Bizdiń strategııamyz ýrandy jer qoınaýyn barynsha tıimdi paıdalanýǵa baǵyttalǵan - Meıirjan ıÝsýpov
Klımattyń ózgerýi, ekonomıkany kómirteksizdendirý, elektr qýatyn tutynýdyń kúrt ósýi – búginde ózekti máselege aınalyp otyr. Endi básekege qabilettiliktiń basty faktory bolyp taza da arzan elektr energııasyna qoljetimdilik tórge shyqty. Mundaıda áýeli tilge oralatyny – atom energııasy. Qansha jerden qaıshy pikirler aıtylsa da, qazir órkenıet odan arzan ári taza qýat kózin tapqan joq. Sondyqtan ıadrolyq energetıka salasynda úlken betburys baıqalady. Bul atom elektr stantsııasynyń negizgi otyny – ýranǵa suranysty jańa deńgeıge kóterdi. Osy bir tarıhı kúrdeli kezeń tabıǵı ýran óndirý jáne satý boıynsha álemdik kóshbasshy kompanııa qyzmetine qalaı áser etti, aldaǵy mindetter qandaı degen suraqtarmen «Qazatomónerkásip» UAK» AQ basqarma tóraǵasy Meıirjan ıÝsýpovty áńgimege tarttyq.
- Meıirjan Baqytuly, Qazaqstan ýran óndirý boıynsha álemdik kóshbasshy ekenin bilemiz. Sizdiń oıyńyzsha, elimiz bul artyqshylyqty qalaı paıdalanady? Qazaqstan odan da qýatty ýran haby bolý úshin taǵy ne isteı alady?
- Qazaqstanda ýrannyń mol qory bar. Dúnıejúzindegi búkil barlanǵan qordyń shamamen 14%-yna ıe elimiz álemde ekinshi orynda tur. Biz osy mańyzdy energetıkalyq resýrstyń álemdik jetekshi óndirýshisi bolǵanymyzdy maqtan tutamyz. Jyl saıyn álemdik ıadrolyq energetıkany otynmen qamtamasyz etý úshin qajetti ýrannyń shamamen 40%-yn Qazaqstan óndiredi. Bul álemdegi árbir úshinshi ıadrolyq reaktor qazaqstandyq ýranda jumys isteıtinin bildiredi. Atom energetıkasy álemde tómen kómirtekti energııa kózderine kóshýde mańyzdy ról atqarady. Sondaı-aq, Parıj kelisiminiń maqsattaryna jáne BUU-nyń Turaqty damý maqsattaryna qol jetkizýde de mańyzdy ról atqarady.
Prezıdentimiz óz Joldaýynda atap ótkendeı, Úkimet geologııalyq jáne geofızıkalyq zertteýler salasyndaǵy jumysqa járdemdesýi tıis. Ulttyq operator retinde, ýrannyń jańa ken oryndaryn geologııalyq barlaý jáne resýrstyq bazany tolyqtyrý árqashan basym mindetter bolyp keldi jáne solaı bola bermek, óıtkeni biz Qazaqstannyń atom salasynyń bolashaǵyn oılaımyz. Eń bastysy, biz bolashaq urpaq úshin ýrannyń jetkilikti qoryn saqtaýdy qamtamasyz etkimiz keledi.
Álemdik ýran haby retindegi ustanymdarymyzdy nyǵaıtýǵa qatysty bolashaq josparlar týraly aıtqanda, men qyrkúıek aıynda el Prezıdentiniń halyqqa Joldaýynda aıtqan sózderine toqtalyp ótkim keledi. Prezıdent elimiz bizdiń ultymyzdy shynymen ózgertetin jobalardy bastaýy kerektigin jáne bizdiń nazarymyz ýrandy konversııalaý men baıytýǵa baǵyttalýy kerektigin aıtty.
