Alash jáne Azattyq: 100 jyldan keıingi kózqaras
...100 jyldan keıingi kózqaras hám tanym - Alash avtonomııasynyń ǵasyrlyq toıy qarsańynda «QazAqparat» oqyrman qaýymnyń nazaryna birqatar alashtanýshylar men tarıhshylardyń túıgen oı-pikirin usynady.
Mámbet Qoıgeldi: Patsha da, keńes te emes naǵyz legıtımdi, zańdy úkimet - Alashorda bolatyn
«Jaqynda bir jurnalda 1933 jyly 16 aqpanda Arhangelskte túrmede jatqan kezindegi Ahmet Baıtursynulynyń hatyn jarııaladyq. Ol - Peshkovaǵa (qyzyl krest qoǵamynyń bastyǵy - avt) jazǵan haty.
«Men óz jumysymdy aǵartýshylyq, qoǵamdyq mádenıet, pýblıtsıstıka men ádebıet jolyna arnaǵan pedagogpyn. Ulttyń uly retinde belgili bir saıası ıdeıaǵa, qazaq halqynyń bostandyǵy ıdeıasyna jolyn arnaǵan, qazirgi rejımge qarsy kúres júrgizgen pedagogpyn. Osy úshin Patsha zamanynda abaqtyǵa aıdalyp, túrmede otyrýyma týra keldi. Men kósh sońynda qalyp qoıǵan ulttyń uly retinde óz-ózime qatań talapty entýzıazmmen, barlyq kúsh-jigerim men qabiletimdi, tipti densaýlyǵymdy bere otyryp, qazaq halqynyń aǵartý isine talmaı jumys júrgizdim. Mine endi 62 jasyma kelip, qartaıǵan shaǵymda túrmede otyrýyma týra keldi» - dep jazady Ahmet.
Budan keıin Álıhan Bókeıhanuly 1933 jyly 29 sáýirde Baıtursynulynyń jaǵdaıy boıynsha Peshkovaǵa hat jazady:
«Ol qazaq halqynyń aǵartýshysy. Kırıll de, Mefodıı de - Baıtursynuly. Ol óz halqy úshin álipbıi qurap shyǵardy. Professor Malovtyń pikirinshe, ol álipbı - buǵan deıingi álipbılerdiń eń úzdigi. Baıtursynuly -grammatıkanyń, sıntaksıstiń, býkvar men hrestomatııalardyń avtory. Birinshi klassty aqyn, satırık, ol - ultshyl, patrıot, óz ustanymynyń qoryqpas paıǵambary. Sol aǵartýshy túrmege qamaldy», - dep jazady Álıhan.
...Alash taqyrybyna baılanysty bizdiń elde eki topty, eki ustanymdy baıqaýǵa bolady. ıAǵnı, qazaqtyń ustanymy maqtaıdy, aspanǵa kóteredi. Orys ustanymdarynyń keıbireýi osy kúnge deıin topyraq shashýyn qoımaıdy. Bul ne nárse? Jalpy biz mektepterde bolsyn, Joǵarǵy oqý oryndarynda bolsyn, tarıhty oqytýdy durys jolǵa qoıa bilýimiz kerek. Kezinde bul baǵytta ıgi jumystar, áreketter jasaldy. Meniń oıymsha, ıgi is áli de jalǵasyn tabýy kerek. Nelikten mektepterde tarıhty oqytý áli de durys jolǵa túspeı keledi? Buǵan kim kináli? Meniń oıymsha, munda kiná oqýlyqtarda da, oqytýshylarda da bar. Biz tarıhty oqytýdy jańa jolǵa qoıyp, jańa sapaǵa kóterýimiz kerek. «Rektorlar korpýsy» bul baǵytta jumys júrgizýi tıis. Oǵan kóp jaýapkershilik bolýy kerek. Óıtkeni, Qazaqstan tarıhyn ıdeologııalyq pán dep tanıdy.
Ideologııasy joq memleket bolmaıdy. Osy turǵyda tarıhshylardyń atqaratyn mindeti úlken dep bilemin.
