Altyn orda dáýirin aıshyqtaǵan Asanas
QYZYLORDA. KAZINFORM – Qyzylorda oblysynda kóne qalalardy zertteý baǵytynda nátıjeli jumys atqarylyp keledi. Onyń arasynda Asanas qalashyǵynyń alatyn orny erekshe. Arheolog mamandar kóne shahardyń Altyn orda dáýirinde Syr óńirindegi iri mekenderdiń biri bolǵanyn atap ótedi.
Asanas Syrdarııa aýdanyna qarasty Aıdarly aýylynan ońtústik-batysqa qaraı 8 shaqyrymda ornalasqan. Oblys aýmaǵynda jatqan kóne shaharlar arasynda Syǵanaqtyń tarıhta alatyn orny erekshe. Ol Altyn orda dáýirinde de Alash jurtynyń aıbyndy shaharynyń birine aınaldy.
Asanas ta – sol zamandaǵy iri qalanyń biri. Dese de, oǵan kóp jyldar boıy arheologtar tarapynan nazar aýdarylǵan joq. Keshendi qazba jumystary turaqty júrgizilmegen.
Qoldaǵy málimet derekterine súıensek, Asanas mońǵol shapqynshylyǵyna deıingi orta ǵasyrlyq qala bolǵanyna kóz jetkizý qıyn emes. Tórt jyldaı buryn Asanasta keshendi zertteý jumystary júrgizilgen.
Kóne shahar tóńiregindegi barlaý sharalary aıaqtalyp, bul aýmaqta birneshe qalanyń orny bar ekeni belgili boldy. Olarǵa Asanas-1, Asanas-2, Asanas-3 jáne Ahmet qala degen ataý berildi. Osylaısha qalanyń eski ornynan bólek taǵy kóne 4 shahardyń irgeles jatqany naqtylandy.
Bul baǵytta Qorqyt ata atyndaǵy Qyzylorda ýnıversıtetiniń janyndaǵy «Arheologııa jáne etnografııa» ǵylymı-zertteý ortalyǵynyń mamandary aýqymdy jumystar atqaryp shyqty.
Oǵan kezinde atalǵan ortalyqqa jetekshilik jasaǵan, búginde Álkeı Marǵulan atyndaǵy Arheologııa ınstıtýty Astana fılıaly dırektory, tarıh ǵylymdarynyń kandıdaty, PhD Ázilhan Tájekeev basshylyq etti.
Ǵalymnyń aıtýynsha, Asanas mańaıyndaǵy qorym jáne Asanas ata kesenesi sol dáýirdiń sáýlet óneri men arhıtektýrasynan habar beretin eskertkishter dep esepteledi.
«Tarıhı derekter boıynsha, Shyńǵys han áskeri Syǵanaqtan keıin Asanasty óz yqpalyna qaratqan. Odan keıin elshiler Jentke jiberildi delinedi. Italıandyq jıhankez Djovannı Plano Karpını óziniń saıahat jolynda Barshynkent, Jankent jáne Asanas jaıynda mol derekter qaldyrǵan. Kóne jazba betterinde jıi kezdesetin Asanas arheologtar men tarıhshylar qyzyǵýshylyǵyn osylaısha týǵyzyp otyr. Syrdyń boıynda Saýran, Syǵanaq, Barshynkent, Jent, Jankent jáne Asanas syndy tarıhı ataýyn saqtap qalǵan sanaýly ǵana qasterli meken bar. Al Jetiasar, Shirik-Rabat, Bábish mola, Qosqala, Sorlytóbe, Sortóbe ataýlary beride qoıylǵan. Qolymyzda Asanas týraly tarıhı derekter jeterlik», – dedi arheolog.
Asanas Uly Jibek jolynyń boıynda ornalasqan. Іri ekonomıkalyq, saýda-sattyq, aýmaqtyq mańyzy bar ortalyqtarda qazandaı qaınaǵan tirshiliktiń bári osy tarıhı shaharlar arqyly jalǵasyp jatyr.
Jazba derekterde mońǵol shapqynshylyǵynan bastap belgili. Jaýǵa tabandy qarsylyq kórsetkendikten, jermen-jeksen qıratylyp, halqynyń kópshiligi qyrǵynǵa ushyraǵan.
Syrdarııanyń boıyndaǵy basqa da qalalar sııaqty kóp uzamaı qaıta qalpyna keltirilip, HІV-HV ǵasyrlarǵa deıin ómir súrgen.
Syrdyń tómengi aǵysy boıymen júrip ótken Plano Karpını «Mońǵoldar tarıhy» atty eńbeginde: «Bul jerde biz sansyz qıratylǵan qalalar men qamaldardy, kóptegen bos qalǵan qonystardy kezdestirdik. Osy aýmaqta úlken ózen bar, onyń aty bizge belgisiz. Jaǵalaýynda ıAnkınt dep atalatyn qala bar. Taǵy bireýiniń aty Barhın, úshinshisi Ornas dep atalady jáne bizge belgisiz qalalar bar» dep jazǵan.
