Altyn Orda tarıhy týraly qate túsinikterdi joıatyn kez keldi - Jaqsylyq Sábıtov
ASTANA. KAZINFORM – Belgili tarıhshy Jaqsylyq Sábıtov Altyn Orda tarıhy týraly qate túsinikterdi túzep, jańa kitap jazatynyn aıtty.
Tarıhshy qazirgi oqýlyqtarda áli kúnge deıin XIX ǵasyrdan qalǵan qateler baryn aıtady.
Máselen, 1830 jyldary Reseı ǵylym akademııasy Altyn Orda tarıhy týraly eń úzdik kitap jazýǵa baıqaý jarııalaǵan. Baıqaýǵa jalǵyz qatysýshy avstrııalyq shyǵystanýshy Iozef fon Hammer-Pýrgshtal bolǵan.
— Ol orys jylnamalaryn bilmegen, biraq shyǵys derekkózderin jaqsy meńgergen. Alaıda onyń eńbegin reseılik tarıhshylar synǵa alǵan, — deıdi J. Sábıtov.
Hammer-Pýrgshtal Aq Orda Joshy ulysynyń shyǵysynda, ıaǵnı qazirgi Qazaqstan aýmaǵynda ornalasqan dep eseptegen. Al reseılik ǵalymdar ol jerde Kók Orda bolǵanyn alǵa tartqan.
— Bul daýǵa Shoqan Ýálıhanov aralasyp, mundaı tartystyń máni joq ekenin jazǵan. Shyn máninde, Aq Orda men Kók Orda rezıdentsııalar edi. Biz áli kúnge deıin osy qate derekter engen oqýlyqtardy oqyp kelemiz. Al bul qateni Shoqan Ýálıhanov eki júz jyl buryn túzetip ketken, – dedi tarıhshy.
Jaqsylyq Sábıtov qazirgi ýaqytta Altyn Orda tarıhyn zertteýmen aınalysyp júr. Jaqyn ýaqytta Altyn Orda týraly qysqa, biraq mazmundy ǵylymı kitap jazýdy josparlap otyr.
— Ǵylymı format halyqqa kúrdeli, sebebi ondaǵy termınder men oqıǵa jelisin túsiný úshin belgili bir daıyndyq, bilim qajet. Al bul jańa kitaptyń maqsaty - qarapaıym oqyrmandy Altyn Orda tarıhymen tolyqtaı tanystyrý. Ony oqyǵanda adam múlde bilmeıtin deńgeıden bastap, sońynda bul taqyrypty tereń túsinetin dárejege jetýi kerek, - deıdi tarıhshy.
Bul baǵytta tek kitap jazý ǵana emes, jalpy Altyn Orda taqyrybyn keńinen tanytý máselesi turǵanyn aıtady.
— Qazir ǵalymdar jańa «Qazaqstan tarıhynyń akademııalyq basylymy» aıasynda úshinshi tomdy Altyn Orda kezeńine arnalǵan bólek eńbek retinde jazyp jatyr. Sonymen qatar tek Altyn Orda tarıhyna arnalǵan birneshe tomdyq irgeli joba da qolǵa alyndy.
Derekter men nýmızmatıkalyq materıaldarǵa qarasaq, Altyn Orda dáýirinde shamamen júzge jýyq han bılik etken. Úsh ǵasyr, 1206 jyldan 1502 jylǵa deıingi kezeńdi qamtıtyn bul tarıh oqıǵalarǵa asa baı. Eger osy kezeń boıynsha kórkem serıal túsiretin bolsaq, kemi segiz maýsymǵa jetetin týyndy shyǵady. Ár maýsymnyń ózine tán saıası shıelenisi men oqıǵalary bar. Tipti sıýjet sany men kúrdeliligi jaǵynan «Igra Prestolov» serıalymen salystyrýǵa bolady.
Mysaly, Berke hannyń ómirin alsaq, naǵyz kórkem fılmge laıyq oqıǵa. Onyń ómirbaıanynda stsenarıı janrynyń barlyq zańdylyǵy bar. Ár hannyń taǵdyrynda osyndaı sıýjetter jeterlik. Sondyqtan fılmderden bólek, komıkster, tipti ústel oıyndaryn jasaýǵa bolady. Máselen, Batý men Berke týraly tarıhı komıks jastar úshin tamasha format bolar edi, - deıdi ol.
Qazirgi tańda Jaqsylyq Sábıtov toby jasandy ıntellekt kómegimen tarıhı beınerolıkter jasaýdy da qolǵa alyp jatyr. Biraq onyń aıtýynsha, bul baǵytta kásibı mamandardyń aralasýy asa qajet.
— Bizde tarıhty tereń biletin mamandar men tarıhtan habary az qoǵam bar. Biraq ǵalymdar men sol qoǵamnyń arasynda altyn kópir joq. Sondyqtan tarıhty túsinikti ári tartymdy etip jetkizýdi osy kitaptan bastaǵymyz keledi. Qazir memleket ǵylymdy qarjylandyra bastady, biraq tarıhty tanymal etý, keń nasıhattaý jaǵy áli kemshin tartyp tur. Podkastar bar, biraq bizge kórkem formattaǵy, áserli jobalar kerek, - deıdi ol.
Aıta keteıik, tarıhshymen kezdesýdi MARWIN/Meloman dúkender jelisi uıymdastyrdy. Jyl saıyn myńdaǵan oqyrmandy biriktiretin BOOKFEST bıyl da aýqymdy baǵdarlama usynyp otyr:
— úzdik kitaptar jeńildikti baǵamen;
— syılyqtar men tosynsyılar utystary;
— otandyq jáne sheteldik avtorlarmen kezdesýler;
— tanymal kásipkerlermen ashyq suhbattar;
— sheberlik saǵattary, dárister jáne avtograf-sessııalar.
Festıval aıasynda ártúrli jastaǵy, túrli qyzyǵýshylyqtaǵy adamdardy biriktiretin úlken ádebı alań qalyptasady. Onyń basty maqsaty – oqyrmandardy álemdik ádebı jaýharlarmen tanystyrý, oqý mádenıetin kúndelikti ómir saltyna aınaldyrý jáne otandyq avtorlardy qoldaý. Shara atalǵan dúken jelisi bar qalalardyń bárinde 31 qazanǵa deıin jalǵasady.
Jaqynda osy joba aıasynda belgili qalamger Baıanǵalı Álimjanovtyń balalarǵa arnalǵan «400 tátti taqpaq» atty taqpaqtar jınaǵynyń tanystyrylymy ótken bolatyn.
Kamıla Múlik
