Alma aǵashy ma, almaaǵash pa – Latyn qarpinde qalaı jazamyz
«Latyn álipbıine kósh bastalǵaly jurtymyzdy jıystyryp, túgendep qoıamyz. Sonda kóptiń suraıtyny: almaaǵash nege birigip ketken? Endi bilippiz. Al bul orfogramma 2005 jylǵy emle sózdiginde zańdastyrylǵan. 13-14 jyl boıy emle sózdiginen aýytqyp jazyp júrgen ekenbiz. Endi jańa jazýda qalaı jazamyz», - deıdi fılolog.
Qazaq tilinde aǵash sózi eki maǵynada qoldanylady, biri – «buta, tal sııaqty bıik ósetin kópjyldyq ósimdiktiń jalpy ataýy» bolsa, biri – «Osy aǵashtan alǵan turmysqa qajetti kesindiler».
«Burynǵy qazaq tilinde kesindi túrindegi aǵash sózimen tirkesetin birshama turmystyq ataýlar bolǵan. Olardyń kóbi búginde paıdalanylmaǵasyn umytyla bastady. Mysaly, arbaǵash, belaǵash, jeraǵash (ertedegi aǵash soqa), júkaǵash (júk qoıatyn tórt aıaqty buıym), qolaǵash (aǵash balǵa sııaqty), qusaǵash (qustyń tuǵyry), mamaaǵash (at baılaıtyn aǵash), tisaǵash (dıqandardyń quraly, bir jaǵy ımek aǵash), moıynaǵash, ıinaǵash, azýaǵash (arbanyń tisaǵashy) arysaǵash sııaqty qazirgi qazaq ómirinde qoldanystan qalǵan, sondyqtan ataýy da jıi aıtylmaıtyn jáne jazylmaıtyn sózderdiń emlesin bylaıǵy jurt bilmeıdi de jáne qalaı jazylatynyna mán de bermeıdi. Tipti kónergen sózder qataryna óte bastady deýge bolady. Degenmen kórkem ádebıetterde kezdesip jatsa, mazmundama, dıktant jazǵanda bul sózderdiń de birge jazylatynyn bilgen jón. Onyń basty sebebi aǵash sóziniń dereksiz maǵynaǵa kóshýinde jáne «Qandaı aǵash?» degen suraqqa emes, «Ne?» degen suraqqa jaýap beretininde», - dep tolyqtyrdy Q. Kúderınova.
Al ósimdiktiń ataýy retindegi aǵash sózi kúrdeli sózdiń quramynda kezdesse, eki túrli jazylady. Birinde mysaly, áýlıeaǵash, astyqaǵash, balaýyzaǵash, barqytaǵash, qaraaǵash, qyzylaǵash, marjanaǵash, raýǵash, saryaǵash sózderinde birge jazylady.
«Munda aǵash sózi ataýdyń bir syńary retinde jumsalady. Aǵash syńarynsyz, mysaly, áýlıe, astyq degen sózder basqa maǵynany berer edi. Aǵash sózimen birikkende ǵana sol ósimdiktiń ataýy bolady. Atap aıtqanda, astyqaǵash – tut aǵashy tuqymdasyna jatatyn, gúlderi birúıli, jemisteri iri bolatyn súrekti ósimdik, balaýyzaǵash – kendirler tuqymdasyyń hoııa tegine jatatyn shyrmalǵysh ósimdik, sýkkýlentti máńgi jasyl buta túri, barqytaǵash – rýta tuqymdasynyń barqyttar sabyna jatatyn aǵash, juparaǵash – myristicaceae tuqymdasynyń dara jynysty, qos úıli máńgi jasyl aǵashtar týysy jáne t.b. Mundaǵy aǵash sózi derekti maǵynasynan góri, dereksiz maǵynada kóbirek jumsalyp tur. Jáne astyq, balaýyz, sary, barqyt sózderi qandaı aǵash degen suraýǵa da jaýap bermeıdi. Sondyqtan birge jazylady», - deıdi maman.