Alashqa baılanysty úsh tujyrymymdy aıtyp keteıin: Birinshi ustanym - Alash qozǵalysy nege qýdalaýǵa ushyrady? Alash nege tyıym salynǵan taqyrypqa aınaldy? Onyń bir máselesi - geosaıası jaǵdaıda jatyr. Geosaıası jaǵdaıdy kommýnıstik partııa, Keńes úkimeti ádeıi jasyryn ustady. Halyqqa kórsetpedi. Al shyn máninde, Alash arystaryn qýdalaý, abaqtyǵa jabý, atý men asýdyń ar jaǵynda geosaıası jaǵdaı jatyr. Olar jasqandy. Eger Qazaqstan memleket retinde aıaǵynan turyp ketse, eger Túrkistan muhtarııaty kúsheıip ketse, onda ımperııa úlken bóliginen aıyrylyp qalatyn edi. Imperııalyq múddesi álsireıtin edi. Osy jaǵdaıdy olar jaqsy bildi.
Ekinshiden, 1917 jylǵy Qazan tóńkerisi nátıjesinde bılikke kelgen Keńes úkimeti sol ýaqytqa deıin otarlyqta bolǵan qazaq halqyna ózin-ózi bıleý múmkindigin kún tártibinen alyp tastap, onyń ornyna tek keńestik, ıaǵnı taptyq negizdegi bılik júıesin engizetinin málimdedi. Basqasha aıtqanda, olar Alash zııalylaryna: «Sender ult máselesin kótermeńder. Ult máselesi keregi joq. Taptyq másele alǵa shyǵý kerek. Senderge bizdiń beretinimiz - ulttyq negizdegi emes, taptyq negizdegi memleket» dedi. Bul ne degen sóz? Bul degen - Alash zııalylaryn bolshevıkterdi joǵary turǵyzý. Baıtursynuly hatynda ashyq aıtty: «Ne nado nas obmanyvat vsıakımı hıtroýmnymı spletenııamı. Nado skazat pravdý. Nam nýjno natsıonalnoe gosýdarstvo! (Bizdi bos sózben aldaýdyń keregi joq. Shyndyqty aıtý kerek! Bizge ulttyq memleket kerek!)» dep jazdy. Biraq, bolshevızm óz degenin istedi. Men aıtqan bolar edim - Lenın men Stalın, bolshevızm - qazaq halqynyń taptyq negizde jiktelýin tanyp, sony moıyndatyp, úlken qııanat jasady. Qazaqqa qııanat jasady. Biz ony moıyndaýymyz kerek.
Taǵy da aıtarym: Alashtyń osynaý mereıtoıynda Alashqa qatysty mynadaı máselelerge nazar aýdarmaý qısynsyz bolar edi. Keńestik tarıhnama 1917 jyly Alashorda úkimetin qurý týraly qaýly-qararlaryn negizsiz kontrrevolıýtsııalyq áreket esebinde baǵalady. Keńes úkimeti Alashordany moıyndaǵan joq. Ekinshiden, Alash úkimeti qurylǵan, Alashty avtonomııa retinde jarııalaımyn degen jalpyqazaq seziniń shaqyrylýy bul qajettilikten týǵan shara bolǵan. Qazaq zııalylary sezdi erikkennen shaqyrǵan joq. Búkil ımperııa kólemindegi anarhııa jaǵdaıynda halyqty saqtaýdy oılady. Eldiń derbestigin, onyń mal-múlkin saqtaý kerek edi. Al onyń bir-aq joly bar bolatyn - úkimetińdi qurý, áskerińdi jasaqtaý, ózińdi-óziń qorǵaý. Mine, osy qajettilikten týǵan shara bolatyn. Alash zııalylarynyń sheshimin azamattyq sheshim, úlken patrıottyq sheshim dep moıyndaýymyz kerek. Ekinshiden, sezd qazaq qoǵamynda eski zamandardan qalyp qalǵan salt-dástúrler boıynsha shaqyryldy. Al ol salt-dástúr qandaı edi? Olar bul týraly maqala jarııalap, «barlyq qazaq ǵalymdary, júzderi, rýlary, eń aqyldy adamdaryn jiberińder. Biz sheshim qabyldaımyz» dedi. Rýlar ondaı adamdaryn jiberdi. Orynborda 80 adam jınalyp, qaýly qabyldady.
