Álemniń qaı elderinde ıadrolyq qarý bar
ASTANA. KAZINFORM — G7 elderiniń kóshbasshylary Iran eshqashan ıadrolyq qarýǵa ıe bolmaýy tıis ekenin málimdedi. Qazirgi ýaqytta ıadrolyq qarýǵa ıe elder týraly Kazinform sholý jasaǵan edi.
Resmı túrde — bes, shyn máninde — odan da kóp
1970 jyly ıAdrolyq qarýdy taratpaý týraly shart (ıAQTSh) kúshine endi.
Sharttyń maqsaty — ıadrolyq qarý men ıadrolyq tehnologııalardyń taralýyn boldyrmaý, ıadrolyq energııany beıbit maqsatta paıdalaný salasyndaǵy yntymaqtastyqty ilgeriletý jáne ıadrolyq qarýsyzdaný jolynda alǵa basý.
Qazir ıAQTSh-ǵa 191 el qatysady, onyń ishinde 186 el ıadrolyq qarýǵa ıe emes, qalǵan 5 elde ıadrolyq qarý bar.
Shart AQSh, Reseı (burynǵy KSRO), Ulybrıtanııa, Frantsııa jáne Qytaıǵa ıadrolyq derjavalar retinde resmı mártebe berip, basqa memleketterdi ıadrolyq qarý jasaýdan bas tartýǵa mindettedi.
Alaıda Úndistan, Pákistan jáne Izraıl bul shartqa qosylǵan joq, al Soltústik Koreıa odan shyqqanyn jarııalady. Biraq, atalǵan sheshim halyqaralyq qaýymdastyq tarapynan moıyndalǵan joq (BUU deregi boıynsha).
Nelikten tek bes el resmı mártebege ıe?
Shartqa sáıkes, «ıadrolyq qarýy bar memleket dep 1967 jyldyń 1 qańtaryna deıin ıadrolyq qarý nemese basqa ıadrolyq jarylǵysh qurylǵy jasap, ony synaqtan ótkizgen memleketti» aıtady. Osylaısha, bes el resmı ıadrolyq derjava mártebesin aldy. Al qalǵan elder shartqa qosyla otyryp, ıadrolyq qarýǵa ıelik etý quqyǵynan erikti túrde bas tartty.
Aıta keteıik, ıAdrolyq energııa jónindegi halyqaralyq agenttik (MAGATE) ıAQTSh-ǵa qatysýshy emes, alaıda agenttik shartqa qatysýshy elder beıbit maqsattaǵy ıadrolyq energııany áskerı maqsatqa paıdalanbaýyn baqylap otyrady.
Álemde ıadrolyq oqtumsyqtardyń sany qansha?
Stokgolm beıbitshilikti zertteý ınstıtýtynyń (SIPRI) 2024 jylǵy esebine sáıkes, birqatar ıadrolyq derjava ıadrolyq arsenaldaryn jańǵyrtý baǵdarlamasyn jalǵastyrýda, qoldanystaǵy qarýdy jetildirip, jańasyn ázirlep jatyr.
2025 jylǵy qańtardaǵy jaǵdaı boıynsha álemde shamamen 12 241 ıadrolyq oqtumsyq bar. Onyń 9614-i áskerı arsenaldarda, ıaǵnı olardy qoldaný múmkindigi bar. SIPRI baǵalaýynsha, 3912 oqtumsyq zymyrandar men ushaqtarǵa ornalastyrylǵan, al qalǵandary ortalyq qoımalarda saqtaýly tur.
Sondaı-aq, shamamen 2100 oqtumsyq ballıstıkalyq zymyrandarda joǵary áskerı daıyndyq kúıinde ornalasqan.
AQSh-tyń ıadrolyq jańǵyrtý baǵdarlamasy jalǵasyp jatqanymen, 2024 jyly ol josparlaý men qarjylandyrý turǵysynan qıyndyqqa tap boldy.
2024 jyly Ulybrıtanııa óz arsenalyn ulǵaıtpaǵanymen, bolashaqta oqtumsyqtar qoryn arttyrýy múmkin.
Al Úndistan 2024 jyly ıadrolyq arsenalyn azdap keńeıtkeni baıqalsa, Pákistan jańa jetkizý júıesin ázirleýdi jalǵastyryp otyr.
Izraıl ıadrolyq qarýǵa ıe ekenin resmı túrde moıyndamaıtyn memleket — SIPRI derekterine sáıkes, óziniń ıadrolyq arsenalyn jańǵyrtýdy jalǵastyryp jatyr.
Aıta keteıik, qazir Taıaý Shyǵysta jaǵdaı órship tur. Osy oraıda G7 elderiniń kóshbasshylary dúısenbi kúni Irannyń ıadrolyq qarýy bolmaýy kerek degen málimdeme jasaǵan edi.
Eske salsaq, Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev bıyl Astana halyqaralyq forýmynda ıadrolyq qarýdy ıelengen memleketter arasyndaǵy shıeleniske aıryqsha mán berý kerektigin aıtqan edi.