Ankaradaǵy Túrki memleketteri uıymynyń sammıti: yntymaqtastyqtyń jańa kezeńi
Keshe, ıaǵnı 16 naýryzda Túrkııa astanasy Ankarada Túrki memleketteri uıymyna (TMU) múshe memleketter basshylarynyń kezekten tys sammıti uıymdastyrylǵan edi. Oǵan Qazaqstan Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaev ta qatysty. Jıynda apat pen tótenshe jaǵdaılar menedjmenti jáne gýmanıtarlyq kómek salasyndaǵy qyzmettiń basym baǵyttary, sonyń ishinde tabıǵı apattarǵa qarsy kúres jónindegi yntymaqtastyqty úılestirýge jáne nyǵaıtýǵa qatysty máseleler talqyǵa tústi. Sammıtte kóterilgen basty máseleler jaıly tolyǵyraq QazAqparat sarapshysynyń materıalynan oqı alasyzdar.
Túrkııa – Qazaqstannyń basty bes saýda seriktesiniń biri
Qasym-Jomart Toqaev Ankaraǵa jumys sapary barysynda Túrkııa Prezıdenti Rejep Taııp Erdoǵanmen kezdesti. Memleket basshysy qonaqjaılyq tanytyp, qurmetpen qarsy alǵany úshin Rejep Taııp Erdoǵanǵa rızashylyǵyn bildirdi. Memleket basshysy eń aldymen joıqyn jer silkinisinen zardap shekken Túrkııa halqyna kóńil aıtty. Qaýip-qaterge qashan da daıyn bolý kerek ekenin atap ótip, tótenshe jaǵdaılar salasyndaǵy yntymaqtastyqty damytýdyń mańyzdylyǵyna toqtalyp ótti. Osy oraıda «Apat jáne tótenshe jaǵdaılar menedjmenti, gýmanıtarlyq kómek» taqyrybynda ótip jatqan sammıtti óte qajetti is-shara dep esepteıtinin jetkizdi.
Foto: t.me/aqorda_resmi
«Tabıǵı apat kezinde memleketterdiń bir-birine kómek kórsetýi asa mańyzdy. Buǵan osy joly taǵy da kózimiz jetti. Baýyrlas el qıyndyqqa tap bolǵanda túrki jurty aýyzbirshilik pen janashyrlyqtyń ozyq úlgisin kórsetti. Qazaqstan da túrik baýyrlarǵa birden qol ushyn sozdy», - dedi Qasym-Jomart Toqaev.
Oǵan qosa ol Túrkııa Qazaqstannyń basty saýda seriktesteriniń biri ekenin atap ótti. «Túrkııa Qazaqstannyń basty bes saýda seriktesiniń qataryna kiredi. Byltyr eki el arasyndaǵy saýda aınalymy 33%-ǵa ósip, 6,3 mlrd dollarǵa jetti. Bul – júıeli jumystyń nátıjesi. Qazaqstannyń taýarlaryn Túrkııa naryǵyna kóptep shyǵarýǵa múmkindik bar»,-dedi Memleket basshysy.
Qasym-Jomart Toqaev túrik ınvestorlarynyń Qazaqstandaǵy jobalaryn qoldaýǵa daıyn ekenin atap ótti. Sondaı-aq kezdesý barysynda «Orta dáliz» dep atalatyn Transkaspıı halyqaralyq kólik baǵyty asa mańyzdy ról atqaratyny sóz boldy. Qazaqstan tarapy áleýeti mol osy kólik-logıstıkalyq baǵdardy damytý úshin ortaq ınfraqurylymdyq jobalardy júzege asyrýǵa daıyn ekenin jetkizdi.
