Anasyn qurmettegen adam óz jaryn da, basqa áıelderdi de syılaıdy-depýtat L. Hochıeva
Májilis depýtaty Lıýdmıla Hochıeva 8 naýryz - Halyqaralyq áıelder kúni qarsańynda óz oılarymen bólisti.
- Lıýdmıla Hısaqyzy, anaǵa bas ımeıtin adam joq. Ómirde ananyń orny bólek. Ulttyq tárbıede qyzdy, anany qalaı qadirleı bilý kerektigi jóninde qalyptasqan salt-dástúr bar. Jalpy, anaǵa qatysty oılaryńyzdy ortaǵa salsańyz?
- Ana degen sózdiń ózi qudiretti. Ol adamdy tolǵandyryp, sezimin oıatady. Ana - adamzat ómiriniń bastaýy. Óıtkeni ana balaǵa qandaı tárbıe berse, erteńine ol azamattyń solaı qalyptasqanyn kóremiz. Ana tilinde tárbıe berse, onyń boıǵa sińýi ǵajap bolady. Talbesikti terbete otyryp, besik jyryn aıtady. Sonda anasy búkil júregindegi izgi tilegin besik jyrmen jetkizedi. Balasyna batasyn bergendeı, Alladan tileý tileıdi. Túngi uıqysyn tórt bólgen ananyń eńbegin eshqandaı qyzmetińmen qaıtara almaıtyndyǵyń jóninde kóptegen halyqtarda aıtylatyn maqal-mátelder bar. Máselen, «Anańdy Mekkege úsh arqalap barsań da, qaryzynan qutyla almaısyń», - deıdi. Men ótken úshinshi sessııa barysynda Kárim Másimovke bir depýtattyq saýal joldaǵan edim. Birqatar elderde ana kúni bar. Biz Qazaqstanda osyndaı bir kúndi atap, ana kúni desek, barlyq urpaqqa úlgi-ónege bolar edi. Ol kúni ulttyq tárbıege qatysty is-sharalardy ótkizýge bolady.
Búgingi alańsyz ósip kele jatqan qyzdarymyz erteńgi kúni ana bolady. Sondyqtan olar qalaı laıyqty ana atanýǵa bolatynyn oılanyp, qadirli jan bolýǵa umtylýy kerek. Eshqashan ana óziniń balasyna jaman bol dep úıretpeıdi. Eshbir ana óz balasy túgili, ózge adamǵa da jamandyq tilemeıdi. Ananyń balaǵa degen mahabbaty keıde shekten tys bolady. Ol balasynyń oǵash qylyqtaryn kórmeýi múmkin. Halyqta «kirpi de balasyn jumsaǵym dep erkeletedi» degen sóz bar ǵoı. Ana men bala mahabbaty jeke bir taqyryp. Ony árbir qoǵam qorǵaı bilýi qajet. Mine, ananyń róli osydan kelip shyǵady.
Qazaq tárbıesinde ananyń orny erekshe. Ǵasyrlar tarıhynda anany joǵary qurmettegen. Aıtalyq, Jer-ana degen uǵym bar. Barsha tirshilikke ómir nárin syılaıtyn Jerdiń ózin de anaǵa teńeıdi. Ómirdegi qundylyqtardyń barlyǵy ana arqyly beriledi. Mysaly, ósimdiktiń bir dáni topyraqqa tússe, Jer-ana oǵan ómir berip, ósirip shyǵarady. Tipti tastyń arasynan da tirshilik jaryp shyǵyp jatady. Munyń bári - Jer-ananyń kúshi.
Ana meıirimdi, túsinigi mol, balasyn tárbıelep, kúıeýine qoldaý jasap, otbasynyń yrys-berekesin kirgizedi. Sol arqyly memlekettiń tutastyǵyna, salaýatty ómirdi qalaıtyn urpaqtyń ósip-ónýine ólsheýsiz úles qosady.
- Ómir bolǵan soń, adamdardyń túsinigi de ár túrli bolady ǵoı...
- Iá, kúıeýi áıelin keketip, muqatyp otyratyn keıbir otbasylary bolady. Degenmen de balalary anasyn qorǵaýǵa tyrysady. Óıtkeni qalaı bolsa da, ol balalardyń anasy.