Úshinshiden, ulttyq quryltaı Alash avtonomııasyn qurý týraly sheshim qabyldap, onyń Alashorda atalatyn úkimetin jáne tóraǵasyn saılady. Qoryta aıtqanda, eldegi alasapyran jaǵdaıda qazaq qoǵamynyń barlyq óńirlerinen jınalǵan ókilderinen saılanǵan Alashorda úkimeti legıtımdi, zańdy úkimet bolatyn. Alash úkimeti osy turǵydan moıyndaýdy talap etedi.
Biz táýelsiz memleketpiz. Bizge derbestik qudaıdyń bergen baqyty. Biz ony qorǵaýymyz kerek. Al endi osyǵan baılanysty taǵy bir aıtarym - qazaq jerinde 18 ǵasyrdan beri ornaǵan Patsha bıliginde, onyń ústinen ysyryp tastaǵan keńestik bıliktiń legıtımdigi, zańdyq negizi joq bolatyn. Zańdyq bılik - Alashorda, sonyń izin jalǵastyryp kele jatqan búgingi Qazaqstan Respýblıkasy dep bilemin.
Zııabek Qabyldınov: Elbasy «Rýhanı jańǵyrý» maqalasyn jazǵanda Alash ıdeıasyna mańyz bergeni baıqalady
«Alash qozǵalysy týraly Elbasy Nursultan Nazarbaev bylaı deıdi: «Biz Qazaqstannyń bostandyǵy men táýelsizdigi jolynda kúresken azamattardy qurmetteýimiz kerek. Alash qaıratkerleri Patshanyń taqtan qulaýy qazaq halqyna bostandyqty alyp keledi dep sengen edi. Biraq, olaı bolmady. Ulttyq ıdeıa úshin arystar ómirlerin qıdy, biraq olar táýelsizdikke degen umtylysymyzdy odan ary kúsheıte tústi. Ol baqytty kúnge jetý búgingi urpaq enshisine buıyrdy. Alash amanaty - ózimizdiń tarıhı mádenı birligimizdi saqtaý, Alash amanaty - kelisimdi saqtaý jáne nyǵaıtý bolyp sanalady».
Endeshe, Alash ıdeıasy - Qazaqstan azamattarynyń birigý ıdeıasy, bolashaq damýynyń aıqyn baǵyty, egemendigimizdi nyǵaıta túsetin uly jol dep túsinýimiz kerek.
Alash ıdeıasy bekerden-beker paıda bolǵan joq. Birinshiden, bul qazaq dalasyna Reseı patshalyǵy ábden ornyǵyp, patsha úkimeti Qazaqstan jerin memlekettik dep jarııalap, eń shuraıly, sýly ári nýly jerlerin tartyp ala bastady. Qazaq dalasynda shoqyndyrý saıasatyn kúsheıtti.Úshinshiden, qazaqtar memlekettik dýmada saılaý quqyǵynan aıyryldy. Tórtinshiden, qazaqtar eń tómen satyda turdy. Besinshiden, qazaq ejelgi dástúrinen aıyryla bastady. Osynyń barlyǵy qazaq zııalylarynyń namysyna tımeı qoımady. Osy sebepti Orta Azııa elderinde eń myqty Alash qozǵalysy dúnıege keldi. Ult múddesi jolynda qazaqtyń oqyǵan, ultshyl patrıottary alǵa shyqty. HH ǵasyrda uly reformatorlar Álıhan, Ahmet, Mirjaqyp ultty azattyqqa bastady.
Osy qozǵalystyń basty jáne túpki maqsaty ultty azat jolǵa aparý, qazaqtyń taptalǵan namysyn qorǵaý bolatyn.
