúl em qabyldap júrgende «qaterli aýrýdyń aldyn alatyn jol joq pa?» degen suraq týyndaıdy. Sóıtip munyń aldyn alýdyń birden-bir joly adam papıllomasy vırýsyna qarsy vaktsına ekenin biledi.
Menen bul vırýstyń 16, 53, 56 túrleri anyqtaldy. Em qabyldap júrgende papılloma vırýsyna qarsy vaktsına baryn bildim. ıAǵnı, bul vırýstan dári joq, bir ǵana emi – vaktsına. Erler men áıelderdiń kómeıi men jynystyq organdaryndaǵy onkologııadan 99 paıyz qorǵaıtyn vaktsına. Muny balalar men jıenderime salý kerek degenge kelisemin. Tek DSM vaktsınanyń jaqsysyn ákelýi kerek. Sondyqtan qyzdar men uldarǵa vaktsına kerek, sebebi olar – bizdiń bolashaǵymyz, – dedi Aıgúl vaktsınaǵa qatysty oıyn da ortaǵa salyp.
Jyl saıyn bul aýrý álemde 300 myń áıeldiń ómirin jalmaıdy: ǵalymdar ne deıdi?
Nazarbaev Ýnıversıteti Medıtsına mektebiniń vıtse-prezıdenti – dekany Massımo Pınaıatellıdiń aıtýynsha, ǵylym jatyr moıny obyry papılloma vırýsynan paıda bolatynyn áldeqashan dáleldedi.
Bul faktini túsinip, qabyldaý kerek. Infektsııalar tek jatyr moıny obyry emes, basqa da organdardyń isigine ákelýi múmkin. Sondyqtan dál osy ınfektsııamen kúresýdiń birden-bir joly – vaktsına. Nazarbaev medıtsına ýnıversıteti bul vaktsınanyń engizilýine qoldaý kórsetedi, – dedi ǵalym.
Bul rette Qazaqstandaǵy DDSU ókildiginiń ımmýnızatsııalaý baǵdarlamasynyń úılestirýshisi, doktor Qanat Sýhanberdıev «biz jatyr moıny obyrynan qaıtys bolǵan jáne búgin soǵan tap bolǵan áıelderdiń aldynda qaryzdarmyz» degen túıin aıtyp, vaktsınanyń mańyzyn túsindirdi. Sondaı-aq, halyqaralyq sarapshy álemniń damyǵan elderinde ekpe qoljetimdi bolǵan soń jatyr moıny obyrymen aýyrǵandar az, al damý deńgeıi tómen jáne ortasha memleketterde, kerisinshe, ólim-jitim men syrqattaný kóp ekenin atap ótti.
Jatyr moıny obyrynyń aldyn alý jáne onymen kúresýdiń keshendi tásilin qamtamasyz ete otyryp, biz bolashaq urpaǵymyzdyń ál-aýqatyna, damýyna, turaqtylyǵy men ómirine úles qosamyz. Jatyr moıny obyry dúnıe júzinde áıelder arasynda taralǵan qaterli isik aýrýlarynyń ishinde tórtinshi bolyp tur. Biraq ony toqtatýǵa bolady. Dıagnoz erteleý anyqtalsa, ony emdeý ońaı. Jyl saıyn bul aýrý álemde 300 myń áıeldiń ómirin jalmaıdy. Sonda ár eki mınýt saıyn bir adam qaıtys bolady... Dúnıe júzindegi 79 memlekette adam papıllomasy vırýsyna qarsy vaktsına engizilmegen. Sebebi baǵasy qymbat jáne jetkilikti deńgeıde jetkizilmeıdi. Tabysy joǵary elderge qaraǵanda tabysy tómen jáne orta deńgeıdegi elderde jatyr moıny obyrymen aýyratyndar sany eki ese, al ólim úsh ese kóp... Sondyqtan bul vaktsınanyń qoljetimdi bolýy mańyzdy, – dedi Qanat Sýhanberdıev.
Qazaqstanda jatyr moıny obyry kóbeıip jatyr: onkologtar ne deıdi?