Buryn kompanııa tabıǵı ýran óndirýge nazar aýdaryp kelgen, óıtkeni bul biz úshin eń úlken ekonomıkalyq paıdasy bar tartymdy kezeń boldy. ıAdrolyq otyn tsıklinde óziniń tehnıkalyq múmkindikterin odan ári damytý jónindegi jumys sheńberinde 2020 jyldyń basynda Qazatomónerkásip kanadalyq Cameco kompanııasynyń ýrandy qaıta óńdeý men konversııalaýdyń biregeı tehnologııalaryna qol jetkizdi. Qol jetken konversııa tehnologııasyn paıdalana otyryp, Qazatomónerkásip bolashaqta qolaıly naryqtyq konıýnktýra jaǵdaıynda ýrandy konversııalaý boıynsha óz óndiris oryndaryn da qura alady. Ýrandy konversııalaý da, baıytý da joǵary tehnologııalyq jáne kapıtaldy qajet etetin jobalar ekenin atap ótken jón. Osyndaı jobalardy ázirleý týraly sheshim ekonomıkalyq, ekologııalyq jáne áleýmettik faktorlardy qosa alǵanda, barlyq faktorlardy eskere otyryp, Úkimetpen birlesip qabyldanýy tıis.
Sondaı-aq, 2017 jyly Qazaqstan Respýblıkasynyń Úkimeti men AEHA arasyndaǵy kelisimge sáıkes Úlbi metallýrgııa zaýytynyń aýmaǵynda Tómen baıytylǵan ýran bankin iske qosqanymyzdy atap ótkim keledi. Qazaqstanda TBÝ bankin qurý bizdiń elimizge degen joǵary senim men memleketimizdiń ıadrolyq qarýdy taratpaý jónindegi bastamalaryn halyqaralyq qoǵamdastyqtyń joǵary baǵalaıtynyn kórsetip berdi.
Elimizdiń Jalpy ishki ónimindegi ýran salasynyń úlesi onsha mańyzdy bolmaǵanyna qaramastan, ýran – strategııalyq eksporttyq taýar jáne Qazaqstan Respýblıkasynyń ekonomıkalyq ósýi men damýynyń mańyzdy quramdas bóligi.
- Bıylǵy 9 aıda Qazaqstanda ýran óndirý jáne qaıta óńdeý kólemi qandaı boldy? Ótken jyldyń sáıkes kezeńimen salystyrǵanda dınamıka qanshalyqty ósti nemese tómendedi?
- 2023 jyldyń bastapqy toǵyz aıyndaǵy óndiris kólemi 2022 jyldyń sáıkes kezeńimen salystyrǵanda birshama tómen boldy, bul eń aldymen jyldyń basynda jarııalanǵan 2023 jylǵa arnalǵan óndiris josparynyń shamaly tómendeýine baılanysty (bıyl – 15 317 tU, byltyr – 15 446 tU, shamamen 1% tómendeý).
Kúkirt qyshqyly sııaqty belgili bir negizgi materıaldarǵa shekteýli qol jetimdilikpen baılanysty qıyndyqtar áli de saqtalady jáne bul 2024 jyly óndiriske teris áser etýi múmkin. Alaıda, 2023 jyly óndiris kólemine qatysty boljamdar 20500-21500 tonna deńgeıinde ózgerissiz qalady. Uzaq merzimdi turaqtylyǵymyzdy qamtamasyz etý jáne ýran óndirý salasyndaǵy álemdik kóshbasshylyqty saqtaý maqsatynda belgili bir negizgi materıaldardyń, sonyń ishinde kúkirt qyshqyly men jabdyqtardyń jetispeýshiligi máselelerin sheshý úshin belsendi jumys júrgizemiz. Halyqaralyq ýran naryǵynyń dınamıkasyna beıimdele otyryp, joǵary qaýipsizdik standarttaryn jáne óndiristegi jaýapkershilikti qoldaýǵa tyrysamyz.
- Qazaqstandyq ýrandy negizinen qaı elder satyp alady? Jalpy kólemi qandaı?
- Kompanııamyzdyń strategııalyq kózqarasy – álemdik atom ónerkásibi úshin tańdaýly seriktes bolý. Kompanııa jyl saıyn satý geografııasy men portfelin keńeıtýge tyrysady.