Al aǵash sózi «bıik ósetin, dińi jýan, qatty, japyraqtary kóp kópjyldyq ósimdik» týra maǵynasynda turyp, aldyńǵy syńary onyń túrin aıyryp kórsetse jáne menshiktik qatynasta, táýeldiktiń ІІІ jaǵynda qoldanylsa, bólek jazylady. Mysaly, órik aǵashy, jıde aǵashy, alma aǵashy, almurt aǵashy, emen aǵashy.
« 2005 jylǵy Qazaq tiliniń orfografııalyq sózdiginde bul tirkester yqshamdalyp, almaaǵash, jıdeaǵash, almurtaǵash degen sııaqty turpat alyp, birge jazylǵan edi. Muny engizgen professor Nurgeldi Ýálı: « Almaǵash degendegi eki leksema ( alma jəne aǵash ) mazmun jaǵynan bir denotatty nusqap, forma jaǵynan bir ekpinmen aıtylyp tur. Mazmun jaǵynan eki leksemaǵa ortaq, al forma jaǵynan bir ekpinge baılanǵan kúrdeli tańbalar birikken sóz dep tanylady. Osylaısha birikken sózdi forma men mazmunnyń birligi retinde qaraımyz» dedi. Biraq jazý tájirıbesinde bul sózder burynǵydaı bólek, táýeldik jalǵaýymen jazyla berdi. Mysaly, «Aqpannyń sońynda kelgen kórshiler úı qurylysyn bastaımyz dep traktormen jerdiń topyraǵyn súrgizip, úıgizgende bir túp órik aǵashyn tamyrymen qopara qulatyp ketti» (G.Ámirbekova «Ómirge qushtar órik aǵashy») , « Bala kúnimde ákem úıdiń aldyndaǵy alańqaıǵa bir túp jıde aǵashyn, sosyn úı artyndaǵy bos jerge taǵy bir túp jıde aǵashyn otyrǵyzdy» (A.Mataı «Eki túp jıde aǵashy»)», - deıdi Q. Kúderınova.
Kópshilikten alynǵan saýalnama nátıjesi de bul sózderdiń jazarmannyń sanasynda áli de bólek tańbalanatynyn kórsetti.
«Onyń bir sebebi: «myna arada 2-3 túp alma aǵashy bar» dep te, «2-3 túp alma bar» dep te aıta beretinimizde sııaqty. ıAǵnı qazaq tilinde eki sózden turatyn kúrdeli ataý sońǵy syńarynsyz qoldanyla beretin bolsa, sońǵy syńary keı qoldanysta túsirilip, keı kontekste túsirilmese, ondaı sózder bólek jazylatyn zańdylyq bar. Mysaly, «Alma aǵashynyń ómir súrý uzaqtyǵy 20-100 jyl bolady» degen sóılemdi aǵash syńarynsyz aıtsaq, basqa maǵyna alyp keter edi. «Almurt aǵashy Shyǵys Eýropa men Batys Azııada keń taralǵan» degende áńgime almurt jemisi týraly emes, aǵashy týraly ekeni belgili bolyp tur. Al emen aǵashyn kópshilik emen dep qana ataıdy, emenniń jemisi joq, jańǵaǵy bar. Emen aǵashy degen ataý aýdarylǵan ǵylymı ádebıetterde, oqýlyqtarda keńinen qoldanylyp ketken. Mysaly: «Emen aǵashy – Quercus tuqymdasyna jatatyn 600-den astam túri bar aǵash nemese buta». Shyndyǵynda, qazaqy sózjasamǵa saı, emen qalpynda yqsham atalsa bolar edi. Sondyqtan birge jazylmaıdy. Ekpe aǵashtar sózi de bólek jazylady», - dep túsindirdi fılolog.
Eske salsaq, 2023 jyly 1 synyptarǵa latyn grafıkasyna negizdelgen qazaq álipbıi engiziledi. Bıyl 28 qańtarda latyn grafıkasyndaǵy jańa jetildirilgen qazaq álipbıi jarııalandy.