Qazaq onkologııa jáne radıologııa ǵylymı-zertteý ınstıtýtynyń deregine súıensek, elimizde jatyr moıny obyry kóbeıip jatyr. Byltyr 2 myńǵa jýyq adam tirkelgen. Bul kórsetkish 20 mln halyqqa shaqqanda tym kóp bolyp sanalady. Qazaqstandyqtardyń arasynda onkologııasy bar naýqastardyń kóbi sút bezi jáne jatyr moıny isiginen qaıtys bolady. Jylyna 600 adam qaıtys bolady degen statıstıkaǵa qarasaq, kúnine eki áıelden aıyrylamyz.
Qazaqstanda áıelder arasyndaǵy bul derttiń aldyn alý úshin skrınıng tásili qoldanylyp keledi. Alaıda, «Qazaq onkologııa jáne redıologııa ǵylymı-zertteý ınstıtýty» AQ basqarma tóraıymy Dılıara Qaıdarovanyń aıtýynsha, bul skrınıngtiń engizilgenine 10 jyldan asqan jáne naýqastar sany ósip keledi. Tipti, aýyratyndar «jasaryp» barady.
Qazaqstan 2008 jyldan bastap skrınıng júıesin engizdi. Biraq tsıtologııalyq skrınıng onkologııany tolyq anyqtaı almaıdy. Sondyqtan álemniń birqatar eli mundaı skrınıngten bas tartyp jatyr. Sol sebepti Qazaqstanda 2024 jyldan bastap adam papıllomasy vırýsynyń (APV) skrınıngin engizip, 35-45 jastaǵy áıelder ótetin bolady... 2008-2012 jyldary jatyr moıny obyrymen aýyrǵandardyń jasy 50-54 jas aralyǵynda bolsa, 2013-2021 jyldary 40-44 jasqa deıin «jasardy». Tek aýrýdyń alǵashqy satylarynda anyqtaý deńgeıi ósti. Naýqastardyń 42 paıyzy 0-1 satysynda anyqtalyp jatyr. Olardy emdeý múmkindigi de joǵary. Al, úshinshi jáne tórtinshi satyda anyqtalatyn naýqastarǵa hımııa terapııa jasap, tek ómirin uzartýǵa múmkindik alamyz, – deıdi Dılıara Qaıdarova.
Aıta keteıik, elimizde jatyr moıny obyry júkti áıelderdiń arasynda da tirkeledi. Byltyr mundaı 24 jaǵdaı anyqtaldy jáne eki naýqas qaıtys boldy. Sonyń biri mańǵystaýlyq 22 jastaǵy júkti áıel bolǵan. Odan jatyr moıny obyrynyń 4-satysy anyqtalǵan. Ókinishke qaraı, jas áıel kóz jumdy.
Sondaı-aq, Onkologııa ınstıtýty «jatyr moıny obyrynyń adam papıllomasy vırýsynan týyndaı ma» degen arnaıy zertteý de júrgizgen. Mamandar jatyr moıny obyry isiginiń 99 úlgisin alǵan. Bulardyń bári osy aýrýǵa baılanysty ota jasalǵan naýqastar bolǵan. Sonda 74 paıyzynan adam papılloma vırýsynyń 16, 17 túrleri anyqtalǵan. Sodan keıin «bul vırýs jatyr moıny obyryn týǵyzady degenge kúmán qalmady» deýge bolady.
Adam papıllomasy vırýsynyń bul túrleri jatyr moıny obyryn týǵyzady. ıAǵnı, bul vırýs isiktiń dál osy túrin týǵyzady degenge kúmán joq. Sondyqtan vaktsına júrgizý arqyly ǵana qaterli derttiń aldyn ala alamyz, – dedi Dılıara Qaıdarova.