Óz kezeginde Rejep Taııp Erdoǵan shaqyrýyn qabyl alyp, Ankaraǵa kelgeni úshin Qasym-Jomart Toqaevqa alǵys aıtty. Sondaı-aq túrik basshysy keıingi jyldardaǵy ekijaqty saparlar nátıjesinde barlyq salada ósim bar ekenin, jyl sońyna deıin taýar aınalymyn 10 mıllıard dollarǵa deıin jetkizý qajettigin aıtty. Túrkııa basshysy kólik salasynda Orta dáliz áleýetin tolyq paıdalaný keregin de atap ótti.
Foto: t.me/aqorda_resmi
Túrki memleketteri uıymynyń tarıhy
Buǵan deıin Ankarada Túrki memleketteri uıymynyń sammıti ótkenin joǵaryda atap óttik. Keshegi samıtke oralmas buryn, uıymnyń qurylý tarıhy, maqsat-mindetteri men osyǵan deıingi jetken jetistikterine toqtalyp óteıik. Túrki memleketteri uıymy (burynǵy Túrkitildes memleketterdiń yntymaqtastyq keńesi) túrki memleketteriniń jan-jaqty yntymaqtastyǵyn damytý maqsatynda 2009 jyly úkimetaralyq uıym retinde quryldy. Atalǵan uıymnyń negizin qalaǵan elder qatarynda Qazaqstan, Ázerbaıjan, Qyrǵyzstan jáne Túrkııa bar. Ózbekstan 2019 jyldyń qazan aıynda Bakýde ótken 7-sammıtte tolyqqandy múshe retinde uıymǵa qosyldy. Majarstan 2018 jyly qyrkúıekte Cholpon-Atada ótken 6-sammıtte baqylaýshy mártebesin alsa, al Túrikmenstan 2021 jyly qarashada Ystanbulda uıymdastyrylǵan 8-sammıtte baqylaýshy mártebesine ıe bolǵan edi.
Ystanbuldaǵy sammıt Túrki keńesiniń damý jolyndaǵy eń mańyzdy kezeń sanalady. Óıtkeni osy jıynda onyń ataýy ózgerdi, sóıtip tolyqqandy halyqaralyq uıym atandy. Búginde TMU BUU, Islam Yntymaqtastyq Uıymy, EQYU, Ekonomıkalyq yntymaqtastyq uıymy jáne basqa da túrli halyqaralyq uıymdarmen birlesip jumys isteıdi. Sonymen birge Ystanbuldaǵy sammıtte túrki memleketteriniń kóshbasshylary elder arasyndaǵy ıntegratsııany kúsheıtetin, olardyń yntymaqtastyǵyn uzaqmerzimdi maqsatta aıqyndaıtyn «Túrki áleminiń keleshegi – 2040» qujatyn qabyldady.
Jalpy túrki memleketteriniń halqy shamamen 150 mıllıon. Bul elderdiń jalpy aýdany 4,5 mıllıon km²-den asyp jyǵylady. Al olardyń jalpy ishki ónimi shamamen 1,5 trıllıon dollardy quraıdy. Osylaısha, álemdik ekonomıkada 13-orynda tur.
Qazaqstan Túrkııadaǵy apat aımaǵyna áleýmettik nysan salyp bermek
Keshegi ótken Túrki memleketteri uıymynyń kezekten tys sammıti Túrkııada bolǵan joıqyn jer silkinisinen qaza tapqandardy bir mınýt únsizdikpen eske alýdan bastaldy.
Qasym-Jomart Toqaev, eń aldymen, sammıtti ótkizýdi usynǵan Ázerbaıjan Prezıdenti Ilham Álıevke jáne qonaqjaılyqpen qarsy alǵan Túrkııa Prezıdenti Rejep Taııp Erdoǵanǵa lǵys aıtty.