Keıde jas analar da jaza basyp jatady. Mysaly, Altynbek Qorazbaevtyń «Boztorǵaı» áninde jetim balanyń zary júregińdi aýyrtady. Torǵaı da balasyn tastamaıdy, meniń anam nege tastap ketti degen maǵynadaǵy joldar jan-júregińdi tebirentedi. Halyqta «Uıada ne kórseń, ushqanda sony ilersiń» degen sóz bar. Eger tárbıege basa kóńil bólinse, obal men saýapty, qııanat pen kúnáni balalarǵa jasynan uǵyndyra bilsek, bizdiń qoǵamda jetim balalar da, tastandy sábıler de bolmas edi. Óıtkeni boıynda uly sezimi bar qyz ana bolǵanda balasyn tastamaıdy. Bizde materıaldyq kómek beriledi. Sonymen birge qoǵamda anany rýhanı jaǵynan qoldaý qajet. Osy oraıda ana kúni bolǵany jón dep esepteımin. Sonda ár adam óziniń úıinde anasy bar ekenin eske alyp, oǵan aıryqsha qurmet jasaıdy. Mindetti túrde quttyqtaıdy. Al 8 naýryz halyqaralyq áıelder meıramy barsha názik jandylarǵa arnalǵan.
- Ózge elderde qandaı tájirıbeler bar eken?
- Men osydan 10 jyl buryn Amerıkada bolyp edim. Sonda olardyń anaǵa arnalǵan kúnine tap boldym. «Bul qandaı keremet meıram? Bizdiń elimizde nege joq?» degen oıǵa qaldym. Amerıkalyqtar Ana kúninde tek óz anasyn ǵana emes, enesin de quttyqtaıdy. Enesine beretin quttyqtaý hattyń basynda «Meniń anama» dep jazylady eken. ıAǵnı, bári de adamdy durys tárbıeleýge baǵyttalǵan. Bul otbasy, áýlet arasyndaǵy ózara baılanysty nyǵaıta túsedi. Sondaı-aq ana kúni bolsa, óz ata-analaryn qarııalar úıine tapsyrǵandar oılanar. Aınalasyndaǵy joldastary anasyna qurmet kórsetip jatqanda, keıbir tasbaýyr bolyp ketken adamdardyń múmkin uıaty oıanar.
Ananyń deńgeıi joǵary bolsa, otbasynyń deńgeıi de kóteriledi. Áıel, otbasy, qoǵam - úsheýi tyǵyz baılanysty. Otbasy myqty bolsa, qoǵam da nyǵaıa túsedi.
Meniń enem Balqarlardyń bir mysalyn aıtqan edi. Qyzǵa tárbıe bergende bylaı deıdi. Dıirmenniń eki tasy bolady. Astyndaǵy tas - áıel, ústindegi tas - er azamat. Astyndaǵy tas durys tursa, myqty ornyqqan bolsa, ústindegi tas aınalady-aınalady, ıaǵnı, er adam báribir úıinde qalady. Ekeýiniń tapqan tabysy un sekildi jınalady. ıAǵnı, otbasynyń negizi áıel ekenin kórsetedi. Sondyqtan áıel ár ýaqytta turaqty, tózimdi bolýy kerek.
Erli-zaıyptylar arasynda mahabbattary qanshama berik bolsa da, bir kúni renjisip qalatyn ýaqyttary bar ǵoı. Sondaıda tózimdilik tanytyp, bir-birine jol berip, keshirimmen qaraýdy úırenýi kerek. Halyqta «Qaıta shapqan jaý jaman, qaıtyp kelgen qyz jaman» degen sóz bar. Qyz bala turmysqa shyǵarda qandaı mańyzdy sheshim qabyldasa, otbasyly kezinde de óz oshaǵynyń jaryǵyn sóndirmeý úshin kóp oılanyp, tolǵanýy qajet.
Sondaı-aq er azamat ta ózine júktelgen jaýapkershilikti sezinýi tıis. Er adam áıeldi urýǵa bolmaıtynyn uǵýy qajet. Balqarlarda «Esekti uryp, at ete almaısyń» degen ázil-shyny aralas maqal bar. Búgingi tańda jaýapkershiligi az azamattar kezdesip júr. Úılengennen keıin jaraspaı qalsa, «úıińe bara ber, basqa bireýin alamyn» degendeı aıyrylysa salady. Ajyrasýshylar qatary azaımaı tur. Munyń artynda qanshama qaıǵy-qasiret jatyr?! Al ekeýiniń arasynda dúnıege kelgen sábıdiń taǵdyryn ondaıda eshkim oılamaıdy. Balanyń taǵdyry anasyn oılantýy kerek. Osy oraıda jas otbasynyń ata-eneleri aqyldy bolsa, kelini men nemeresin qańǵytyp jibermeıdi. Ulyna toqtaý salyp, kelinniń bilmegenine keshirimmen qarap, jańa ortaǵa beıimdelip ketýge úıretedi. Óziniń qyzyn eshbir ana dalaǵa jibermeıdi ǵoı. Sol sekildi kelinin de óziniń qyzyndaı sanaǵany jón.