Ótken is – jaqsy tájirıbe
Biz joǵaryda ǵalymdar men dárigerlerdiń jatyr moıny obyrynyń aldyn alý úshin APV qarsy vaktsınanyń qajetin túsindirgenin jetkizdik. Bul rette atalǵan vaktsına Qazaqstanda on jyl buryn 4 óńirde: Atyraý, Pavlodar oblysy, Almaty jáne Astana qalalarynda pılottyq rejımde engizilgenin aıta ketý kerek. Ol kezde medpersonal da, halyq ta vaktsınaǵa daıyn bolmady. Pavlodar oblysynda bir qyz esinen tanyp qalyp, Densaýlyq saqtaý mınıstrligi keıinge qaldyrdy. Degenmen vaktsına qalǵan jáne vaktsına alǵysy keletinderge egilgen.
Vaktsına alǵysy keletin qyzdarǵa qalǵan vaktsına salyndy. Vaktsınanyń eki dozasyn 11-26 jastaǵy 11 648 qyz aldy. Sóıtip, ótken jyly osy qyzdardyń ishinen 803-in jáne 800-ge jýyq vaktsına almaǵan qyzdardan APV analızin aldyq. Sonda vaktsına almaǵan qyzdardyń 17,2 paıyzyndy APV 16, 18 túrleri anyqtalsa, vaktsına alǵan qyzdardyń 0,87 paıyzynan vırýs tabyldy. Biraq bul da jatyr moıny vırýsyn týdyratyn túri emes bolatyn. ıAǵnı, osy on jyldyń ishinde bul vaktsınanyń tıimdiligin zertteý arqyly dáleldedik, – dedi bas onkolog Dılıara Qaıdarova.
Pılottyq vaktsına týraly Pavlodar oblysy SEKD juqpaly jáne parazıt aýrýlardy epıdemıologııalyq baqylaý bóliminiń basshysy Gúlmıra Qulmaǵambetovanyń da pikirin bildik. Ol on jyl buryn halyqqa vaktsınanyń mańyzy týraly durys málimet berilmegennen keıin turǵyndar arasynda narazylyq týyndaǵanyn atap ótti. «Sol sebepti kelesi naýqanda mundaı qatelikke jol bermeı, vaktsınanyń mańyzyn durystap túsindirý kerek jáne eń aldymen sol jumysty qolǵa alý kerek» deıdi maman.
Koronavırýsqa qarsy vaktsına alýǵa da halyq basynda qarsy boldy. Bul da týra sondaı jaǵdaı. Biraq koronavırýsqa qarsy vaktsınanyń tıimdiligin kórgennen keıin, vırýstyń adam ómirine qaýipti ekenin jáne oǵan qarsy birden-bir qural vaktsına ekenin túsingennen keıin turǵyndar jappaı ekpe saldyra bastady. APV qarsy vaktsınanyń da mańyzyn solaı túsindirý kerek. Birinshi kezekte halyqqa durys aqparat berý qajet, – dep atap ótti Gúlmıra Qulmaǵambetova.
Turǵyndarmen kommýnıkatsııa jasaýdyń mańyzy qandaı?
Halyqqa vaktsınanyń mańyzdylyǵyn túsindirý kerek. Bul adamdarǵa vaktsınalaýdyń nelikten mańyzdy ekenin, olardyń ózin jáne jaqyndaryn aýrýdan qalaı qorǵaı alatynyn túsinýge kómektesedi. Sonymen qatar, kommýnıkatsııa adamdarǵa vaktsınatsııaǵa qatysty kúrdeli máselelerdi túsinýge jáne senimdi kózderge negizdelgen sheshim qabyldaýǵa kómektesedi. Baılanystyń anyq, dál jáne barlyǵyna qoljetimdi bolýy asa mańyzdy.
DDSU Qazaqstandaǵy ókildiginiń basshysy Skender Syla «Adam papıllomasy vırýsyna (APV) qarsy vaktsınatsııaǵa jappaı qoljetimdilik, tıimdi kommýnıkatsııa jáne turǵylyqty halyqpen ózara baılanys arqyly jatyr moıny obyryn emdep jazý» konferentsııasynda sóılegen sózinde kommýnıkatsııanyń mańyzyna toqtaldy.
