Álemdegi eń erekshe konstıtýtsııalar
ASTANA. KAZINFORM – 1995 jyldyń 30 tamyzynda jalpyhalyqtyq referendýmnyń nátıjesinde elimizdiń qoldanystaǵy Konstıtýtsııasy qabyldandy. Jalpy, adamzat balasy tarıhynda álemniń ártúrli elderiniń konstıtýtsııasy ár qoǵamnyń qundylyqtaryn pash ete otyryp, túrli formada qabyldanǵany belgili. Osyǵan oraı Kazinform agenttigi oqyrman nazaryna álemdegi eń erekshe konstıtýtsııalar jaıyndaǵy derekterdi usynady.
Qazirgi konstıtýtsııalardyń shyǵý tegi
Konstıtýtsııalyq dástúrdiń bastaýy ejelgi zań jınaqtaryna baryp tireledi: Vavılondaǵy Hammýrapı kodeksi, Afınadaǵy Solon reformalary jáne bizdiń dáýirimizge deıingi 451–450 jyldary Ejelgi Rımde qabyldanǵan on eki keste – zańdar jınaǵy. Olar barshaǵa mindetti jazbasha zańdar qaǵıdasyn belgilep berdi. Konstıtýtsııalardyń damýyndaǵy mańyzdy kezeń – 1215 jyly Ulybrıtanııada qabyldanǵan Uly bostandyq hartııasy boldy. Ol alǵash ret monarh bıligin shektep, qazirgi konstıtýtsııalardyń negizine aınaldy.
Eń kóne konstıtýtsııa
Qoldanystaǵy eń kóne konstıtýtsııalardyń biri – 1600 jyly qabyldanǵan San-Marıno konstıtýtsııasy. Ol XIV ǵasyrdaǵy qalalyq jarǵyǵa negizdelgen jáne tek 1974 jyly ǵana Azamattardyń quqyqtary týraly deklaratsııamen jáne memlekettik qurylym qaǵıdalarymen tolyqtyrylǵan.
Qazirgi zamanǵy túsinigindegi alǵashqy konstıtýtsııa – 1787 jyly qabyldanǵan AQSh konstıtýtsııasy sanalady. Bul qujatta alǵash ret bılik pen federalızmniń ara-jigi ajyratylyp, kóptegen memleket úshin úlgige aınaldy. Konstıtýtsııanyń túpnusqasy Vashıngton qalasyndaǵy Ulttyq muraǵatta saqtalyp tur jáne erekshe muqııattyqpen qorǵalady. Jyl saıyn mıllıondaǵan adam eki ǵasyrdan astam ýaqyt boıy kúshinde kele jatqan osynaý tarıhı qujatty kórýge kiredi.
Frantsııa jáne onyń birneshe konstıtýtsııasy
Frantsııa - konstıtýtsııanyń saıası túbegeıli ózgeristi qalaı beıneleıtininiń aıqyn mysaly. 1789 jylǵy Uly frantsýz tóńkerisinen beri el birneshe ret monarhııadan respýblıkaǵa, ımperııadan qaıtadan koroldik bılikke kóship otyrdy jáne árbir jańa dáýir óz konstıtýtsııasyn alyp keldi.
1791 jyly qabyldanǵan birinshi frantsýz konstıtýtsııasy halyq egemendigi qaǵıdasyn engizdi. Alaıda ol bir jyldan da az ýaqyt qana qoldanysta boldy. XIX ǵasyrda bılik júıesiniń árbir aýysýy — Napoleon ımperııasynan bastap Býrbondar restavratsııasy, Ekinshi respýblıka men Ekinshi ımperııaǵa deıin jańa negizgi zańnyń qabyldanýymen qatar júrip otyrdy.
Álemdegi eń uzaq jáne eń qysqa konstıtýtsııalar
Táýelsizdik alǵannan keıin 1950 jyly qabyldanǵan Úndistan konstıtýtsııasy álemdegi eń kólemdi konstıtýtsııa sanalady. Aǵylshyn tilindegi nusqasy 146 385 sózden turady. Bul qujat 400-den astam bap pen 100-den asa túzetýdi qamtıdy, júzdegen betti alyp jatyr jáne memlekettik basqarýdyń barlyq derlik qyryn qamtıdy.
Úndistan Konstıtýtsııasynda ártúrli quqyqtyq dástúrdiń elementteri úılesim tapqan: brıtandyq parlamenttik model, amerıkandyq bılikti bólý jáne federalızm, sondaı-aq úndi qoǵamyna tán biregeı erekshelikter — tildik jáne dinı áralýandylyq.
Al eń qysqa konstıtýtsııa Monako knıazdigine tıesili. Onyń mazmunyn ne bári shamamen 3800 sóz tolyq ashady.
Ekvador jáne tabıǵat quqyǵy
2008 jyly Ekvador álemde alǵashqy elderiniń biri bolyp, óz konstıtýtsııasynda tabıǵattyń quqyqtaryn moıyndaǵan memleketke aınaldy. Bul ózgeriske sáıkes ekojúıelerge qorǵalýǵa jáne qalpyna keltirilýge quqyq berdi.
Arada ne bári úsh jyl ótkennen keıin, naqty aıtqanda 2011 jyly osy qaǵıda negizinde alǵashqy sátti sot protsesi ótti. Vılkabamba-Kınara jolynyń qurylysyna baılanysty jergilikti turǵyndar Loha ólkesiniń bıligine qarsy talap-aryz túsirdi. Joba ekologııalyq zertteýlersiz júzege asyrylyp, sonyń saldarynan Vılkabamba ózenine kóp mólsherde tas pen topyraq tógilgen. Bul jaıt ózen aǵysyn kúsheıtip, sý tasqyny qaýpin arttyrǵan jáne jergilikti qaýymdastyqtardy qaýipke ushyratqan.