Alash qozǵalysynda tapqa, topqa, rýǵa nemese taıpaǵa, júzge bóliný degen eshqashan bolmaǵan. Olar naǵyz ult janashyrlary edi. Olar myńjyldyq tarıhy bar dala zańyn Batys demokratııasyna ushtastyrýdy oılastyrdy. Jáne osy jumysty jasaýdyń jolyn bildi. Alash azamattary jergilikti halyqtyń quqyǵy men abyroıyn aıaqasty etýge jol bermeý, patsha úkimeti ókilderiniń júgensizdigine kónbeı, halyqty ana tilinde bilim alýyn uıymdastyrý, qonystandyrý saıasatyn toqtatý, tartyp alynǵan jerlerdi qazaqtarǵa qaıtarý sekildi talaptardy qoıdy. 1917 jylǵy Aqpan tóńkerisinen keıin qazaq halqynyń aldyńǵy qataryndaǵy ult zııalylary qyzmetin kúsheıte tústi, úmit paıda boldy. Sol jyly jazda Orynborda ótken Birinshi jalpyqazaq sezinde Alash ulttyq saıası partııasy quryldy. Bul partııanyń halyq arasynda bedeli óte joǵary boldy. Osy partııanyń kórshi qyrǵyzdar arasynda da fılıaly bolatyn. Partııa quryltaıshylarynyń arasynda basqa ult ókilderiniń de zııalylary bar edi.
1917 jyly jeltoqsan aıynda Orynborda ótken ekinshi jalpyqazaq sezinen keıin Alash avtonomııasy qurylyp, ýaqytsha halyq keńesi jasaldy. Keıbir jerlerde áskerı jasaqtar paıda boldy. Álıhan Bókeıhandaı Alash kósemderi ıdeıany aıqyndap, naqtylap, halyqqa jetkizýdi bildi. Birinshiden, Alash zııalylary «jer jekemenshikke de, qonystanýshylarǵa da berilmesin» dedi. Ekinshiden, eldegi barlyq ıgilik halyqqa qyzmet etýi kerek. Úshinshiden, qazaq eli tolyqtaı ekonomıkalyq táýelsizdikke qol jetkizýge umtylýy tıis dedi. Tórtinshiden, qazaq memleketinde memleket qurýshy ulttyń til, dil, din ústemdigi bolýy kerek. Besinshiden, japondyqtar tárizdi ǵylymǵa, ulttyq salt-dástúrge negizdelgen zańǵa súıene otyryp, ulttyq-demokratııalyq memleket qurý edi. Salystyra qarasańyz, Alash ıdeıasy búgingi «Máńgilik el» ıdeıasymen týra úndesedi.
Elbasy ekonomıkalyq jańǵyrtý baǵdarlamasyn bastap, saıası ózgeristerdi engizgende, «Rýhanı jańǵyrý» maqalasyn jazǵanda Alash ıdeıasyna mańyz bergeni kórinip tur.
Jyldar boıy halyq qýǵyn-súrginge ushyraǵan arystar týraly eshteńe aıta almaı keldi. Tek 1988-1989 jyldary Alash zııalarynyń birazy aqtaldy. Olardyń aqtalýyna Prezıdentimiz Nursultan Ábishuly kóp eńbek sińirdi.
Elimizdegi beldi joǵary oqý oryndarynda, Abaı, Gýmılev, Ál-Farabı ýnıversıtetterine magıstratýra nemese doktorantýraǵa túsken jastardyń jartysynyń kóbi qazirgi ýaqytta Alash, qýǵyn-súrgin, Asharshylyq taqyrybyn zertteýge oqtalǵany qýantady.
Táýelsizdik - bul bizdiń eń basty qundylyǵymyz ben eń mańyzdy baılyǵymyz. Táýelsizdigimizdi saqtaý elimizdegi árbir azamattyń basty mindeti men qasıetti boryshy. Osy jóninde Ahmet Baıtursynuly: «Basqadan kem bolmaý úshin biz bilimdi, baı ári kúshti bolýymyz kerek. Bilimdi bolý úshin oqý kerek, baı bolýy úshin kásip kerek, kúshti bolýǵa birlik kerek» degen. Osy ulaǵatty sózder óziniń ózektiligin áli joıǵan joq. Elbasy bul týraly «Ata-babalarymyz ańsaǵan Táýelsizdikti aldyq. Endigi másele - sony erteńge jetkizý, kelesi urpaqqa, bolashaqqa Qazaqstannyń táýelsizdigin amanattaý, táýelsizdigimizdi odan ary nyǵaıtý úshin bárimiz de atsalysýymyz kerek» degen bolatyn. Shekaramyz berik, birgimiz myqty bolsyn.