Kelin de jańa ortaǵa úırenip, «tastaı batyp, sýdaı sińip ketýi» kerek. Balqar halqynda «Kimniń arbasyna minseń, sonyń jyryn jyrla» degen maqal bar. ıAǵnı, kelin bolyp tústiń be, sol áýlettiń abyroıyn saqta, sol otbasymen ómirińdi jalǵastyra ber degen uǵymdy bildiredi. Árıne, ómir óte kúrdeli. Balaǵa bergen tárbıe qur aqylmen emes, salt-dástúrmen qosa berilýi kerek.
- Eneńiz Sizge qalaı aqyl aıtýshy edi?
- Enem «Qyzym saǵan aıtam, kelinim sen tyńda» degen qaǵıdany ustanǵan adam. Maǵan tikeleı aıtpaıdy, janamalap uǵyndyrady. Bir joly Balqar halqynyń keremet mysalyn aıtyp berdi.
Buryn bir elge qyzyn uzatqanda aqyldy anasy oǵan kádimgi jastyqty beripti. «Mine, men saǵan myna jastyqty beremin, qyzym. Sen barǵan jerińde úıdiń ishinde bolǵan oqıǵalardy ózge adamdarǵa aıtpa. Otaýǵa kir de, qınalǵanyńdy, kórgen oqıǵalaryńdy tek qana osy jastyqqa aıt. Sodan soń úıge kelgen kezde jastyqty maǵan beresiń. Men jastyqqa qarap, seniń qandaı kúı keshkenińdi sodan bilemin»,- depti. Qyz bir jyldan keıin jastyqty alyp, tórkindep keledi. Sheshesi jastyqty ashyp qarasa, ishiniń bári qap-qara bolyp ketipti. Nege deseńiz, kóp jylaǵan ǵoı. Kózdiń jasynan jastyqtyń mamyǵy shirip ketken. Sony kórsete otyryp anasy: «Sen mynanyń bárin ishińde ustasań, óziń quryp ketetin ediń, jurtqa aıtsań, shańyraǵyń shaıqalar edi. Jastyqtyń ishinde saqtalǵany qandaı jaqsy bolǵan. Bul seniń osy ýaqytqa deıin tózimdi bolýyńa yqpal etti. Qudaıǵa shúkir, seniń aıaǵyń aýyr, balań bolady. Sol bala ári qaraı ómirińdi jalǵastyra beredi»,- dep aqylyn aıtyp, jastyqtyń ishindegi qaraıyp ketken mamyǵyn tógip, jańasyn salyp, qaıtadan úıine jiberedi. Bul da bir aqyl.
Úı dep nege aıtylady? Óıtkeni bar áńgime úıdiń ishinde qalady deıdi. Bireýlerdiń kelini jas bolǵan soń, kemshiligi bolyp jatsa, endi bir úıdiń enesi aqyldy anaǵa laıyqty bolmaýy múmkin. Keıbir eneler balasyn qyzǵanady, «Meni balama qarsy qoıýy múmkin» dep kúdiktenýi múmkin. Qyzdy jasynan aqyldy sheshesi meıirimdi, sanaly etip tárbıelep, jańa ortaǵa barǵanda ózin qalaı ustaý kerektigin aıtqan bolsa, onyń boıynda tózimdilik qasıet ornyǵady. Aqyldy, tózimdi kelinder barǵan áýletiniń de baǵyn ashady dep oılaımyn. Olar tárbıelegen balalar da ónegeli bolyp ósedi. Perzentiniń boıyna ulttyq salt-dátúr men tárbıeni qatar sińire bilgen ananyń balalary keńpeıil, ózin emes, elin oılap turatyn azamat bolyp qalyptasady.
- Otbasynyń yntymaǵyna áser etetin taǵy da qandaı jaǵdaılar bolýy múmkin?
