Alasha han kúmbezi

Alasha han kúmbezi – Qaraǵandy oblysynyń Ulytaý aýdanyndaǵy Qarakeńgir jáne Sarykeńgir ózenderi qosylar tustaǵy bıik jotanyń ústinde ornalasqan kóne sáýlet óneri eskertkishteriniń biri.

Ғalymdar kүmbezdi Қarahan әýletine, oғyz-қypshaқ zamanyndaғy sәýlet өneriniң қataryna қosady. Zertteýshiler jaңa boljam aıtқanymen, kүmbezdiң ýaқyt zardabynan mүjilip tozғan tүri men basқa eshbir eskertkishke ұқsamaıtyn kөrkemdeý tәsili arғy zamandarғa silteıdi. Alasha han kүmbezi portaldy-kүmbezdi sәýlet өneri үlgisine jatady. Aýmaғy 9,73h11,9 metr. Bıiktigi 10 metr. Tөңiregi қalyң қorym, neshe tүrli beıitter tұrғyzylғan. Kүıdirilgen қyzyl kirpishten қalanғan. Olardyң kөlemi 230h14h60 mm, 260h230 mm, 320h320h60 mm, taғy sol sııaқty әr tүrli bolyp keledi. Құrylys үstinen bıiktigi eki jarym metrge jýyқ baraban ? kүmbez moıyndyғy salynyp, odan kүmbez shyғarylғan. Baraban satylanyp kishireıe tүsetin tөrt beldeýden tұrady. Kөp қyrly jәne tsılındr tәrizdi etip jasalynғan bұl beldeýdiң dıametri ? 743,673,643 sm. Kireberis қaқpa-portal arkasy men eki jaқ ұstandy mұnaralyқ bөlikteriniң bıiktigi қandaı bolғandaғy belgisiz. Olardyң kүmbez barabandary bastalatyn tұstan joғary jaғy joıylyp ketken. Kүmbezge kireberis sol jaқ bұryshta baspaldaқty tar қýys bar. Sol arқyly joғary kөterilip baryp, kүmbezdik aınalma ekinshi қabatқa (baraban galereıasy), odan portal arkasynyң jelke tұsynan kesene үstine shyғýғa bolady. Jaryқ kesenege қabyrғada ornatylғan terezeler arқyly tүsedi. Portal men kүmbezdiң shyny syrly қaptama jұқa өrnekterinen esh nәrse қalmaғan. Ary-beri өtken jolaýshylar tәbәrik etip alyp ketken bolýy kerek. Alasha han kүmbeziniң shynaıy қalpyn onymen tұstas, sәýlettik үlgileri ortaқ jәdigerliktermen salystyrý arқyly elestetýge bolady. Bұl oraıda ol, negizinen, Қarahan әýleti dәýiri sәýlet үlgileriniң Saljұқ өneri atalatyn tүrlerimen baılanystyrylady. Bұl үlgidegi eskertkishter kөbine kөp Tүrkimenstanda kezdesedi. Alasha han kүmbezin Қazaқstan jerindegi Aısha Bıbi, Joshyhan, Қoja Ahmet ıAssaýı mazarlary үlgilerimen de salystyrýғa bolady. Әsirese, kөne Syғanaқ maңyndaғy Kөk kesene ғımaratynyң kөrkemdik naқyshtarymen үndestik birden kөzge tүsedi. Alasha han kүmbeziniң әr tүsti jәne әr kөlemdi kirpishterdi қııýlastyra қalaý arқyly geometrııalyқ beıne jasap, kүmbezdiң barlyқ betterin masaty kilemniң tүrine ұқsatyp өrnekteýi Ұlytaý өңirindegi өzinen keıingi boı kөtergen Talmas ata, Jұban ana, Bolғan ana, Қaıyp ata, Aıranbaı, Bұzaý, Shegir, Dүzen, Erden mazarlaryna үlgi bolғan. 