Ábdiýaqap Qara: Mustafa Shoqaı - Alashtyń avtonomııalyq talaptaryn táýelsiz satyǵa kótergen tulǵa
Mustafa Shoqaı osydan 100 jyl buryn, ıaǵnı 1917 jyldyń qazan aıynda irgetasy qalanǵan Keńes odaǵyna qarsy Qazaq eli men Ortalyq Azııa halyqtarynyń táýelsizdigi úshin búkil ómirin arnaǵan dara tulǵa. Ókinishke qaraı, keńestik kezeńde qazaq halqy men búkil túrki halyqtarynyń qaharman perzenti Mustafany fashıstermen aýyz jalasqan opasyz qubyjyq retinde kórsetýge tyrysty. Qudaıǵa shúkir, táýelsizdik alǵannan keıin mundaı pikirden arylyp kelemiz. Dese de, bul pikirdiń áli de áseri men yqpaly joq emes. Sondyqtan, Elbasy Nursultan Nazarbaevtyń bıyl sáýir aıynda «Bolashaq baǵdar: Rýhanı jańǵyrý» maqalasy búkil zııaly qaýym men halyqty dúr silkindirdi. Tarıhty qaıda jańǵyrtýǵa tıispiz.
Bul jerde atap ótkim keletini - Mustafa Shoqaıdy tarıhı tulǵa retinde aıtyp otyrmyn. Basqa da arystarymyz da jeterlik. Olardy biz bólshektemeýimiz kerek. Alash arystaryna qatysty «ananyń qyzmeti zor, mynaniki az» dep bólshektemeýimiz kerek. Otanǵa eńbek az bolsyn, kóp bolsyn - onyń bári bizge qymbat bolýy tıis. Olardy (Alash arystary -avt) ıdeologııalyq turǵyda jikteýge bolmaıdy! Qyzmetterin tómendetý durys emes! «Anaý ońshyl, mynaý solshyl, anaý ultshyl, mynaý sotsıalıst» demeýimiz kerek. Basty ólshem - otanǵa adaldyq, halyqqa degen súıispenshilik.
Meni kórgender «Mustafa Shoqaıdy nege kóp aıtasyz? Týyssyz ba?» dep suraıdy. Biraq, men «Mustafa Shoqaı meniń týysym» emes, biraq halyqqa kim qyzmet etse, sonyń barlyǵy bizdiń týysymyz» dep jaýap beremin.
1920-1941 jyldar aralyǵynda 21 jylǵa jalǵasqan Mustafa Shoqaıdyń kúresin zertteı kele, onyń baspasózge erekshe mán bergenin kóremiz. Osy oraıda ol jýrnal shyǵardy, kitap jazdy, Eýropadaǵy kóptegen gazetter men jýrnaldarda maqalalary jaryq kórdi. Shoqaı osy jáne basqa da saıası jumystarynda eki uıymǵa súıendi. Onyń biri - Túrkistan ulttyq odaǵy, ekinshisi - Prometeı odaǵy.
Mustafanyń shetelderdegi baspasóz arqyly qalaı jumys júrgizgenin aıtyp bereıin. Ol 1921 jyldyń jazynda Ystanbul arqyly qajyǵa barǵannan keıin maqala jazdy. Shoqaıdyń maqalalary orys, túrik, frantsýz, aǵylshyn tilderinde ártúrli gazet-jýrnaldarda jarııalandy. Shoqaı orys tilindegi maqalalaryn kóbine bosqyn orystardyń Kerenskıı men Mýlıýkovtyń gazetterinde basyp turdy. Frantsýz tilindegi maqalalardyń basym kópshiligi Prometeı jýrnalyna shyqty. Aǵylshyn tilindegi eńbekteri de bedeldi jýrnaldarda ornyn tapty.
