Álemde Qońyr áýlıeniń segiz mekeni bar, sonyń biri – Baıanaýylda
PAVLODAR. KAZINFORM - Baıanaýyldaǵy tylsym ári ǵajaıyp oryndardyń qatarynda Qońyr áýlıe úńgiriniń alar orny zor. Bul - Qońyr áýlıeniń esimi berilgen álemdegi segiz úńgirdiń biri. Ony kópshilik Qyzyl Іlııastyń, Qyzyr atanyń mekeni dep te ataıdy.
Baıan taýlarynyń basynda, teńiz deńgeıinen shamamen 800 metr bıikte ornalasqan erekshe qasıetti orynǵa kún saıyn táý etip keletinder, tilek tileıtinder úzilip kórgen emes. Biletinder Qońyr áýlıe úńgiriniń tylsym kúshi bar, tilegen tilekterdi qabyl etedi desedi. Іshi eki bólmeli úıdiń aýmaǵyndaı, aýzy kúnbatysqa qaraǵan úńgirdiń jalpy uzyndyǵy shamamen 25 metrdeı bolyp qalar. Іshindegi aýa temperatýrasy qysy-jazy bir qalypta, ózgerissiz turady.
Jergilikti qarııalar aıtatyn ańyzǵa sensek, Qońyr áýlıe úńgiri jerdiń, janýarlar men qustar áleminiń qorǵaýshysy Nuh paıǵambar zamanynan bar. Búkilálemdik sý tasqyny kezinde úsh kóripkel Nuh paıǵambardyń kemesinen qalyp qoıypty-mys. Úsheýi úsh baqandy jalǵap, ony paıǵambardyń kemesine baılaıdy. Sóıtip búkilálemdik aǵyspen boılap soltústikten ońtústikke bettepti. Alǵashqy bolyp úlken áýlıe Qulannyń bórenesi tasqa soǵylyp, julynyp ketedi. Bul qazirgi Qyzyltaý mańynda bolǵan. Ol jerde Qulan áýlıe úńgiri saqtalyp qalǵan. Al ortanshy Qyrannyń bórenesi Aqbet taýyna soǵylady. Alapat sýdyń beti qaıtyp, taýlar men shoqylar ashyla bastaǵanda, kenje áýlıe Qońyrdyń bórenesi úńgirge kelip tirelgen eken. Qońyr áýlıe sol jerge qonystanady. Úńigir ejelden qasıetti sanalady. Onyń túbindegi qazantasqa sý jınalady. El arasynda álgi qasıetti sýdy ishken adam túrli aýrýdan jazylady, tipti áıelderdi bedeýlikten qutqarady degen áńgime bar. Ǵulama Máshhúr Júsip bul jerdiń kıeliligin dáriptep: «Áýlıelerdiń Alladan pármen suraıtyn jeri», - dep atap ketken.
Qońyr áýlıe úńgiriniń shyraqshysy Altynbek Qurmanovqa úńgirge bas-kóz bolý qurmeti ata-babasynan jalǵasyp kele jatyr. Sanamalasaq, ol áýletindegi segizinshi shyraqshy eken.
A.Qurmanovtyń ózi – elimizdegi úzdik ólketanýshy, QR týrızm salasynyń úzdigi, «Elim-aı» tuńǵysh syılyǵynyń ıegeri. Kókiregi toly – qazyna, arǵy-bergi tarıhty jaqsy biledi. Aıtýynsha, úńgir jaıly alǵashqy málimetter 17-18-ǵasyrlarda jazylǵan arhıvtik qujattardan málim.