2022 jyly Qazatomónerkásip ýran ónimin 11 eldegi 24 satyp alýshyǵa, 2021 jyly 8 eldegi 21 satyp alýshyǵa jetkizip berdi. Tarıhı turǵydan qazaqstandyq ýran óniminiń negizgi satyp alýshysy – QHR. Birinshiden, Qytaıda atom energetıkasyn damytý boıynsha órshil baǵdarlama qabyldandy. Ekinshiden, geografııalyq ornalasýy jáne bizdiń ortaq shekaramyz Qytaıdy tasymaldaý ýaqyty men quny boıynsha eń tıimdi tapsyrys berýshige aınaldyrady.
Elimizdiń álemdik kópvektorly saıasatyna sáıkes, biz tek bir baǵytqa basymdyq bermeı, klıenttik portfolıomyzdy ártaraptandyrý jáne táýekelderdi azaıtý úshin qoldan kelgenniń bárin jasaımyz. 2022 jyly ýrannyń jalpy satylymynyń 46%-y Azııa elderine tıesili boldy, Eýropa elderine satylym – 26%, al Amerıka qurlyǵyndaǵy elderge satylym – 28%. Osy aımaqtardaǵy satyp alýshylardyń ártúrliligi ýranǵa degen álemdik suranysty kórsetedi. Túrli kontınentterdegi kóptegen elde atom ónerkásibiniń qajettilikterin qamtamasyz etip otyrǵan Qazaqstannyń ýrany búkil álemde úlken suranysqa ıe.
- Qazaqstannyń energetıka, atap aıtqanda ýran jetkizý salasyndaǵy negizgi seriktesteriniń biri – Frantsııa. Emmanıýel Makronnyń jaqynda Astanaǵa jasaǵan saparyn eskergende, osy saladaǵy ekijaqty qatynastar odan ári qalaı damıdy dep oılaısyz?
- Frantsııa prezıdentiniń bul sapary energetıka salasyndaǵy jáne atap aıtqanda ýran salasyndaǵy ekijaqty qatynastardy damytýdyń eleýli qadamyn bildiredi. Sapar qorytyndysy boıynsha eki el arasyndaǵy yntymaqtastyqty odan ári nyǵaıtý úshin áleýeti bar birqatar mańyzdy kelisimder men deklaratsııalarǵa qol qoıyldy.
Frantsııa Qazaqstanda ýran salasynyń damýyna yqpal etken alǵashqy ınvestorlardyń biri boldy. «KATKO» - Orano kompanııasymen birlesken kásiporyn, 1996 jyldan beri tabysty jumys istep keledi, bul bizdiń elderimizdiń ýran salasyndaǵy seriktestikke degen umtylysyn bildiredi.
Sonymen qatar, Qazaqstan men Frantsııany atom energetıkasy salasyndaǵy ortaq múddeler biriktiredi: Qazaqstan – álemdegi eń iri ýran óndirýshi jáne Eýropada tutynylatyn ıadrolyq otynnyń tórtten birinen astamyn qamtamasyz etedi. Frantsııa óziniń energetıkalyq sektorynda atom energııasyn 63%-ǵa paıdalanady. Mundaı jaǵdaı tabıǵı túrde yntymaqtastyqty damytý úshin alǵysharttar týǵyzady jáne eki el úshin de keń múmkindikter ashady.
Qazatomónerkásip pen atom salasyndaǵy jetekshi oıynshy Framatome kompanııasy arasyndaǵy yntymaqtastyq týraly kelisimge qol qoıý Qazaqstanda atom salasyn damytýdyń mańyzdy kezeńi sanalady. Bul kelisim burynnan bar yntymaqtastyqty keńeıtip qana qoımaı, jańa birlesken jobalardy zerdeleýge jáne iske asyrýǵa múmkindik beredi.
Qazaqstan Frantsııa úshin ýrannyń senimdi jetkizýshisi ekenin maqtan tutady. Biz frantsýzdyq EDF kompanııasyna tabıǵı ýran jetkizemiz jáne seriktestigimizdi odan ári nyǵaıtý bizge Frantsııanyń ıadrolyq energııaǵa degen qajettilikterin qanaǵattandyrýda sheshýshi ról atqarýǵa múmkindik beretinine senimdimiz.