Shoqaıdyń orys tilindegi maqalalary, ásirese keńestik júıeni synaǵan materıaldary sol kezdiń ózinde Keńes odaǵynyń quramyndaǵy halyqtarǵa áser etkenin kóremiz. Mine, sondyqtan Stalın muny baıqap, 1925 jyly 29 mamyr kúni Qazaq ólkelik komıtet bıýrosyna hat jazyp, eskertý jasaıdy. Stalınniń hatynda Shoqaıdyń ıdeıalarynyń Qazaqstanda taralýyna shek qoıylmasa, ol Qazaqstandaǵy kommýnızmniń ornaýyna kedergi keltirýi múmkin ekenine alańdaýshylyqtaryn tilge tıek etedi. Mine, osydan keıin Mustafa Shoqaıǵa shabýyldardyń bastalǵanyn kóremiz. Elin-jurtyn oılaǵan adamdarǵa da «shoqaıshyl» degen aıyp-aıdar taǵyldy.
Mustafa Shoqaı úsh kitap shyǵarǵan. Alǵashqysy frantsýz tilinde 1928 jyly Parıjde jaryq kórgen. Bul Orta Azııadaǵy keńes elderi dep atalady. Bul týyndysynda Mustafa Shoqaı Qazan tóńkerisiniń 10 jyldyǵyna baılanysty Frantsııaǵa Keńes odaǵynan kelgen keıbir frantsýzdar ol eldi maqtap keledi. Ásirese, olar Ortalyq Azııadaǵy halyqtardyń beıbit, shat-shadyman ómir súrgenin, orystardyń qoıan-qoltyq, baýyrlas el retinde ómir keshkeni týraly áńgime taratady. Mustafa Shoqaı bunyń qate ekenin, Keńes odaǵy bul kisilerdi uıymdastyryp, ádeıi solaı aıtqyzyp otyrǵanyn atap ótedi. Ol kezde Ortalyq Azııada frantsýz tilin bilgender bolmaǵanyn aıta kelip, Keńes odaǵynyń bıligi bunyń bárin qoldan jasaǵanyn keltiredi. ıAǵnı, Mustafa Qazaqstandaǵy jaǵdaı kerisinshe bolǵanyn aıtyp, Qazaq jerinde shyqqan gazetterdegi maqalalar arqyly naqty dálelderdi kórsetedi. Mysal úshin 1927 jyly jeltoqsan aıyndaǵy «Eńbekshi Qazaq» gazetindegi Goloşekınniń bir maqalasyn nusqaıdy. Goloşekın ol kezde «qazan tóńkerisiniń ıisi qazaqtardyń murnyna barmaǵanyn aıtyp, olardyń burynǵy ádep-ǵuryptary boıynsha ómir keship kele jatqanyn» keltiredi. Sol maqalany keltirip, Mustafa Shoqaı keńestik júıe qazaqtyń basynan sıpamaǵanyn naqty dáleldermen keltiredi.
Sodan keıin Mustafa Shoqaı bul kitabyn orys tiline aýdaryp. «Týrkestan pod vlastıý sovetov» atty kitabyn jazady. Ony biraz tolyqtyra túsip, orys tilin biletin adamdarǵa Qazaqstandaǵy naqty jaǵdaıdan habardar etedi. Onyń sońǵy úshinshi kitaby «1917 jylǵy estelikterden úzindi» dep atalady. Bul kitaby Shoqaıdyń Aqpan tóńkerisinen bastap Túrkistan avtonomııasyna deıingi basynan ótken oqıǵalarǵa baılanysty estelikter. Shoqaıdyń bul estelikterdi jazýdaǵy basty maqsaty 1917 jyly túrkistandyqtardyń betpe-bet kelgen qıynshylyqtaryn baıandaý ekenin aıtady. Onyń pikirinshe, ótken kezeńniń qıynshylyqtarymen tanysyp, olardan taǵylym alǵanda ǵana Túrkistannyń táýelsizdigine qol jetkizýge bolar edi. Mine, búgin Elbasynyń «Rýhanı jańǵyrý» baǵdarlamasynda da osy mańyzdy oı aıtylady.