Densaýlyqqa qatysty jalǵan derekterdiń taralýy vaktsınadan bas tartýdy arttyrady jáne dáleldenbegen emdeý ádisterin alǵa tartady. Qazirgi ýaqytta biz qyzylsha indetin bastan ótkerip jatyrmyz jáne biz qyzmet kórsetýshiler men qoǵam, sonyń ishinde ata-analar, qamqorshylar, yqpaldy tulǵalar, BAQ, azamattyq qoǵam jáne basqalardyń arasynda vaktsınatsııanyń mańyzdylyǵy týraly baılanysty jaqsartýymyz kerek, – dedi Skender Syla.
DDSU-nyń eldegi keńsesi 2023 jyly ımmýndaý máseleleri boıynsha halyq arasynda kommýnıkatsııany jaqsartý úshin áleýmettik jelilerde vaktsınatsııa týraly senimdi aqparatty nasıhattaý arqyly ol týraly habardar bolý deńgeıin arttyrýdy qoldaıtyn Qazaqstannyń ártúrli aımaǵynan 53 jas ımmýndaý belsendisin anyqtaǵanyn atap ótken jón. Belsendilerdiń biri – Astana qalasynyń jas ımmýnology Álken Áýelova, ol 7-8 jeltoqsanda Kopengagende Eýropalyq densaýlyq saqtaý uıymynyń Force of the Future: co-creating youth actions on immunization» («Bolashaqtyń kúshi: ımmýndaý boıynsha jastardyń birlesken is-áreketin qurý») trenıngine jas belsendiler atynan qatysady.
Bul trenıng DDSU Eýropalyq aımaǵyndaǵy barlyq eliniń belsendi jastarynyń basyn qosady. Onda qatysýshylar ımmýndaý naýqanyndaǵy negizgi qıyndyqtardy jáne jas dárigerler, ımmýndaý máselelerimen aınalysatyn jas kásibı birlestikter men turǵyndar arasyndaǵy qarym-qatynasty nyǵaıtý arqyly sheshý joldaryn talqylaıdy.
Men APV qarsy vaktsınany engizý Qazaqstanda keń taralǵan qaterli isik aýrýlarynyń birimen kúresýde mańyzdy ról atqaratynyn túsinemin. Elestetip kórińizshi, jyl saıyn 1800 qazaq áıeli osy aýrýmen aýyrady. Biz bul aýrýdy joıyp, osy quraldy paıdalanýymyz kerek. Men Kopengagendegi basqa ımmýndaý belsendilerimen kezdesýdi asyǵa kútemin. Saparym sátti bolyp, APV qarsy vaktsınany engizý úderisine úles qosamyn degen úmittemin, – dedi Álken Áýelova.
Adam papıllomasy vırýsyna qarsy ekpe: ózge elderdiń tájirıbesi
Bul vaktsınany álemniń júzdegen eli ımmýnızatsııa kúntizbesine engizgen. Olardyń ishinde kórshiles elder: Túrikmenstan, Ózbekstan, Qyrǵyzstan da bar. Grýzııada áleýetti toptyń 98 paıyzyna vaktsına egilgen. Al, Vengrııada vaktsına qyzdardyń bárine tolyq salynǵan, endi uldarǵa egý naýqany júrip jatyr. Sebebi jatyr moıny obyrynan bólek onkologııanyń basqa aýyr túri de osy papılloma vırýsynan týyndaıdy. Onyń arasynda aýyz qýysy isigi de bar. ıAǵnı, bul vaktsınany uldarǵa da salǵan abzal, deıdi onkologtar.
Qyrǵyzstan DSM Respýblıkalyq ımmýnoprofılaktıka ortalyǵy dırektorynyń orynbasary Gúlnara Jumaǵulova elinde APV qarsy – HPV vaktsınasyn engizý tájirıbesin bólisti. Qyrǵyzdar 2022 jyly arnaıy logo daıyndap, «Seniń bolashaǵyńnyń vaktsınasy» degen naýqan bastaǵan. Olar qoǵamnyń pikirine motınorıng júrgizip, áleýmettik jelilerdi qadaǵalaı otyryp, byltyr 11, 12-14 jastaǵy qyzdardy eki kategorııaǵa bólip, vaktsına sala bastaǵan.