«Alapat zilzalanyń zardabyn tartqan túrik eliniń qaıǵysy barsha túrki jurtynyń qasireti dep bilemin. Qazaqta «Qaıǵyny bólisseń – azaıady» degen sóz bar. Aǵaıynnyń basyna kún týǵanda bizdiń halqymyz eshqashan qol qýsyryp otyrmaıdy. Qazaqstan halqy birden túrik baýyrlarǵa qol ushyn sozdy. Qutqarýshylarymyz jáne dárigerlerimiz dereý kómekke attandy. Qajetti quraldarmen jabdyqtalǵan eń tájirıbeli, bilikti mamandarymyz qutqarý jumysyna atsalysty. Baýyrlas elge gýmanıtarlyq jáne qarjylaı kómek kórsetildi... Qazaqta «Asar» degen jaqsy uǵym bar. Jurt birlesip, muqtaj janǵa kómek qolyn sozady. Osy maqsatta Qazaqstannan Anadoly eline kóptegen eriktiler kelip, aıanbaı eńbek etti... Sondyqtan men Uıymymyzǵa múshe elderdiń ókilderin bıyl Astanada ótetin Eriktiler forýmyna shaqyramyn. «Jumyla kótergen júk jeńil» deıdi halqymyz. Biz baýyrlas Túrkııaǵa odan ári qoldaý kórsetýge daıynbyz», – dedi Memleket basshysy.
Foto: t.me/aqorda_resmi
Prezıdent apat aımaǵynda áleýmettik nysan salyp berýge Qazaqstan daıyn ekenin atap ótip, halyqaralyq qaýymdastyqtyń Anadoly eline kórsetken demeýin joǵary baǵalaıtynyn jetkizdi.
Memleket basshysy basqosýdyń «Apat jáne tótenshe jaǵdaılar menedjmenti, gýmanıtarlyq kómek» degen taqyrypta ótýi beker emes ekenin atap ótti. Onyń pikirinshe, jer júzinde tabıǵı jáne tehnogendik apattar kóbeıip jatyr. Bul jaǵdaı óte ózekti halyqaralyq máseleniń birine aınalyp otyr.
Tótenshe jaǵdaılar mekemeleriniń birlesken kúshi jasaqtalmaq
Qasym-Jomart Toqaev osyndaı kúrdeli kezeńde Qazaqstan gýmanıtarlyq sharalardan shet qalmaıtynyna toqtalyp, túrki elderi tótenshe jaǵdaı kezinde tıimdi áreket ete bilýi kerek ekenine nazar aýdardy. Sondaı-aq Uıym hatshylyǵy men múshe memleketter arasyndaǵy baılanystardy nyǵaıta túsý úshin birqatar usynys aıtty.
«Biz tabıǵı apattyń aldyn alý úshin kúshimizdi jumyldyrýymyz kerek. Túrkııadaǵy zilzala qaýip-qaterge qashanda daıyn bolý qajettigin kórsetti. Sondyqtan uıym aıasynda Tótenshe jaǵdaılar mekemeleriniń birlesken kúshin jasaqtaýdy usynamyn. Ony Almatydaǵy Tótenshe jaǵdaılar jáne alapat jer silkinisteriniń qaýip-qaterin azaıtý jónindegi ortalyqtyń negizinde ashýǵa bolady. Bul ortalyqty 2016 jyly Qazaqstan jáne Qyrǵyzstan úkimetteri qurǵan. Birlesken kúshke Uıymnyń Azamattyq qorǵanys hatshylyǵy mártebesin bergen jón dep sanaımyn. Ol apattan zardap shekken elderge kómek kórsetý jumystaryn úılestiretin bolady. Osy qurylym aıasynda halyqaralyq is-sharalar uıymdastyrylady. Atap aıtqanda, qutqarýshylardyń biliktiligin arttyrý jáne oqý-jattyǵý kýrstary ótkiziledi»,-dedi Prezıdent.
Foto: t.me/aqorda_resmi
Memleket basshysy izdestirý jáne qutqarý qyzmetteriniń daıyndyǵyn kúsheıtý qajettigin ekinshi usynys retinde atady. Osy maqsatta Prezıdent elderimizdegi Tótenshe jaǵdaı mekemeleriniń kúshteri men tehnıkalyq qural-jabdyqtarynyń tizimin ázirleýdi usyndy. Bul shara qıyn-qystaý sátte shuǵyl áreket etip, apattyń saldaryn joıýǵa baǵyttalǵan is-áreketterdi úılestirýge múmkindik bermek.
