Álemdegi biregeı tabıǵı eskertkish Qazqonaqty qalaı saqtap qalamyz
PAVLODAR. KAZINFORM — Pavlodar qalasyndaǵy Ertis ózeniniń jaǵalaýynda Qazqonaq dep atalatyn biregeı tabıǵı eskertkish ornalasqan. Alapqa «Qazaqstannyń tabıǵı eskertkishi» mártebesi berilgenimen ejelgi janýarlardyń qańqasyna toly paleontologııalyq jaǵalaý jyl saıyn mújilip, kóz aldymyzda quryp barady. Kazinform tilshisi máseleni tereńirek zerdelep kórdi.
Memleket basshysy mańyz berse de, toqyrap tur
«Qazqonaq» tabıǵı eskertkishi — álem boıynsha sırek kezdesetin tabıǵı eskertkishterdiń biri. Ǵajaıyby sol, bul jerdegi topyraq qabatynyń astynda osydan 5,5 mln jyl buryn jer betinde tirshilik etken ejelgi janýarlardyń qańqalary jatyr.
Paleontologtardyń sózinshe, buǵan uqsas biregeı oryndar Grekııa men AQSh memleketi aýmaǵynda ǵana bar. Osydan bir ǵasyrǵa jýyq ýaqyt buryn ǵalymdar qazba jumystaryn bastap, bul jerden ejelgi tirshilik ıeleriniń júzdegen qańqasyn tapqan.
Ókinishke qaraı, 1970-shi jyldardan beri qaraı erekshe oryn múlde zerttelmeı keldi.
2022 jyly Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev óńirimizge kelgende, tabıǵı eskertkishtiń ahýalyna kóńil aýdaryp:
— Qazaqstandaǵy eń uzyn ózen jaǵalaýy — Pavlodardyń vızıttik kartasy. Bul — demalys orny ǵana emes, sonymen qatar qalanyń mádenı ómiriniń ortalyǵy. Mundaı tartylys núkteleri kóp bolýy kerek. Jergilikti jaǵalaýdyń ereksheligi — álemdegi eń úlken «Qazqonaq» neogen dáýiri janýarlarynyń qaldyqtary shoǵyrlanǵan jaǵalaýdyń búlinbegen bóligi. Osynaý álemdik ólshemmen qaraǵanda biregeı paleontologııalyq eskertkishti saqtaý óte mańyzdy. Mundaı nysandar qalanyń sımvoldyq kapıtalyn nyǵaıtady jáne týrısterdiń nazaryn ózine aýdartady, — degen edi.
Ókinishke qaraı, bul másele jergilikti qoǵam belsendileri arasynda aıtylǵanymen, ony saqtap qalýǵa qatysty respýblıkada oń qadamdar baıqalmaı otyr.
Bul jerde qazaq jylqysynyń atategi jatyr
Ǵalymdardyń zertteýinshe, 25 mıllıon jyl buryn ǵalamsharymyzdaǵy klımat ózgerip, ormandar men butaly alqaptar, shalǵyndar qurǵaqshylyqqa ushyrap, jer beti kebe bastaǵan.
Osy ózgeristen soń taýly-tasty dalalar qalyptasyp, turqy qazirgi sútqorektiler men jyrtqyshtarǵa uqsas atatekteri qalyptasady. Sonyń biri — eogıppýs. Jumsaq aıyr tuıaqtary qatty tuıaqqa aınalyp, endi sekirip, jyldam júrýine jaǵdaı týypty.
Arada 13 mıllıon jyl ótken soń eogıppýstan dene turqy kıikteı, ár aıaǵynda úsh aıyr tuıaǵy bar, jyldam shaba alatyn gıpparıon degen janýar paıda bolǵan desedi.
Gıpparıon — qazirgi jylqynyń atasy, alaıda az zerttelgen.
Sol gıpparıondar Ertis-Baıan óńirinde úıir-úıir júrgen. Buǵan dálel — 1928 jyly paleontologtar «Qazqonaqtan» 5-7 mln jyl buryn ómir súrgen túrli janýarlardyń súıekterin tapqan.