- Qazaqta «Kúıeý - júzjyldyq, quda - myńjyldyq» degen keremet qanatty sóz bar. Bulaı deýi qudalardyń qarym-qatynasy jaqsy bolýy kerek. Eki jaqtyń aýyzbirshiligi saqtalýyna kim yqpal etedi desek, taǵy da kelinge baılanysty. Eger kelin: «Papa, mama, sender týraly bylaı dep jatyr»,- dep óz úıinde estigenin áke-sheshesine aıtyp kelip júrse, ne bolar edi?! Óz úıinde de, qudalar arasynda da bereket bolmaıdy. Al aqyldy adam aıtatyn sózin oılanyp alady. Jalpy, ár adam sóz sóılerde «Osy sózim arqyly bireýlerge zalalym tımeıdi me?» degen oıǵa jaýap berip alýy qajet-aý dep esepteımin.
Ultymyzdyń ejelgi dástúri boıynsha biz ár qadamymyzdy oılanyp basamyz. «Bul isim abyroıymyzǵa nusqan keltirmeı me? Áke-shesheme uıaty kelmesin, dúnıeden ozǵan ata-babalarymyzdyń atyna kir kelmesin, ómirge kelgen bala-shaǵamnyń bolashaǵyna zııany tımesin»,- dep oılanyp-tolǵanyp baryp, naqty sheshim qabyldaımyz. Ár isińdi salmaqtap alýyń qajet. Otbasy, qoǵam aldyndaǵy jaýapkershiligińdi sezinýiń tıis. Mine, biz ómirdiń ótkelderinde osylaı áreket jasasaq, árıne, mádenıet te basqasha bolmaq.
- Urpaq ósirýde ákeniń de taǵylymy mol. El basqarýda, ǵylym men bilim jolynda óziniń parasatymen tanylǵan azamattar bar. Bir aqyldy adam «Men ár áıeldiń júzine qarap, onyń kúıeýiniń qandaı ekenin bile alamyn» degen eken. Sol sııaqty Siz de elimizdiń azamattaryna qarap, olardyń anasynyń qandaı bolǵanyn, balasyna qandaı tárbıe bergenin bile alasyz ba?
- Árıne, bilýge bolady. Nege deseńiz, bala barlyq tárbıeni anadan alady. Anasyn qurmettegen adam óz jaryn da, basqa áıelderdi de syılaıdy. Óıtkeni ár adam ózge áıeldi óz anasyndaı kóredi. Mysaly, siz meni ana retinde syılap otyrsyz. Onyń bári nege baılanysty desek, sizdiń anadan alǵan tárbıeńizden dep oılaımyn. Anańyzǵa kórsetken qurmetińiz. «Ata - asqar taý, ana - baýyryndaǵy bulaq, bala - jaǵasyndaǵy quraq» deıdi ǵoı. Áke - áýlettiń qorǵaýshysy, ana - nár beredi. Ananyń bergen nárimen, tárbıesimen bala jaqsy jetiledi.
Búgingi tańda saıasatta bedelge ıe bolyp, joǵary laýazymǵa taǵaıyndalǵan áıelder bar. Medıtsına ýnıversıtetinde «Áıel. Otbasy. Qoǵam» degen atpen pikirtalas ótti. Sonda sóz sóılegen jastardyń biri maǵan suraq qoıa kelip: «Aldymen karerany jasaýymyz kerek. Siz sekildi deńgeıge jetýimiz qajet», - dedi. Men oǵan jaýap berdim. Bizdiń analarymyzdan jetken mynadaı sóz bar: «Aldymen et urshyqty aıaqtandyryp al, sodan keıin jún urshyqty ıiresiń». ıAǵnı, et urshyq degeni áýeli balańdy týyp, tárbıelep ósir, sodan keıin turmystaǵy qyzmetterińdi atqarasyń degeni. Qazirgi kúnde birneshe bala tabý áıelderdiń negizgi mindeti bolý kerek. Ózimniń úsh balam bolsa da, odan da kóbirek tappaǵan ekenmin dep qazir ókinemin. Búginde bala tabatyn áıelderge barlyq jaǵdaı jasalǵan. Úı ishinde kir jýatyn mashına, ydys-aıaq jýatyn apparat bar. Ystyq sý men salqyn sý qatar aǵyp tur, kógildir otyn janyp tur, dúkende adamǵa qajettiniń bári tolyp tur. Tipti pamperstiń túr-túri bar. Kerek deseńiz ózi shaıqap, mýzykasy shyrqalyp turatyn qazirgi zamanǵy besik te shyqty. Biraq kádimgi besikke salyp, óziń terbetip, besik jyryn aıtqanyń balaǵa mol tárbıe beredi. Besik terbetken ananyń balasyna qudaıdan tilegen tilegi qabyl bolady.