Qazaqstannyń on jyl burynǵy tájirıbesi bizge sabaq boldy. Sebebi biz sol kezdegi qatelikterdi eskerdik. Biraq Qazaqstannyń burynǵy tájirıbesin qatelik dep emes, kerisinshe, bárimizge jańa bir múmkindik deýge bolady. Sonyń ózinde basynda bizge de qıyn boldy. Bári birden jaqsy jolǵa qoıylmady... Degenmen úsh áleýetti top: birinshi, vaktsına salynatyn qyzdar, ekinshi olardyń ata-analary men muǵalimder, úshinshi medqyzmetkerler anyqtalyp, solarǵa nazar aýdardyq. Negizgi jumys osy úsh toptyń durys aqparat alýyna baǵyttaldy, – dedi Gúlnara Jumaǵulova «Adam papıllomasy vırýsyna (APV) qarsy vaktsınatsııaǵa jappaı qoljetimdilik, tıimdi kommýnıkatsııa jáne turǵylyqty halyqpen ózara baılanys arqyly jatyr moıny obyryn emdep jazý» atty halyqaralyq ǵylymı-tájirıbelik konferentsııasynda.
Spıkerdiń aıtýynsha, Eýropa elderiniń arasynda Qyrǵyzstan jatyr moıny obyry boıynsha 12 orynda tur. Bul 100 myń áıelge shaqqanda 15,4 degen kórsetkishti kórsetedi. Al, osy aýrýdan ólim boıynsha memleket úshinshi orynda tur. Bul statıstıkaǵa qarap, bul elde jaǵdaıdyń qanshalyq aýyr ekenin túsiný qıyn emes. Sondyqtan Qyrǵyzstanda jatyr moıny obyrynyń aldyn alý jáne kúresý keshendi baǵdarlamasy qabyldanyp, zańnamalyq deńgeıde qujattar bekitilgen. Vaktsınanyń engizilgenine bir jyl boldy.
Qazaqstannyń Densaýlyq saqtaý mınıstrligi ne istep jatyr?
Al, Qazaqstandaǵy zańnama jumysyna toqtalatyn bolsaq, búginde elimizde onkologııalyq kómekti jaqsartý boıynsha keshendi jospar ázirlengen. Oǵan APV qarsy vaktsına da engizilgen. Onyń jobasyn úkimet maquldady. Bul – elimizdiń ulttyq kúntizbesin retteıtin qujat. Sondyqtan ony barlyq quzyrly memlekettik organdar kelisýi kerek. DSM jeltoqsannyń sońyna deıin barlyq organ kelisip, normatıvtik-quqyqtyq akti bekitiledi dep josparlap otyr.
DSM Sanıtarııalyq-epıdemıologııalyq baqylaý komıtetiniń Vaktsınamen basqarylatyn ınfektsııalardy baqylaý basqarmasynyń basshysy Nurshaı Ázimbaevanyń aıtýynsha, búginde APV qarsy birneshe vaktsına bar jáne olar Qazaqstanda tirkelgen. Bizdiń elimizde 4 valentti vaktsına paıdalanylady dep boljanyp otyr.
Bıyl 7 maýsymda elimizde APV qarsy vaktsınany engizý jospary bekitildi. Bas sanıtarııalyq dárigerdiń buıryǵy shyqty. Dúnıejúzilik densaýlyq saqtaý uıymynyń usynymyna sáıkes, Qazaqstanda eki dozalyq vaktsınalaý 11 jastaǵy qyzdarǵa júrgiziledi dep josparlanǵan. APV qarsy vaktsınany engizýdiń jumys josparynda normatıvtik aktilerdi retteý, vaktsınalaý algorıtmin anyqtaý, ár aımaqta vaktsınany engizý boıynsha kýratordy bekitý, vaktsınalaýǵa muzdatqysh jabdyqtarynyń jetkilikti bolýyn jáne tasymaldaýdyń úzdiksiz bolýyn tekserý, shyǵyndardy esepteý, vaktsına saldyrǵan adamnyń jaǵdaıyn baqylaý, medıtsına jáne bilim mekemeleriniń qyzmetkerlerin daıarlaý, sondaı-aq, halyqqa vaktsınanyń tıimdiligin jáne eshqandaı zııany joǵyn durys túsindirý qarastyrylǵan, – dep baıandady vedomstvonyń josparyn Nurshaı Ázimbaeva.