Ony jınaǵanda eki vagon shyqqan eken. Keıin olar Máskeýge, KSRO-nyń ózge de qalalaryna jóneltilip, zertteledi. Osy qańqalardyń arasynda 200-deı Gıpparıon jylqysy bolǵan.
Ertis boıy — ejelgi savannalar orny
Qazqonaq neogen kezeńine tıesili. Neogen — kaınozoı erasynyń uzaqtyǵy 24,6 mln jylmen ólshenetin ekinshi (ortańǵy) geologııalyq kezeńi.
Budan 23 — 1,6 mln jyldar burynǵy ýaqyt aralyǵyn qamtyǵan. Osy kezeńde qalyptasqan aýmaq ýaqyt óte ejelgi janýarlardyń qorymyna aınala bastaıdy.
— Qazqonaqtan ejelgi janýarlardyń 600-den astam túri anyqtalǵan. Mundaı asa baı tabıǵı kollektsııa jer betinde tek Ertis-Baıan óńirinde ǵana bar. Biz basyp turǵan topyraqta 5,5 mln jyl buryn Afrıkadaǵydaı savannalar bolǵanyna qazir kimdi sendire alamyz? Múlde bólek janýarlar dúnıesi tirshilik etken. Olardyń arasynda gıpparıon, kerik, múıiztumsyq, antılopa, júırik qaraquıryqtar, mostodont pilderi, zilderdi atap ótýge bolady. Qylyshtisti Mahaırod (Machairodus) mysyǵynyń qańqalary da tabyldy. Onyń turqy qazirgi jolbaryspen birdeı, ári ol tek Ertis óńirinde bolǵany anyqtalyp otyr. Qorqaý qasqyrlardyń, túrli qustardyń, kemirgishterdiń faýnasy óte baı bolǵan. 1929-1931 jyldary alǵashqy qazba jumystarynda arheologtar mol oljaǵa kenelgenin túsinedi. Alaıda ol tusta ǵalymdar keńes ókimetiniń ár qalasynan jınalǵandyqtan, tapqan qańqalar men súıekterdi óz qalalaryna alyp kete bergen. Pavlodarda alǵashqy ınstıtýttar soǵys jyldary quryla bastaǵan, sondyqtan zertteý ortalyǵy bolmady. Tek ótken ǵasyrdyń 70-80-shi jyldary ǵana bul jer týraly kóptegen ǵylymı maqalalar jarııalanyp, oblystyń ǵylymı ortasy onyń erekshe jaratylys ekenin uǵyna bastaıdy. Al oǵan deıin qanshama paleotologııalyq jádigerler shetke ketip qaldy. Sondyqtan bul jerden qandaı ejelgi tirshilik ıeleri tabylǵany týraly tolyq kollektsııa bizde atymen joq. Olardyń birqatary ǵana Potanın atyndaǵy tarıhı-ólketaný mýzeıinde jáne Á.Marǵulan atyndaǵy Pavlodar pedagogıkalyq ýnıversıtetinde saqtalyp tur, — deıdi paleontolog ǵalym, Á.Marǵulan atyndaǵy Pavlodar pedagogıkalyq ýnıversıtetiniń professory Valentına Alııasova.
Ǵalymnyń sózinshe, sońǵy jyldary «Qazqonaq» eskertkishiniń shamamen 30 paıyzy joıylyp ketken. Bul — antropogendik faktor emes, tabıǵı áserlerdiń saldary. ıAǵnı jaǵalaýdy bir jaǵynan Ertis ózeni udaıy shaıyp jatsa, Pavlodar qalasynan aǵatyn jańbyr jáne erigen qar sýy jyralarmen boılap osy aýmaqtyń ústine quıylady.