– Baıanaýyldaǵy Qońyr áýlıe úńgiri ertede el arasynda qasıetimen asa tanymal bolǵany, tipti Abylaı hannyń ózi bul mekendi kıe tutqany týraly derekter az emes. Álkeı Marǵulan atamyz 1978 jyly osy óńirge arnaıy ekspedıtsııamen kelgende naqtyraq sýretteıdi. Ol kisiniń aıtýynsha, jer betindegi Qońyr áýlıe esimimen baılanysty úńgirlerdiń sany – segiz. Beseýi Turan dalasynda, ıaǵnı Qazaqstanda. Jurt sonyń eki-úsheýine ǵana barady dep sıpattaıdy ǵulama ǵalym. Men Álkeı atamyzdyń derekterine súıene otyryp, barlyq Qońyr áýlıe úńgirin aralap shyqtym. Jalpy Qońyr áýlıe atalatyn úńgir ornalasqan aýmaqtardan halqyn órkenıet kóshine súıregen, ataqty tulǵalar dúnıege kelgen. Anaý Semeı jerindegi Qaraýyl mańynan (ol jerde de Qońyr áýlıe úńgiri bar) Abaı, Shákárim, Muhtar bastaǵan ult qaımaqtary dúnıege keldi. Baıanaýylda arysy Buqar jyraý, berisi Qanysh Sátbaev bastaǵan ǵulamalar men ǵalymdardyń kóshi túzildi. Munyń bári tekten-tek emes dep oılaımyz. Úshinshi Qońyr áýlıe úńgiri ońtústiktegi Qazyǵurtta. Ol jerge adam sırek barady. Odan keıingisi – Túrkistandaǵy Saıram aýdanynda bolsa, besinshisi – batysta, kóne Saraıshyq qalasynyń janynda. Batystaǵysynyń ústine zırat salynyp ketken. Bıylǵy topan sý ol úńgirdiń biraz jerin sydyryp ketkenge uqsaıdy, - dep áńgimeledi Altynbek Qurmanov.
Al, ózge úsh Qońyr áýlıe úńgiri Eýropada ornalasqan. Onyń biri – Iordanııa men Izraıl memleketteriniń shekarasynda ornalassa, taǵy ekeýi Vengrııanyń batys Karpaty men Túrkııanyń Hasar taýynda. Iordanııa men Izraıl toǵysqan tustaǵy kıeli oryndy jergilikti halyq Eskendir Zulqarnaıdyń táý etetin orny dep te ataıdy. Eskendir patsha joryqqa attanar aldynda álgi úńgirge kirip, 2 kúnge joǵalady eken.
Bul maqalamyzǵa zer salǵan oqyrman qaýymnyń kókeıinde «atalǵan Qońyr áýlıe úńgirlerin ne biriktiredi?» degen zańdy saýaldyń týyndaıtyny daýsyz. Bul suraqqa jaýapty Altynbek Qurmanovtyń óz sózimen jaýap bergendi qup kórdik.
– Túrki jurty Uly Turan dalasyna ıslam dini kelgenshe Kúnge tabyndy. Táńir quty – Umaı ana deıdi. Hadısterde aıtylatyn 124 myń paıǵambardyń biri túrki násilinen bolǵan desedi. Túrki halyqtarynda ol Qyzyr Іlııas, Qydyr ata atalsa, slavıan halyqtary Ilıa paıǵambar dep ataǵan. Onyń ústine halqymyzda ejelden beriletin:
«Qydyr bolsyn joldasyń,
Qyzyr Іlııas qoldasyn», - deıtin bata bar.Sol Qyzyr paıǵambarǵa 18 myń ǵalamnyń ıesi qııamet-qaıymǵa deıin ǵumyr syılaǵan eken. Men Quran Kárimmen qosa, Іnjildi, Taýratty, Zábúrdi, taǵysyn-taǵy túrli dinı baǵyttaǵy qasıetti kitaptardy oqydym. Barlyǵynda Qyzyr Іlııas tiri delinedi. Hadısterge súıener bolsaq, Qyzyr ata ol Nuh paıǵambardyń ózi bolyp shyǵady. Ańyzdarda Nuh paıǵambar osyndaı úńgirlerdi mekendep, qasıet ıesin shyraqshylar men baqsylar, ǵalym-oqymystylar ǵana kóre alady dep keltiriledi. Uzyn boıly, ústinde aq-sur shapany bar qońyr adam úńgirge kún bata kirip, tań aldynda kúnmen talasa shyǵyp ketedi eken. Aıaǵy jerge tımeıdi, ol kirgen úńgirdegi aýa ózgermeıdi. Al qasıetti úńgirdi izdep barǵandardyń tilegi qabyl bolady. Osylaısha Baıanaýyldaǵy Qońyr áýlıe tas úńgiri – erteden beri adamzat balasynyń anasy – Baı-ananyń qut mekeni, - deıdi ólketanýshy.