Loha ólkesiniń soty ózenniń konstıtýtsııalyq quqyqtarynyń buzylǵanyn moıyndap, ózen paıdasyna sheshim shyǵardy. Osynaý tarıhı úkim «tabıǵat quqyǵy» tujyrymdamasynyń tek Ekvadorda ǵana emes, búkil álem boıynsha alǵashqy zańdy jeńisine aınaldy.
Islandııa jáne onlaın-konstıtýtsııa
2011 jyly Islandııa azamattary jańa konstıtýtsııany ázirleýge tikeleı qatysqan alǵashqy el boldy. Joǵarǵy sot konstıtýtsııalyq jınalysqa ótken saılaýdy jaramsyz dep tanyǵannan keıin Parlament konstıtýtsııalyq keńes qurdy. Keńestiń jumysy ashyq formatta júrgizildi — arnaıy saıt, áleýmettik jeliler jáne tikeleı translıatsııalar arqyly. Bul azamattarǵa baptardy talqylaýǵa, usynystar men túzetýler engizýge múmkindik berdi.
Tórt aıdyń ishinde keńes konstıtýtsııa jobasyn daıyndap, ol 2012 jylǵy konsýltatıvtik referendýmda kópshilik qoldaýyna ıe boldy. Alaıda, 2013 jyly Parlament bul qujatty maquldamaı, jańa konstıtýtsııa qabyldanbaı qaldy.
Býtan jáne baqyt konstıtýtsııasy
Býtan – shamamen 800 myń halqy bar shaǵyn gımalaılyq koroldik, ómiri býddıstik dástúrlermen tyǵyz baılanysty. Bul dástúrler rýhanı qundylyqtardy, tabıǵatpen úılesimdilikti jáne qaýymdastyq ómirin basty orynǵa qoıady.
2008 jyly Býtan konstıtýtsııasynda «jalpy ulttyq baqyt» tujyrymdamasyn bekitti. Bul qujatta eldiń damýyn tek ekonomıkalyq ósimmen ǵana emes, sonymen qatar ómir súrý sapasymen, mádenıetti saqtaýmen jáne qorshaǵan ortanyń turaqty damýyn qamtamasyz etýmen ólsheý qajettigi basa kórsetilgen.
Konstıtýtsııasy joq elder
Birikken koroldiktiń kóptegen elden aıyrmashylyǵy – birtutas jazbasha konstıtýtsııanyń joqtyǵy. Onyń saıası júıesi birneshe derekkózden qalyptasatyn «jazylmaǵan konstıtýtsııaǵa» negizdelgen. Oǵan 1215 jylǵy Uly bostandyq hartııasy, 1689 jylǵy Quqyqtar týraly bıll, 1707 jylǵy Odaqtastyq týraly akt, parlament aktileri, sot úkimderi jáne uzaq ýaqyt boıy qalyptasqanymen resmı túrde jazylmaǵan, biraq qatań saqtalatyn saıası dástúrler kiredi.
Osyǵan uqsas jaǵdaı Izraıl, Saýd Arabııasy, Jańa Zelandııa jáne Kanada sııaqty birqatar ózge de memlekette kezdesedi. Olarda da birtutas jazylǵan konstıtýtsııalyq qujat joq.
Izraılde resmı konstıtýtsııa joq. Biraq Knesset qabyldaǵan «Negizgi zańdar» serııasy qoldanysta. Saýd Arabııasynda basqarý júıesi Islam quqyǵyna (sharıǵatqa) negizdelgen.
Jańa Zelandııa zańdar, sot sheshimderi jáne konstıtýtsııalyq dástúrlerdiń úılesimine súıenedi.
Kanada da birtutas konstıtýtsııa qabyldamaǵan. El zańdar men konventsııalar jıyntyǵyna súıenedi. Olardyń eń mańyzdysy - 1867 jáne 1982 jyldardaǵy konstıtýtsııalyq aktiler.
Aıta keteıik, elimizdiń Konstıtýtsııasy 1995 jyly 30 tamyzda búkilhalyqtyq referendým arqyly qabyldandy. Ata Zańymyz qabyldanǵan kún memlekettik mereke - Qazaqstan Respýblıkasy Konstıtýtsııasynyń kúni dep jarııalandy.
Oǵan deıin, ıaǵnı táýelsizdikke qol jetken soń 1993 jyly 28 qańtarda Qazaqstan óziniń alǵashqy Ata Zańyn qabyldaǵan bolatyn. Biraq 1993 jylǵy Konstıtýtsııa eski ákimshilik, ámirshildik erejelerine, kóbinese keńestik demokratııa qaǵıdalaryna negizdelgendikten, jańa qoǵam ómiriniń talabyna jaýap bere almady. Onda adam quqyqtary men bostandyqtary, olardy júzege asyrý qaǵıdalary, memlekettik ókimet bıligin júzege asyrý nysandary, basqarý salasyndaǵy demokratııalyq ınstıtýttardyń qyzmeti jete kórsetilmegen edi.
Al, jańa Konstıtýtsııa zań shyǵarýshy, atqarýshy sot bıligin belgilep, olardyń quziretin, ózara is-qımyl birligin zań turǵysynan aıqyndap berdi. Bul Konstıtýtsııanyń 1993 jylǵy Konstıtýtsııadan basty aıyrmashylyǵy onyń mazmunynda. Jańa Konstıtýtsııaǵa alǵash ret azamattyń quqyǵyna qatysty ǵana emes, adam dúnıege kelgen sátten odan ajyramas quqyqtaryna da qatysty normalar endi. Konstıtýtsııa qurylymy kirispeden, 9 bólimnen, 98 baptan, kóptegen tarmaqtar men tarmaqshalardan turady.