Eskertkishtiń joǵarǵy jaqtary opyrylyp, osydan 10 jyl buryn paıda bolǵan jyralardyń aýqymy keńeıe túsken. Aýmaq opyryla-opyryla, kóshe joldaryna jaqyndap qalǵany da baıqalady. Jaǵdaı bulaı jalǵasa berse, biregeı orynnan tolyqtaı aırylyp qalýymyz ábden múmkin.
— Tropıkalyq ań-qustar qańqalary tabylǵan soń eskertkish 1971 jyly «Qazqonaq» atalyp, respýblıkalyq mańyzy bar tabıǵı eskertkishterdiń qataryna alynady. 2001 jyly oǵan «Qazaqstannyń tabıǵı eskertkishi» mártebesi berildi. Alaıda aýmaq májbúrli jaǵdaıda sol mártebeniń «tutqyny» bolyp otyr. ıAǵnı, bul jerdi ne qorshaýǵa, ózen jaǵynan qorǵanysh bógetter salýǵa, týrıstik orynǵa arnalǵan jabyq pavılon turǵyzýǵa múlde bolmaıdy. Saldarynan jaǵdaıy jyl sanap nasharlaı túsýde. Qanshama joba-josparlar jasaldy, biraq bári qaǵaz júzinde qaldy. Eń bolmaǵanda qorshaý turǵyzyp, jaǵalaý jaǵyn saqtap qalýǵa bolar edi, — dep qynjylady ǵalym.
Qazqonaq oblysqa qaıtarylýy kerek
Sońǵy jyldary Qazqonaqtyń máselesi oblys deńgeıinde kóterilip, ony saqtap qalýdyń amal-áreketteri qarastyrylyp jatyr.
Óńirlik máslıhat janyndaǵy qoǵamdyq keńestiń múshesi Marına Regatýnova búginde qoǵam belsendileri men úkimettik emes uıymdar ókilderiniń, ǵalymdardyń birlesýimen bastamashyl top qurylǵanyn, bul máseleni respýblıka deńgeıine alyp shyǵý qadamdary jasalyp jatqanyn jetkizdi.
Top músheleri qalalyq qoǵamdyq keńes músheleri men óńirlik jer qoınaýyn paıdalaný, qorshaǵan orta jáne sý resýrstary ókilderin arnaıy shaqyryp, monıtorıngter júrgizgen.
Onyń nátıjesinde paıda bolǵan jyralardyń ulǵaıyp bara jatqany, al Ertis jaǵynan shaıylǵan jarlardyń ózenge birtindep opyrylyp qulap jatqany baıqalǵan.
Janýarlar qańqasynyń súıekteri ár jerden aǵarańdap kórinedi. Jádigerler kún men jeldiń, sýdyń áserinen tez búlinip, úgilip, ózen sýyna aǵyp ketip jatyr.
— Qorǵaýǵa alý týraly másele aıtyla-aıtyla shegine jetti. Adamdardyń nazaryn «Qazqonaqtyń» biregeıligine aýdarǵymyz keledi. Eń áýeli jyl saıyn mújilip bara jatqan jaǵalaýdy bekitip, ornyqtyrý kerek. Kezinde oblystyń bas sáýletshisi Nurlan Qaqambetov ózen jaǵalaýynda temir qorshaýlar qoıý, ýchaskeni nyǵaıtý, «Ertis Promenade» sahnasyndaǵy sııaqty úlken shatyr, arnaıy joldar ornatýdy usynǵan. Joba júzege assa, rasynda sý eskertkishke jete almaıtyn edi. Ekinshiden, «tabıǵı eskertkish» mártebesine múlde saı emes. Bizdiń oblysta «Ertis ormany» rezervaty, Baıanaýyl ulttyq parki sııaqty erekshe qorǵaýdaǵy aımaqtar bar. Olarda qorǵaý is-sharalary belgili kólemde jasalǵan, aýmaqtarǵa ótkizý beketteri arqyly kire alasyń. Al «Qazqonaq» ashyq-shashyq, esh kúzetsiz, qorǵanyshsyz jatyr. Kez kelgen adam tómen túsip, janýarlardyń súıekterin qazyp alyp ketse, qoı deıtin adam joq, — deıdi «Pavlodar geografııa úıiniń» dırektory Aleksandr Vervekın.
