Almatyda mektep aýmaǵynan soǵys jyldaryndaǵy kontslager anyqtaldy - Muhammed Jylgeldınov
Bul aqparatty jarııa etken QR Prezıdentiniń arhıvi eýropalyqtar da Qazaqstandaǵy tutqyndar taqyrybyn zertteýge qyzyǵýshylyq tanytyp otyrǵanyn jetkizdi. QR Prezıdenti Arhıviniń bas sarapshysy Muhammed Jylgeldınovtiń aıtýynsha, Vengrııanyń Pech qalasynda turatyn etnıkalyq nemister Qazaqstanǵa kelip, áskerı tutqyndardyń jerlengen ornyn anyqtaǵan. Oraıy kelgende, arhıv qyzmetkerimen suhbattasýdyń sáti tústi. 
- Muhammed Tursynbekuly, majarlardyń ekspedıtsııasyna siz basshy bolǵan ekensiz, olardyń basty jospary ne boldy?
- Majarstannyń ońtústigindegi Pech qalasynan kelgen etnıkalyq nemister qoǵamynyń delegatsııasy Ekinshi dúnıejúzilik soǵys jyldarynda Keńes Odaǵy terrıtorııasyndaǵy lagerlerde tutqynda bolǵan majarlardyń taǵdyryn anyqtaý maqsatymen Qazaqstanǵa bıyl jazda keldi. Delegatsııany Majarstan Premer-mınıstri keńsesi Memlekettik hatshysynyń orynbasary doktor Ferents Peter Sıladı myrza men etnıkalyq nemister qoǵamynyń tóraıymy Eleonora Matkovıch-Krets bastap keldi. Barlyǵy 24 adamnan turatyn delegatsııa alǵashqy kúni Astana qalasy mańynda ornalasqan «ALJIR» memorıaldy-mýzeı keshenine baryp, Astana qalasyndaǵy Majarstannyń Tótenshe jáne ókiletti elshisi doktor Andrash Baranı myrzanyń qatysýymen kommýnıstik dıktatýra kezeńinde ALJIR-ge jáne qazaqstandyq ózge lagerlerge jer aýdarylǵan Majarstannyń saıası tutqyndarynyń jáne májbúrli eńbekte qurban bolǵandarǵa arnalǵan eskertkishtiń ashylýyna qatysqan bolatyn.
- Siz GÝLAG-tyń №40 lageri men qamaýda bolǵan Majarstan azamattarynyń jerlengen ornyn anyqtap bergen ekensiz? Olar ózderi ótinishpen shyqty ma?
- Majarstannyń Almaty qalasyndaǵy Bas konsýly Ferents Blaýmann QR Prezıdenti Arhıviniń dırektory B. Japarovtyń atyna arnaıy hat jazyp, Ekinshi dúnıejúzilik soǵystan keıin Almaty qalasynyń aýmaǵynda ornalasqan GÝLAG-tyń №40 lageri men qamaýda bolǵan Majarstan azamattarynyń jerlengen oryndaryn anyqtaýǵa jáne delegatsııa múshelerin atalǵan oryndarmen tanystyrýǵa Arhıv qyzmetkeriniń kómegin surady. Osydan keıin men atalǵan oryndardy anyqtap, delegatsııa múshelerine tanystyrdym. KSRO Іshki ister mınıstrliginiń №40 lageriniń 10 lager bólimsheleri sol jyldardaǵy Almaty, Jambyl, Ońtústik Qazaqstan jáne Taldyqorǵan oblystarynyń aýmaǵynda ornalasqan edi. 1948 jyly KSRO ІІM №00172 jáne 00835 buıryqtarymen lager túgeldeı taratyldy. Kóptegen lager ǵımarattary buzyldy nemese ornyna basqa óndiris oryndary men mekemeler ornalastyryldy. Osy sebepti Almaty qalasynda ornalasqan lagerdiń №7 lager bólimshesiniń ornyn anyqtaý biraz qıyndyqtar týǵyzdy. Іzdestirý jumystarynyń nátıjesinde lager bólimshesi qazirgi Almaty qalasynyń I. Baızaqov jáne Qazybek bı kósheleriniń qıylysynda ornalasqan №136 mektep-gımnazııasynyń aýmaǵynda ornalasqany anyqtaldy. Bul málimetter delegatsııa músheleriniń qolyndaǵy lagerdiń ornalasýy týraly koordınattarda bar bolyp shyqty.