Mustafa Shoqaı saıası jumystarynda eki uıymǵa súıendi. Onyń biri - Túrkistan ulttyq odaǵy. Bunyń negizi 1920 jyly Buhar qalasynda qalandy. Jáne bunyń qatarynda túrkistandyq zııalylar bolǵan. Onyń ishinde qazaqtardan da Muhtar Áýezovtiń bolǵanyn Zákı Ýálıdı Doǵan estelikterinde atap jazǵan bolatyn. Keıin bular Túrkistanda jumys júrgize almaǵannan keıin bul uıym shetelge shyǵady.
Ekinshisi - Prometeı odaǵy. Ol Polsha úkimetiniń qoldaýyndaǵy uıym. Buny saıası pikirler klýby desek te bolady. Kóptegen jýrnaldardyń shyǵýyna kómek beredi. Bizdiń «ıAsh Túrkistan» sekildi jýrnaldarǵa qarjylaı kómekti Prometeı odaǵy sheńberinde Polsha úkimeti berip otyrǵan.
Sonymen, qorytyp aıtar bolsaq, Mustafa Shoqaı keńestik bılik pen onyń ıdeologııasyna qarsy 1921-1940 jyldar arasynda Eýropa elderinde áserli kúres júrgizgenin aıta alamyz. Elbasy Nursultan Nazarbaevtyń «Bolashaqqa baǵdar: Rýhanı jańǵyrý» maqalasynda aıtyp ótkenindeı, myqty ári jaýapkershiligi joǵary, tutas ult bolý úshin buqaralyq sanany durys qalyptastyrý barysynda Mustafa Shoqaı sekildi tarıhı tulǵalardy durys tanyp bilgen jón. Mustafa Shoqaıdy satqyn, fashıstermen aýyz jalasqan opasyz retinde kórsetken sózderdiń eshbir shyndyǵy joq. Qaıta ol eli úshin, halqy úshin Táýelsizdik jolynda qurban boldy. Osy oraıda Shoqaı Túrkistan ulttyq odaǵymen, Prometeı odaǵymen tize qosa jumys júrgizdi. Onyń saıası basylymdarynyń ishinde «ıAsh Túrkistan» jýrnalynyń orny erekshe. 117 sany jaryq kórgen jýrnal - Shoqaıdyń pikirleriniń toptamasy. Shoqaı kúresi barysynda Alash qaıratkerleriniń avtonomııa talaptaryn táýelsiz satysyna kóterdi. Mine, Mustafa Shoqaıdyń Qazaqstan táýelsizdigi tarıhynyń mánin kóterip, mazmunyn tereńdetetin eń basty qyzmeti osy.
Lıýdmıla Grıvennaıa: Alash partııasynyń ıdeıalyq ustanymy halyqty biriktire bildi
M.Qozybaev atyndaǵy SQMÝ-diń kafedra meńgerýshisi, tarıh ǵylymynyń kandıdaty, dotsent Lıýdmıla Grıvennaıa:
Osydan 1 ǵasyr burynǵy oqıǵalardan keıin Qazaqstan tarıhı ózgeristerdiń ortasynda qalyp, Patsha úkimeti qulap, azamattyq teketires bastalǵan kezde Qazaq memlekettiligin qurý múmkindigi paıda boldy. Qazaq dalasyndaǵy barlyq saıası jáne áleýmettik ózgerister qysqa hronologııalyq aralyqta órbidi. Alǵa umtylýǵa erik bermeı, ýaqyt jan-jaqtan qysa túsken kezeń de sol shaqqa tuspa-tus kelgen edi. Dál osy shaqta Qazaqstanda ulttyq demokratııalyq partııalar qurylyp, qazaq memlekettiligin qurýdyń alternatıvti nusqasyn usyna bastaıdy. Kóp partııalardyń ishinde saıası jáne ıntellektýaldyq turǵydan pisip jetilgeni Alash partııasy bolatyn.