1894 jyly jaryқ kөrgen «Қyrғyz dalasynyң ocherkterinde» orys orıentalısi E.Shmıdt jazғan shyny sııaқty aқ sylaқ pen kөk sylaқ, tөrt құbylasy saı ғajaıyp proportsııa Aısha bıbi, Қoja Ahmet ıAssaýı kesenelerinde kezdesedi. Қazirgi ýaқytta Alasha han kүmbezi respýblıkalyқ dәrejedegi maңyzy zor sәýletti eskertkish retinde memleket қorғaýyna alynyp, soңғy jyldarda қalpyna keltirý jұmystary jүrgizildi. Mұnyң өzi osynaý kөne mұrany қalpyna keltirip, қorғaýmen birge onyң tarıhı mәnin saralap berýdi қajet etedi. Sonda ғana kүңgirlep tұrғan ғajaıyp kүmbez bүgingi, bolashaқ ұrpaқtardy taң қaldyryp қana қoımaıdy, sonymen birge halyқtyң asyl mұrasy retinde bizdiң әrқaısymyzdy maқtanysh sezimine bөleıdi. Alasha (Alash) han - halyқ aңyzy boıynsha «Alty alashty» құrғan taıpalardyң tүp atasy. Қazaқ shejiresinde Alasha hannyң shyққan tegi қarapaıym kisi bolғan delinedi. Onyң esimi қazaқtyң shyғý tegin baıandaıtyn eң kөne aңyzdarda kezdesedi. Sondyқtan keıbir ejelgi derekterde «Alash» etnonıminiң shyғýy osy Alasha han atymen baılanystyrady. Onyң esimi 9 ғasyrdyң týyndysy «Қorқyt» dastanynda aıtylady. Al, Orta ғasyr mұralaryndaғy Alasha han ? 14 ғasyrdyң ekishi jartysy men 15 ғasyrdyң birinshi jartysynda өmir sүrgen әri batyr, әri bı, әri ұlys bıleýshisi. Ol el jadynda jaýynger taıpalar ? kөshpeli tүrkilerdi biriktirip, tұңғysh alash (қazaқ) memleketin құrғan ұly қaıratker retinde қasterlenedi. Әbilғazy shejiresinde Alasha hannyң әkesi Kөk han bolғandyғy, ұrpaқtarynyң biriniң esimi Қara han, al nemeresi ? oғyzdardyң tүp atasy ? Oғyz han atalғandyғy jazylady. Rashıd әd-Dın men Әbilғazy Alasha hannyң өmir sүrgen jeri - Deshti Қypshaқtyң ortalyқ bөligi dep kөrsetedi. Bұl tarıhı derekter el aýzyndaғy Alasha han ordasy Ұlytaý tөңireginde bolғan degen tұjyrymmen ұshtasady. Shoқan Ýәlıhanov Ұlytaý-Jezқazғan өңirine sapar shegip, Alasha han kүmbezi, Jұban ana kesenesi, Aıaққamyr kүmbezi sekildi sәýlet eskertkishterine alғash zertteýler jүrgizip, sıpattama bergen. Ғұlama ғalymnyң pikirinshe, Tүrkistannyң bir hany (Қyzyl Arslan) balasy ala bolyp týғandyқtan, ony ұnatpaı «Alasha» degen at berip, Syr boıynan Arқaғa jiberedi. Az ýaқyttyң ishinde onyң қasyna jigitter jınalyp, elde bedeli asady. Alasha bilimpaz, kemeңger kisi bolғandyқtan, ony қadirlep, han kөteredi. Alasha han kүmbeziniң tarıhı jәne sәýlettik maңyzdy eskertkish ekenin ұғynyp, ol jaıly tұңғysh mәlimetti қaғazғa tүsirgen Kenesary hannyң қolynda tөrt aıdaı tұtқyn bolғan baron Ýslar. 1868 jyly Alasha han kүmbezin kөzimen kөrgen podpolkovnık N.I.Krasovskıı keseneniң әli de berik, bүtin қalypta tұrғanyn, tek kүmbeziniң kөk boıaý jalatқan sylaғy ғana azdap қabyrshaқtanyp tүse bastaғanyn atap өtken. Derek kөzderi: Қazaқstan ұlttyқ entsıklopedııasy, 1tom Қ.Ahmetov, «Ұlytaý», « Meniң Otanym ? Қazaқstan» serııasy A.Seıdimbekov. «Kүңgir-kүңgir kүmbezder» kitaby