Áleýmettik jelidegi jobalardyń qazaq tiline kóshetin ýaqyty jetti — tiltanýshy
ASTANA. KAZINFORM — Áleýmettik jelidegi jurt «Qazaq Bubble» ǵylymı-tanymdyq jobasyn jaqsy biledi. Munda erikti jastar til bilimi, bıologııa, tarıh, astronomııa sekildi ǵylym salalaryn qarapaıym jetkizýdi dástúrge aınaldyrǵan. Jaqynda joba avtory, lıngvıst Bıbarys Seıtaq oqyrmandarmen kezdesý ótkizip, sózderdiń shyǵý tórkinine arnalǵan qysqa dáris uıymdastyrdy.
«BOOKFEST-2025» festıvali aıasynda júzege asqan basqosýda ǵalym ǵylymdy damytýǵa arnalǵan jobalar men akademııalyq izdenister týraly oı qozǵady.
— «Qazaq Bubble» jobasy 2020 jyldyń mamyr aıynda quryldy. Ǵylymı-tanymdyq taqyryptardy taldaýǵa, ony bárine túsinikti tilmen jetkizýge talpyndyq. Kontentti tek qazaq tilinde túsirgendikten, ýaqyt óte qyzyǵýshylyq tanytqan oqyrmandardyń qatary kóbeıip, áleýmettik jelidegi paraqshalarymyz nazarǵa ilige bastady. Ádepkide tek til bilimi tóńireginde posttar ázirlesek, ótken jyldan bastap jalpy ǵylymdardy qamtydyq, — deıdi joba avtory.
Sonymen qatar ol qazaq tili, qypshaq tili, túrki tilderiniń tarıhyn tanystyryp, ańyz ben aqıqatty ajyratatyn pikir bildirdi. Ásirese «áıel», «Almaty» sózderiniń shyǵý tegin tarqatty.
— Ara-tura BAQ pen áleýmettik jelide qazaq sózderiniń maǵynasyna qatysty ekiushty pikirler taraıtynyn bilemiz. Mysaly, «áıel» degen sóz kúń degen maǵynany bildiredi degen jańsaq oıdy estip júrmiz. Ol azdaı, atalǵan sóz qazaq tiline tek 1927 jyldan bastap qoldanysqa endi degendi alǵa tartatyn avtorlar bar. Bul — qate pikir. Ǵasyrlar boıy sózder ózgerip otyrady. Qoldanysy, maǵynasy qubylýy múmkin. Alaıda «áıel» sóziniń maǵynasy esh ýaqytta teris sıpatta bolǵan emes. 1927 jylǵa deıin jarııalanǵan Aqan seri, Abaı shyǵarmalarynda mysal jetkilikti.
Aqan seri:
«Áıeldi syılaý kerek eskerip biz,
Olarǵa aıtý kerek oryndy sóz.
Jaqsy áıelge kóz salyp bir qarasań,
Alyp kete jazdaıda qıǵashtap kóz», — degen.
Al Abaı:
«Eri ashý aıtsa, áıeli basý aıtyp,
Otyrsa, burynǵydaı jaý bola ma?» — dep sóıleıdi. Mine, qazaq qoǵamynda qaı kezeńde de «áıel» sózi asyl jardy, áıel zatyn bildirgen, — dep tarqatty tiltanýshy.
Ǵalymnyń aıtýynsha, «Almaty» sóziniń aınalasynda shý kóp. Keıbiri durys nusqa retinde «Alma-Ata» degen sóz qoldaný kerek degen paıymda. Bir kezderi qala ataýyn «Alma-Ata» dep ózgertý týraly usynys ta aıtylǵan. Tipti, daýǵa Prezıdent Qasym-Jomart Toqaev aralasyp, taqyrypqa qatysty ustanymyn aıtqanyn umytpadyq.
Bıbarys Seıtaq mundaı pikirtalastar qazaq tilindegi zertteýlerdi tereń taldamaýdyń saldary dep otyr.
— Keı qoǵam qaıratkeri «Almaty» sózi qazaq tiliniń sóıleý yrǵaǵyn buzady dep júr, sóz sońyndaǵy «y» dybysy jartylaı daýysty degendi aıtty. Ózgeler oılaǵandaı emes, qazaq tili kóp zerttelgen. Otandyq ǵalymdar da, sheteldik tiltanýshylar da birshama izdenis jasady. «Almaty» sózi de burynnan tereń taldanǵan. Ol — eshqandaı qazaq tiline jat sóz emes, tarıhı tanymmen ushtasqan maǵyna: «Alma» jáne -ty jurnaǵyn jalǵaý arqyly jasalǵan, ıaǵnı almasy kóp meken degendi bildiredi. Noǵaıty, Óleńti, Shiderti syndy uqsas jer ataýlary jeterlik. Sondyqtan keıingi kezdegi qazaq tilindegi keı sózdiń shyǵý tarıhyna qatysty tartys orynsyz. Bárine ǵylymı negiz bar, tek jastar sol eńbekterdi oqyp, jelide tarata bilse bolǵany. Mańyzdysy, ǵylymı-tanymdyq jobalardyń qazaq tiline kóshetin ýaqyty jetti, — dep bólisti tiltanýshy.
Qazir Bıbarys Seıtaq doktorantýra boıynsha bilim alyp jatyr. PhD dıssertatsııasynyń taqyryby retinde «Kodeks kýmanıkýs» eńbegin zerttep júr, sózderdiń shyǵý tarıhyna qatysty da taldaýy bar.
Aıta keteıik, buǵan deıin Marwin/Meloman dúkenderi jelisinde ótip jatqan «BOOKFEST-2025» festıvalinde tarıhshy Jaqsylyq Sábıtov Altyn Orda tarıhy týraly, rejısser Rınat Balǵabaev derekti fılmder týrasynda oı bólisken edi.
Sondaı-aq qalamger Baıanǵalı Álimjanovtyń balalarǵa arnalǵan «400 tátti taqpaq» atty taqpaqtar jınaǵynyń tanystyrylymy ótti.