Joǵaryda aıtqanymyzdaı, Qońyr áýlıe úńgiri jaıly derekter ertedegi jıhangezder men saıahatshylardyń jazbalarynda jıi kezdesedi. Mysal úshin orys jylnamashysy Petr Rychkovtyń 1779 jyly jaryq kórgen «Topografııa Orenbýrgskoı gýbernıı» atty kitabynda Reseıden shyqqan ekspedıtsııanyń Baıanaýylǵa, Abylaı hannyń ordasyna kelgeni jazylady. Bul kitaptyń tutas bir bóligi Abylaı hanǵa arnalǵan. Tarıhshy kitabynda: «Baıanaýylda Qońyr áýlıe atalatyn, jergilikti halyq kıeli oryn sanaıtyn qasıetti meken bar. Bul jerge biz Abylaı hannyń ruqsatymen eki kún qondyq. Úńgirge Muhammed paıǵambardyń jolyn qýýshylar túneıdi, qurbandyq shalyp, tilek tileıdi. Tilegen tilekteri qabyl bolady», - dep jazylǵan.
«Tarıhtan belgili, 1824 jyly Qarqaraly okrýgi quryldy. Patsha ókimetiniń ókili, júzbasy Karbyshev arada kóp ýaqyt ótpeı óz áskerimen Baıanaýylǵa kelip, Baıanaýyldy Qarqaraly okrýginiń quramyna qosamyz dep habar túsiredi. Bul tusta Baıanaýylda Shoń men Qazanǵap bılerdiń dáýirlep turǵan kezeńi. Basyna noqta túspegen el, qos bı «joq» degen kesimdi jaýaptaryn aıtypty. Bolmaǵan soń Karbyshev jergilikti rýbasylarynan «jeke okrýg bolamyz» degen qolhat alady. Patsha áskeri jergilikti halyqtyń narazylyǵynan qoryqty ma eken, aıaldap, qonatyn jer tappaı sasady. Sonda kópti kórgen qarııalar: «Qońyr áýlıege baryńdar, ol jaqta senderge eshkim tıispeıdi», dep aqyl-keńesin beripti. Sol áskerı jasaqtyń quramynda polıaktiń revolıýtsıoner aqyny, jıhangez Adolf ıAnýshkevıchtiń bolǵany da málim. ıAnýshkevıchtiń 1846 jyly Parıjde basylyp shyqqan «Kúndelikter men hattar» kitabynyń 317-betinde Qońyr áýlıe úńgiriniń kire beris sýreti bar. Polıak aqyny ony óz qolymen túsirgen. Bul kitapty Lenıngradta oqyp júrgenimde Kýnstkameradan kórdim. Álgide: «Jerdiń aty – Baıanaýla. Baıan – Táńir qutynyń aty bolsa, aýla – onyń mekeni. Osy bir kıeli mekende 10 kún boldym. Jaratqanǵa Polshaǵa aman-esen jetkize gór dep jalbaryndym. Sol armanym qabyl boldy. Búginde sol jerdi saǵynamyn, túsime kiredi. Biraq meniń jasym ulǵaıdy ári alys Eýropada turamyn. Kim de kim Altyn Saryarqaǵa barsa, Baıanaýylǵa taban tiresin. Ol jerde Qońyr áýlıege soqpaı ketpesin. Sebebi jaıǵan alaqany bos qaıtpaıdy», dep jazylǵan. Al 1856 jyly Shoqan Ýálıhanov orys baspasózinde jaryq kórgen «Baıanaýlskıı vneshnıı okrýg» maqalasynda ol naǵashysy Musa myrzamen Qońyr áýlıe basynda eki tún túnegenin baıan etedi», - dep támamdady áńgimesin Altynbek Jumatuly.
Aıtyp óteıik, Qońyr áýlıe úńgiri Baıanaýyldaǵy Jasybaı demalys aımaǵynan shamamen 15 shaqyrymdaı jerde ornalasqan. Mekenge aparatyn greıder jol bar. Úńgirge kóterilý úshin shamamen myń metrdeı baspaldaqpen jaıaý órleý kerek. Aýmaq erekshe qorǵalatyn ulttyq park aımaǵyna enip turǵandyqtan, ol jerde qurylys salýǵa, kelimdi-ketimdi adamdarǵa jaılylyq týdyrýǵa ruqsat joq. Keleshekte týrıster sany qazirgiden de eselene túser bolsa, bul jerge zamanǵa saı ınfraqurylymdar qajet bolady. Osydan birneshe jyl buryn ulttyq park qyzmetkerleriniń qolymen turǵyzylǵan baspaldaq ta máńgilik emes. Shyraqshy Altynbek Qurmanov aýmaqtyń ekologııalyq tepe-teńdigin buzbaıtyn, biraq kelýshilerge qolaıly jaǵdaılar jasaıtyn bir týrıstik joba kerek degen pikirde.
Eske sala keteıik, Qanysh Sátbaev pen Kemel Aqyshevtiń birge túsken fotosýretteri tabyldy.