Qasym-Jomart Toqaev tótenshe jaǵdaıdyń aldyn alý úshin aqparat bólisip, qutqarýshylardyń tájirıbe almasýy óte mańyzdy ekenin atap ótti. Sondaı-aq bıyl kúzde Qazaqstanda «Qazqutqarý» halyqaralyq oqý-jattyǵý jıyny ótetinin eske saldy. Prezıdent Uıymǵa múshe elderdiń qutqarý qyzmetterin atalǵan is-sharaǵa qatysýǵa shaqyryp, sol kezde osy salaǵa jaýapty mekeme basshylarynyń alǵashqy basqosýyn ótkizýge bolatynyn aıtty.
Bıyl Túrkistanda TMU-nyń mereıtoılyq sammıti ótedi
Qasym-Jomart Toqaev qazirgi geosaıası jaǵdaı men álemdegi ekonomıkalyq ahýaldyń kúrdeli kezeńinde Túrki áleminiń ózara yntymaqtastyǵy nyǵaıa túskenin óte durys qadam dep sanaıdy.
«Bizdiń uıym sol arqyly halyqaralyq deńgeıde ózindik orny bar ekenin kórsetti. Elderimiz saıası, ekonomıkalyq jáne mádenı yqpaldastyqty jańa deńgeıge kóterýi qajet. Bul – Qazaqstannyń syrtqy saıasatyndaǵy basym baǵyttarynyń biri»-dedi Prezıdent.
Sondaı-aq Memleket basshysy jıynǵa qatysýshylardy bıyl kúzde Qazaqstanda ótetin Uıymnyń onynshy mereıtoılyq sammıtine shaqyrdy.
Foto: t.me/aqorda_resmi
«Bıyl qazan aıynda kıeli Túrkistanda Uıymnyń onynshy mereıtoılyq sammıti ótedi. Sizderdi osy alqaly jıynǵa qatysýǵa shaqyramyn. Budan bólek, kúzde uıymǵa tóraǵalyq etý mindeti Qazaqstanǵa júkteledi. Sol kezde birqatar mańyzdy is-shara uıymdastyrylatyn bolady»,-dedi Q.Toqaev.
Sammıtte birqatar qujatqa qol qoıyldy
Túrki memleketteri uıymynyń kezekten tys sammıtiniń qorytyndysy boıynsha mynadaı qujattarǵa qol qoıyldy. Olar:
1.Túrki memleketteri uıymy kezekten tys sammıtiniń Ankara deklaratsııasy;
2.Túrki memleketteri uıymynyń Azamattyq qorǵaý mehanızmin qurý týraly sheshim.
3.Túrki ınvestıtsııalyq qoryn qurý týraly kelisim.
Aıta keteıik, jıynǵa Túrkııa Prezıdenti Rejep Taııp Erdoǵan, Ázerbaıjan Prezıdenti Ilham Álıev, Qyrǵyzstan Prezıdenti Sadyr Japarov, Ózbekstan Prezıdenti Shavkat Mırzıeev, Túrikmenstannyń Mıllı Gengeshi Halk Maslahatynyń tóraǵasy Gýrbangýly Berdimuhamedov, Majarstan Premer-mınıstri Vıktor Orban jáne Túrki memleketteri uıymynyń Bas hatshysy Qýbanychbek Ómirálıev qatysty.
Eske salaıyq, TMU-nyń buǵan deıingi kezdesýi byltyrǵy 11 qarashada Ózbekstannyń Samarqand qalasynda ótti. Jıynda TMU aıasyndaǵy saýda-ekonomıkalyq, ınvestıtsııalyq jáne mádenı-gýmanıtarlyq yntymaqtastyqty odan ári damytý perspektıvalary talqylanǵan edi.