Qazaqstan vaktsınalaýdyń birinshi kezeńinde medıtsına qyzmetkerlerin daıyndap jatyr. Sebebi halyq alǵashqy suraǵyn sol qyzmetkerlerge qoıady.
Bul rette Ulttyq qoǵamdyq densaýlyq saqtaý ortalyǵynyń basshysy Manar Smaǵul medıtsına qyzmetkerine qosymsha oqý quraldary taratylǵanyn da atap ótti. Sondaı-aq, din basqarmalarymen birlesip, «eshqandaı din profılaktıkalyq sharalarǵa qarsy emes» ekenin bildiretin broshıýralar taratylǵan. Budan bólek ázirge árbir óńirdegi mamandar tolyq aqparat alýy úshin ár óńirden jaýapty mamandardy elordaǵa kelip, vaktsınaǵa qatysty jan-jaqty aqparatpen tanysyp jatyr.
Mysaly, halyqaralyq konferentsııaǵa barlyq óńirdiń mamandary qatysyp jatyr. Solar keıin óz óńirlerine aqparatty jetkizedi. Bul – ulttyq deńgeıde atqarylyp jatqan jumystardyń biri. Keıin ár óńirge baryp, jeke-jeke júrgizemiz. Sonymen qatar, mekteptegi ustazdarǵa vaktsına týraly málimet berýimiz kerek. Sebebi ata-analar muǵalimderden suraıdy. Sol kezde muǵalimder daıyn bolýy kerek, – dedi Manar Smaǵul.
Eshkimdi májbúrleý bolmaıdy: tek ata-ananyń kelisimimen salynady
Búginde dúnıe júzinde lıtsenzııasy bar 6 vaktsına qoljetimdi. Qazaqstanǵa qandaı vaktsına keletinin Densaýlyq saqtaý mınıstrligi sheshedi. Vedomstvonyń málimetinshe, vaktsınalaý 2024 jyldyń úshinshi toqsanynda eldiń barlyq óńirinde bastalady degen jospar bar. Sol sebepti halyqqa munyń mańyzyn túsindirip, balaǵa ata-anasynyń ruqsatymen ǵana salynady.
Vaktsına týraly qaıdan bilýge bolady?
Áleýmettik jeliniń damyǵan zamamynanda feık aqparatqa aldanyp qalmaý kerek. Ol úshin aqparatty resmı saıttardan oqý qajet.
Qazaqstandaǵy kez kelgen vaktsınaǵa qatysty aqparatty 7701 biryńǵaı ortalyǵyna habarlasyp, suraýǵa bolady. Jumys kúnderi saǵat 9.00-18.00 aralyǵynda jumys isteıdi. Sondaı-aq, https://egu.kz/ resmı saıtynda málimet bar. ıAǵnı, APV qarsy vaktsına týraly málimetti de osy derekkózderden alýǵa bolady.
Qorytyndylaı kele, mamandar qaterli derttiń aldyn alý úshin tek vaktsınamen shektelip otyrǵan joq. Olar halyqtyń ımmýndyq júıesin arttyrýdy da qatar alyp júr. Odan qaldy onkologııanyń alǵashqy satylarynda hımııasyz emdeıdi. ıAǵnı, tek vaktsına jalǵyz jol deýge bolmaıdy. Biraq ǵalymdar bul vırýstyń jatyr moıny obyryna ákeletinin jáne oǵan qarsy vaktsınanyń tıimdiligin dáleldedi. Endi biz Densaýlyq saqtaý mınıstrligi, kásibı qaýymdastyqtar jáne azamattyq belsendiler halyq arasynda, ásirese áleýmettik jelide feık aqparat taramaýdyń aldyn alyp, tıisti jumysty jandardyrǵanyn kútemiz. Sebebi ult densaýlyǵy – senimdi keleshek kepili.