Reseı shyǵystanýshysy Pavel Lerh atalǵan qonystardy Syrdarııanyń tómengi aǵysyndaǵy qalalarmen sáıkestendirip Ornas-Asanas, ıAnkınt-ıAngıkent, Barhın-Barshynkent qalalary bolýy múmkin deıdi.
Al, reseılik zertteýshi Vasılıı Kallaýr 1899 jyly Asanas qalasy ornyn anyqtaǵan. Topografııalyq sıpattamasyn jasaǵan. Qalaǵa tartylǵan sý jaıynda jazǵan. Qyzylqum ishindegi seńgirge deıin jetetin aryqtyń birin aýyzsý dese, ekinshisin egistikke tartylǵan aryq dep joramaldaıdy.
«Qala myqty munarasy bar qabyrǵamen bekingeni ańǵarylady. Onyń syrty ormen qorshalǵan. Qorǵanys qabyrǵanyń qazirgi saqtalǵan bıiktigi 5 metrge jýyq. Qabyrǵanyń eni irgetasymen eseptegende 15 metr. 1960-1961 jyldary Horezm arheologııalyq-etnografııalyq ekspedıtsııasy Asanas qalasyn esepke alyp, barlaý jumystaryn júrgizgen. Al, 1968 jyly ǵalym Nına Vaktýrskaıa qalaǵa eki márte zertteý júrgizdi. Qazba barysynda tabylǵan qysh ydystar HІІ-HV ǵasyrlarǵa jatqyzyldy. Al ekinshi qazbadaǵy keramıkalardy VІІ-ІH ǵasyrdaǵy oǵyz zamanymen sáıkes dep baǵalady. Nátıjesinde Asanas qalasy VII-IX ǵasyrda paıda bolyp XV ǵasyrǵa deıin ómir súrgen degen boljam aıtyldy. Horezm ekspedıtsııasynyń zertteýine deıin tarıhı ádebıetterde Asanasty soǵdylyq saýdagerler turǵyzdy degen pikirler basym bolǵan edi. Keıingi qazba jumystarynda ony qala turǵyndary men oǵyzdar turǵyzǵany naqtylandy», – deıdi arheolog.
Zertteýshiler kóne shahardyń ońtústik irgesinen ótetin Іńkárdarııanyń soltústik saǵasy tabanynan magıstraldy kanal qazylǵanyna nazar aýdardy. Oǵan Asanasózek nemese Torańǵylsaı dep ataý berilgen. Atalǵan sý júıesi Іńkárdarııanyń barlyq ıinin nemese burylysyn qaıtalap otyrady.
Ol eski arnadan birneshe ret kishi, jaǵalarynyń arasy 10-15, tereńdigi 3-5 metrge jetedi. Keıbir jerden shyǵyr shuńqyrynyń izin, bógetterdi jáne basqa da jasandy sýlandyrý qurylystaryn baıqaýǵa bolady.
Qorqyt ata atyndaǵy Qyzylorda memlekettik ýnıversıtetiniń aǵa oqytýshysy Táńirbergen Mámıev 2000 jyly barlaý qazba jumystaryn júrgizip, kóptegen naqty málimetterge qol jetkizdi.
Ol shahrıstan dýalynyń ortasha bıiktigi 3, qalyńdyǵy 5 metr ekenin atap kórsetti. Al munara sany 20-ǵa jýyq ekenine toqtalyp, olardyń arasy 6 metr jıi bekinistik sıpatta ekendigine nazar aýdardy. Al, 2005 jáne 2012 jyldary Shirik-Rabat arheologııalyq ekspedıtsııasy eskertkishke qaıta barlaý jumystaryn júrgizdi.
Jer-dúnıeni sharlap júrgen jıhankez ertede «Syrdyń boıyn jaǵalap júrgen adam kóptegen shaharǵa kezigedi.
«Besqaladan qashqan laq Tarazǵa deıin tek úıdiń ústimen júgirip jetedi. Syrdyń aıaǵynan ushqan bulbul basyna deıin tek gúlge qonyp jetedi» degen eken. Bul darııanyń jaǵasy qut qonǵan, gúldengen qasıetti meken bolǵanyn aıshyqtaı túsedi.
Alash jurtynyń túp-tórkinin túgendegen belgili ǵalym Álkeı Marǵulan kóne kezeńniń shejiresin tarazyǵa tartqan shyǵarmasynyń birinde «Syr boıynda myńnan astam kóne qalanyń orny bar» dep aıryqsha atap ótken.
Eske salsaq, budan buryn Syr boıyndaǵy Qumııan shahary qandaı syr búgip jatqanyna úńilip kórgen edik.