Uıym ókili bul jerde týrıstik ortalyq ashýdy da usynady. Buǵan deıin oblys sáýletshileri ashyq aspan astyndaǵy mýzeı, joǵarydan tómen qaraı móldir baspaldaqpen túsetin pavılon, basqa da jobalar ázirlegen. Bári joba kúıinde qalyp jatyr.
Al sońǵysy quryp bara jatqan eskertkishti ǵalymdardyń keńinen zertteýine múmkindikter týdyrý kerek. Sebebi topyraq astynda ǵylymǵa belgisiz qanshama beımálim tirshilik ıeleriniń qańqalary jatyr.
Buǵan deıin bastamashyl top músheleri ǵalamtordaǵy gýgl-kartany qarap, ótken jyldardyń málimetterinen jaǵalaý kóp bóligin joǵaltqanyn anyqtaǵan.
Keıbir jergilikti ǵalymdar jer astyndaǵy ejelgi janýarlardyń qańqalary Hımqalashyq shaǵyn aýdanynda ornalasqan turǵyn úılerdiń astyna deıin jalǵasyp jatýy yqtımal dep boljaıdy.
Buǵan dálel retinde kezinde aýmaqta qurylys júrgizilgende beımálim janýarlardyń súıekteri tabylǵanyn alǵa tartady.
— Bizdiń usynys — Úkimettegi jaýapty vedomstvolar «Qazqonaqty» respýblıkalyq mártebesinen aıyryp, oblystyq deńgeıde qorǵalatyn aýmaq retinde qaıta qarastyrýy kerek. Eger ol sheshimin tapsa, oblysta is-qımyldar úılestirýge jeńil bolady. Sondyqtan máselege oblys basshylyǵy jedel aralasyp, sheship berýin suraımyz, — deıdi Aleksandr Vervekın.
Mamandar máselege keshendi túrde qaraý kerektigin aıtady. Onymen ár salanyń mamandary aınalysýy kerek. Buǵan deıin ǵylymı mekemelerdiń ókilderi kezdesip, sheshý joldaryn qarastyrǵan.
Bastamashyl top músheleri aldymen ǵylymı negizdeme jasap, eskertkishke zııan keltirmeı, tıisti sharany qolǵa alý kerek degen pikirde. Qazir eskertkishtiń joǵary jaǵy abattandyrylyp, serýendeıtin orynǵa aınalǵan.
Biraq qala turǵyndary men qonaqtar aıaq astyndaǵy topyraq arasynda ejelgi janýarlardyń qańqalary bar ekenin bile bermeıdi.
Oblystyq qoǵamdyq keńestiń tóraǵasy Bákir Demeýov eskertkishti saqtap qalýǵa óńir basshylyǵy múddeli ekenin aıtady.
— Eskertkishke qanshama zııan kelip jatqanyna kýá bolyp kelemiz. Jedel túrde tıisti is-sharalardy qolǵa alýymyz kerek. Oblys ákimine jaǵdaıdy baıan ettik, ol kisi jaýapty memlekettik organdarǵa tapsyrma berdi. Endi ol jerdi respýblıkadan qalaı alyp, kimge bekitý kerek, odan soń qandaı qadamdar jasalýy tıis degen suraqtar talqylanyp jatyr. Biz óz tarapymyzdan túıtkildiń sheshilýine barynsha aralasamyz, — deıdi ol.
Sóz sońynda Qazqonaqtyń qundylyǵyn oń myńdaǵan janýardyń súıekteri jatýy múmkin ekeni týraly ǵalymdardyń boljamymen túıindesek bolatyn shyǵar. Paleontologııalyq eskertkishti qorǵap, saqtap qalý, ony týrıstik orynǵa aınaldyrý arman bolyp qalmasa ıgi.