- Besik jyrynyń qudirettiligi nede dep oılaısyz?
- Adamǵa besik jyry sábı kezinde aıtylatyny anyq. Balanyń esi úsh-tórt jasta kiretini belgili. Kishkentaı sábı anasynyń aıtqan besik jyryn esinde saqtaı almaǵanmen, ol balanyń sanasynda máńgilik quıylyp qalady. Sózi de, áýeni de, mıdyń bir qyrtystarynda saqtalady. Men nemeremdi terbetip, besik jyryn aıtyp, qudaıdan tileý tilep otyryp, onymen «sóılesetinmin». ıAǵnı, «Sen óskende azamat bolasyń, aqyldy, qaıyrymdy, meıirimdi jigit bol»,- deımin. Osy sekildi basqa da tilekterimdi aıtamyn. Ol kishkentaı náreste bolsa da, tyńdap jatatyn.
- Ana retinde aıtsam-aý degen taǵy da qandaı oıyńyz bar?
- Medıtsına ýınversıtetinde bolǵanymyzda sońǵy jyldary qyzdardyń abort jasatyny týraly másele qozǵaldy. Keıbireýi bul áreketke áke-sheshesinen qoryqqanynan barady. Biraq ákesi qatal bolsa da, sheshesi qyzynyń janyn qashanda túsinýge tyrysady ǵoı. Bar kómegin aıamaıdy. Eshqandaı ana qyzynyń jaza basqanyn qalamaıdy. Búgin túsik tastaǵan qyz erteńine ana bolý baqytynan aıyrylýy múmkin. Olaı bolmaǵan kúnniń ózinde boıyna bitken alǵashqy nárestesiniń ǵumyryn qıǵanyna ómir boıy ókinip ótetini sózsiz. Mundaı jaǵdaıǵa túsip, júkti bolyp qalǵan qyzdar, mindetti túrde aldymen anasymen aqyldasýy kerek. Nemese jasy úlken janashyr áıelden keńes alǵany jón. Sonymen qatar er azamattardyń da jaýapkershiligi joǵary bolýy tıis. Eger, balabaqshadan, úıden bastap, ulttyq salt-dástúr boıynsha tárbıe alsa, álgindeı qate basqan qadamdardyń aldyn alýǵa bolady.
Árıne, bul óte qıyn másele. Bizde «Tórt aıaqty at ta abynady» (qazaqshasy - «Tórt aıaqty at ta súrinedi») degen sóz bar, ómirde ár túrli jaǵdaı bolady. Qyzdyń oń jaqta otyryp, eki qabat bolýy búkil áýletke uıat keltiretini anyq. Degenmen jasandy túsik tastatyp, balanyń ómirin qıǵannan jaqsy ǵoı.
Qazaq halqy qyzdyń tárbıesine erekshe kóńil bólgen. «Qyzǵa qyryq úıden tyıym» dep beker aıtpaǵan. Qatal tárbıeleı otyryp, qyzdy erkin ustaǵan. Tórine shyǵaryp, syılap, qurmetteı bilgen.
Balqarda «Qyz tórkindep kelgende bosaǵa dirildeıdi» degen uǵym bar. ıAǵnı, qyz kelgende úıi de qýanady degeni.
- Al qazaqta «Qyz tórkindep kelgende, bosaǵada turǵan sypyrǵysh ta qaltyraıdy»,- deıdi. Bul jerde sypyrǵysh «meni de alyp ketedi-aý» dep qaltyraıtyn kórinedi.
- E, solaı ma?! Ol da durys eken. Meniń kelinim solaı isteıdi. Úıine barsa, bir nárseni ala keledi. Birneshe kúnnen soń qudaǵıymmen telefon arqyly sóıleskenimde ol qyzynyń qylyǵyn aıtyp, ekeýmiz kúlip, qaljyndasamyz. Qyzy úıine barǵanda sheshesine: «Mynaý sizde bostan bosqa jatyr eken, bizge kerek bolýy múmkin» dep alyp ketedi eken.
- Anany qurmetteý, kelin men qyzdy tárbıeleý, otbasy birligin saqtaý týraly keleli oılardy ortaǵa salǵanyńyz úshin kóp raqmet. Baqytty ana bolyp, ónegeli urpaqtyń qýanyshyna bólene berińiz.