- Kompanııanyń ýran óndirý jáne ony óńdeý boıynsha aldaǵy josparlary qandaı?
- Ýran óndirý jer qoınaýyn paıdalanýǵa arnalǵan kelisimsharttar sheńberinde júzege asyrylady, olar kelisimsharttyń búkil qoldanylý kezeńindegi óndiris kóleminiń jyl saıynǵy josparly deńgeılerin belgileıdi.
Qoldanystaǵy zańnamaǵa sáıkes bizdiń jer qoınaýyn paıdalanýǵa arnalǵan kelisimsharttar sheńberinde belgilengen kólemderden 20%-ǵa deıin az nemese kóp óndirýge quqyǵymyz bar. Qazatomónerkásip naryqqa baǵdarlanǵan strategııany ustana otyryp, naryqtyq tártiptiligin kórsetti jáne sońǵy 6 jyl ishinde (2018 – 2023) jer qoınaýyn paıdalanýǵa arnalǵan kelisimsharttar sheńberinde josparlanǵan kólemnen 20%-ǵa tómen ónim shyǵardy.
Bul strategııa bastapqy ýrannyń álemdik jetkizilimderiniń edáýir qysqarýyna alyp keldi, buryn tolyp-tasqan ýran naryǵynda tepe-teńdikke qol jetkizýge yqpal etti. Bizdiń naryqtyq tártipti ustanatyn strategııamyz Qazaqstannyń ýrandy jer qoınaýyn barynsha tıimdi paıdalanýǵa baǵyttalǵan. Osyndaı qolaıly geologııamyz baryn maqtan tutamyz, óıtkeni bizdiń JUSh (jer asty uńǵymaly shaımalaý) tehnologııamyz ESG jáne shyǵyndar turǵysynan álemdegi eń úzdik ýran óndirý ádisi sanalady. Qazirgi geosaıası belgisizdik pen táýekelder jaǵdaıynda Qazatomónerkásip tabıǵı ýrandy senimdi jetkizýshi retinde óziniń jetekshi pozıtsııasyn saqtaýǵa umtylady, sondaı-aq energııa kompanııalarynyń ESG talaptaryna sáıkes keletin jáne táýekel deńgeıi tómen ıýrısdıktsııalardan jetkizý kózderin ártaraptandyrýdaǵy qajettilikterin qamtamasyz etýge daıyn.
Naryqqa baǵyttalǵan strategııamyzǵa sáıkes, biz 2024 jyly óndirýge qatysty óz sheshimimizdi ustanamyz, ıaǵnı óndiris kólemi jer qoınaýyn paıdalanýǵa arnalǵan kelisimsharttar sheńberinde óndirýdiń josparlanǵan deńgeıimen salystyrǵanda 10%-ǵa tómen bolady.
Jarııa kompanııa retinde biz ashyqtyq qaǵıdattaryn ustanamyz. Kompanııa, árıne, 2024-2025 jyldary josparlanǵan óndiristi ulǵaıtýdy qamtamasyz etýge tyrysady. Degenmen, jetkizý tizbegindegi qıyndyqtar bizdiń óndiriske áser etýi múmkin eń mańyzdy táýekelderdiń biri bolyp qala beredi. Jaǵdaıdyń tolyq kórinisi 2023 jylǵy kúrdeli jumystar aıaqtalǵannan keıin aıqyn bolady, sol kezde biz 2024 jylǵa arnalǵan operatsııalyq boljamdarymyzdy jarııalaımyz.
Qorytyndylaı kele, Qazatomónerkásipke senip tapsyrylǵan ýran qorlary elimizdiń uzaq merzimdi aktıvi ekenin atap ótkim keledi. Biz bul aktıvti qazaqstandyqtardyń qazirgi jáne bolashaq urpaqtarynyń ıgiligi úshin barynsha tıimdi basqaramyz.