- Ol jerde tek majarlar bolǵan ba?
- QR Prezıdenti Arhıviniń qorynda anyqtalǵan qujattar negizinde Almaty qalasynda jerlengen soǵys tutqyndarynyń orny men birneshe japon, nemis soǵys tutqyndarynyń jáne majar ultynyń azamaty Vogı Vıntsenttiń qaıtys bolǵan jáne jerlengen ýaqyty, jerlengen jerleri kórsetilgen tizim anyqtaldy. Osy qujattar negizinde olardyń Almaty qalasy Ortalyq beıitinde jerlengeni belgili boldy. Atalǵan qujattarda tutqyndardyń naqty qaı oryndarda jerlengenine deıin syzyp kórsetilgen.
Delegatsııa músheleri majar soǵys tutqyny V. Vıntsenttiń qabiriniń basyna gúl shoqtaryn qoıyp, taǵzym etti. Aıta ketsek, Majarstannyń Pech qalasyndaǵy etnıkalyq nemister qoǵamy Ekinshi dúnıejúzilik soǵysta tutqynda bolǵan majar azamattarynyń taǵdyryna qatysty izdestirý jumystarymen aınalysyp júrgenine 20 jyldan asqan. 
Qoǵam músheleriniń túgeliniń derlik áke-sheshesi nemese ata-ájeleri kezinde tutqyn retinde Keńes Odaǵy terrıtorııasynda lagerlerde qamaýda bolǵan. Qoǵamnyń tóraıymy Eleonora Matkovıch-Kretstiń de áke-sheshesi alǵashynda Groznyı qalasynda qamaýda bolyp, keıinnen Bashqurtstan terrıtorııasyndaǵy lagerlerge aýystyrylǵan.
Alǵash ret mundaı izdestirý sapary 2009 jyly Donbass aımaǵyna, 2012 jyly Ekaterınbýrg, Chelıabınsk qalalarynda, Bashqurtstannyń Oktıabrskıı qalasynda júrgizilgen. Bashqurtstannyń Oktıabrskıı qalasynda kezinde tutqyndar jumys istegen aǵash óńdeý zaýyty qazirgi kúnge deıin saqtalǵan. Sonymen qatar, Sheshenstan, Ázerbaıjan, Gúrjistan, Armenııa terrıtorııalaryndaǵy lagerlerdiń oryndaryna da barǵan. 2015 jyly Majarstan úkimeti Ekinshi dúnıejúzilik soǵystyń aıaqtalýynyń 70 jyldyǵyna oraı 20 qańtardy Stalındik GÝLAG jáne GÝPVI lagerlerinde qamaýda bolǵan majar tutqyndaryn eske alý kúni etip belgiledi.
-Ýaqyt bólip suhbattasqanyńyzǵa rahmet.
***
Aıta keteıik, Ekinshi dúnıejúzilik soǵys jyldaryndaǵy tutqyndar máselesi qazirgi kúnde qazaqstandyq zertteýshiler tarapynan da asa qyzyǵýshylyq týdyryp otyrǵan másele. 2015 jyly aqpan aıynda Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdentiniń Arhıvi «Ekinshi dúnıejúzilik soǵystyń qazaqstandyq áskerı tutqyndary» ǵylymı-izdestirý jobasyn júzege asyrýdy bastaǵan bolatyn. Atalǵan máselemen aınalysyp júrgen qazaqstandyq jetekshi ǵalymdar men mamandardyń qatysýymen Ǵylymı keńes qurylyp, maqalalar men estelikter, arhıv qujattary jınastyryla bastady. Arhıv qyzmetkerleri respýblıkalyq jáne sheteldik arhıvterde, atap aıtsaq RF Qorǵanys mınıstrliginiń Ortalyq arhıvi, RF Memlekettik arhıvinde izdestirý jumystaryn júrgizip qaıtty. Joba aıasynda atqarylǵan jumystardyń nátıjesinde www.tutkyn.kz veb-saıty iske qosylyp, onda 35 myńnan asa qazaqstandyq áskerı tutqyndar týraly aqparattar ornalastyrylǵan respýblıkalyq aqparattyq baza jasaldy. Almaty qalasy Іshki ister departamentiniń Aqparattyq-analıtıkalyq ortalyǵynyń Arnaıy memlekettik arhıviniń qorynan 5 myńnan asa áskerı tutqyndardyń jeke isteri anyqtalyp, atalǵan aqparattyq bazaǵa engizildi.