Alash atalýynyń da qazaq tarıhymen baılanysty ekeni belgili. Al Alash azamattary «Qazaq» gazeti halyqtyń óz quqyǵyn qorǵaýǵa shaqyryp, memleket qurý, jerdi qaıtarý men týǵan tildi qorǵaý ıdeıasyn el ishinde nasıhattaı bastady. Alash - kolonıalızmge qarsy qazaqtardyń ultty azat etý jolyndaǵy jańa kezeńi. Alash qozǵalysynyń basty ereksheligi - dástúrge aınalǵan soǵys jolymen emes, saıası ádisterdi qoldaný arqyly ultty erkindikke jetkizý bolatyn. Alash kóshbasshylary barsha halyqtyń múddesin qorǵap, eń bastysy, saıası, saıası-áleýmettik, mádenı tynys-tirshilikti damytýǵa den qoıdy. 1905 jyldan bastap qazaq ıntellıgentsııasy Patsha úkimetine qarsy kúres júrgizip, ulttyń óz quqyǵyn qorǵaýda oıanýyna kúsh saldy. 1916 jylǵy kóterilis kezinde Alash qaıratkerleri halyqty mánsiz qurbandyqtardan saqtandyrdy. 1917 jyly Qazan tóńkerisinen keıin ortaq ıdeıany iske asyryp, Qazaq avtonomııasyn qurý talpynysy jasaldy. Alash ıntellıgentsııasynyń eńbegi qazaq dalasyna memleket qurý ıdeıasyn alyp kelýmen shektelmeıdi, osy ıdeıany shyn máninde júzege asyrý talabymen erekshelenedi.
Lıberaldy demokratızm, qazaq halqynyń múddesin qorǵaý - Alash partııasynyń saıası platformasyn ózgelerden góri bıikke kóterip turdy. Osynyń nátıjesinde, 1917 jyldyń qarasha aıynda quryltaı jıynynda Alash partııasy 200 myń daýys jınap, Reseıdegi elýge jýyq partııanyń ishinde 8-shi orynnan kóringen. Partııanyń baǵdarlamasy demokratııalyq qaǵıdattarǵa negizdele otyryp, jalpyulttyq birlikti kózdedi. Ekinshi jalpyqazaq sezinde, ıaǵnı 1917 jyldyń jeltoqsan aıynda aýmaqtyq ulttyq avtonomııany belgileýmen birge, avtonomııany quraıtyn barlyq ulttyq azshylyqtar nazardan tys qalǵan joq. Aıta keterligi, Alashorda úkimeti kezinde bıliktegi 25 adamnyń 10-y (demek, 40 paıyzy) qazaq dalasynda ómir súrip jatqan orystar men ózge de azshylyqty quraıtyn ult ókildikterine berildi. Oblystyq sezderde az ulttardyń máselesine mán berilip, Alash ıntellıgentsııasynyń ádilettiligin dáleldeı tústi.
Alash zııalylary avtonomııa aýmaǵynda ómir súrip jatqan barlyq ulttarǵa teńdik berdi, Alash partııasynyń jalpyhalyqtyq, ıdeıalyq ustanymy halyqty biriktire bildi. Olar dál sol kezeńde qazaq qoǵamynyń saıası irgetasyn kóterý kerektigin sezindi. Kúsh kórsetý qaǵıdatynan bas tartý, taptyq kúrestiń aldyn alý jolyndaǵy Alash qaıratkerleri men bolshevızmniń oıy bir jerden shyqqan joq. Teketires - teń kúshte bolmaı, Alash qaıratkerleriniń talap-tilegi oryndalmaı qaldy. Alash qozǵalysynyń mańyzy - qazaq ultyna til men dilin saqtaý basty maqsat pen múdde ekenin uqtyryp ketti. Sonymen birge, Alash kóshbasshylarynyń oıynsha, aımaqtyń damýynyń avangardynda barlyq ulttardy biriktiretin, qazaq halqy bolýy kerek edi.
