Alash qozǵalysynyń kórnekti qaıratkeri B.Qulmanovtyń esimin máńgi este qaldyrý - urpaq paryzy
QazAqparat tilshisine málim etkenindeı, Baqtygereı Qulmanov 1859 jyly jeltoqsannyń 22-sinde burynǵy Astrahan gýbernııasynyń "Nıkolskıı" dep atalatyn eldi mekeninde, ıaǵnı Bókeı dalasynda tóre tuqymy áýletinde dúnıege kelgen. Qulmanovtyń arǵy atalary Ábilqaıyr hannyń urpaǵynan taraıdy.
1881 jyly maýsym aıynda B.Qulmanov Orynbor gımnazııasyn kúmis medalmen oıdaǵydaı aıaqtap shyqty. Bilimge degen qushtarlyǵy arta túsken ol sol jyly Sankt-Peterbor ýnıversıtetine oqýǵa túsedi. 1888 jyly qazan aıynda atalmysh ýnıversıtettiń ǵylymı keńesi B.Qulmanov jazǵan dıssertatsııalyq jumysty joǵary baǵalap, JOO túlegine ǵylym kandıdaty degen ataq qosa berildi.
Budan keıin B.Qulmanov eki jyldaı Baký qalasynda óz mamandyǵy boıynsha qyzmet atqardy. 1890 jyly Іshki Ordaǵa qaıtadan oralyp, 1903 jylǵa deıin Qamys-Samardy basqardy. B.Qulmanov Іshki Orda qazaqtarynyń atynan arnaıy delegatsııamen Sankt-Peterborǵa baryp, qazaq dalasyndaǵy basqarý júıesin jetildirý jáne halyqqa aýyr tıgen jer máselesi týraly talqylaýlarǵa qatysady. B.Qulmanov ózimen birge barǵan S.Nurmuhamedov, S.Jantórın, B.Shyntemirov sııaqty qazaq zııalylarymen birge Іshki ister mınıstrliginde bolǵan keńeske qatysyp, ókimetten tez arada jer máselesin sheshýdi batyl talap etip, birneshe usynystar engizdi.
B.Qulmanov І jáne ІІ Memlekettik Dýmaǵa qatarynan eki ret Іshki Orda qazaqtarynyń atynan depýtat bolyp saılanyp, onda musylmandar fraktsııasynyń quramynda qyzmet etti. Ol qazaq dalasynan saılanǵan Sh.Qosshyǵulov, B.Qarataev, S.Jantórın, M.Tynyshbaev, T.Aldabergenov, Á.Bókeıhanov, A.Qalmenov, A.Birimjanov sııaqty ult zııalylarymen birge ulyderjavalyq shovınızm men ımperııalyq saıasat ústemdik etip turǵan sol kezdiń ózinde el namysy men talan-tarajǵa túsken qazaq jerin qorǵaý isine barynsha úles qosty.
Baqtygereı Qulmanovtyń saıası qaıratker retinde belsendilik tanytýy 1916 jyly anyq baıqaldy. Ol patsha jarlyǵyna qatty narazylyq tanytyp, ún kóterdi, qazaqtar arasynda úgit-nasıhat jumystaryn júrgizip, qarsylyq bildirýge shaqyrdy. B.Qulmanovtyń bul áreketi patsha ókimetiniń nazaryn aýdardy. Gýbernator Sokolovskııdiń buıryǵymen ol Aqtóbe óńirine aıdaýǵa jiberiledi jáne onda 1917 jylǵy aqpan tóńkerisine deıin bolady.
B.Qulmanov kóptegen qazaq zııalylary sııaqty Aqpan tóńkerisine úlken úmit artty. Patshanyń taqtan qulaýyn, Reseıdegi samoderjavııalyq monarhııanyń kúıreýin demokratııalyq ózgeristerge keń óris ashar zor qubylys retinde qabyldaıdy. Sóıtip jańa ómirdiń saıası qozǵalystaryna belsene aralasa bastaıdy. Óz elinde úlken bedel ıesi sanalatyn ol halyq arasynda Aqpan tóńkerisiniń maqsat-murattaryn túsindirip, onyń azamattyq ıdeıalaryn ýaǵyzdaıdy.
1917 jyly sáýirdiń 21-sinde Bókeı Ordasyndaǵy eldi mekenderde turatyn qazaqtardyń arnaıy sezi bolady. Sezge qazaq dalasyna esimderi belgili Ǵ.Musaǵalıev, I.Meńdihanov, S.Meńdeshev, B.Nııazov, M.Shombalov, Sh.Bekmuhambetov sııaqty zııalylar qatynasady. Bul sezd negizinde Іshki Ordadaǵy basqarý júıesin jetildirýge arnalǵan edi. Sezd óz májilisinde basqarý isin júrgizýdiń ortalyq komıtetin saılaıdy. Sonymen qatar sezd Baqtygereı Qulmanovqa "Qazaq halqynyń Astrahan ólkesindegi komıssary" retinde bılik júrgizýge quqyq beredi. Halyq aldynda bedeli bar B.Qulmanov el basqarý isine belsene kirisip, egemendikke jetýdiń irge tasyn qalaýǵa aralasady, Ýaqytsha úkimetpen qarym-qatynas ornatady.
Bolshevıkter partııasynyń kúshimen jasalǵan Qazan tóńkerisin B.Qulmanov qabyldamady. Lenınniń qyryp-joıý men úrkitý-qorqytýǵa baǵyttalǵan revolıýtsııalyq saıasatyn A.Baıtursynov, Á.Bókeıhanov, M.Dýlatov sııaqty kózi ashyq qazaqtar qatań synǵa aldy, onyń bolashaǵyna, jarııalaǵan jalǵan urandaryna kúdikpen qarady. Mine, sondyqtan da B.Qulmanov ultjandy qazaq zııalylarymen birge Alash partııasy men onyń úkimetin qurýǵa belsendi túrde at salysty.
B.Qulmanov 1917 jyly jeltoqsannyń 5-13-inde Orynbor qalasynda ótken jalpyqazaq sezine arnaıy shaqyrýmen qatysyp, sezd tóraǵasy bolyp saılandy. Sezd Alash Orda úkimetiniń bılik júrgizýshi organy - Halyq Keńesiniń tóraǵasyn saılaý máselesin alǵa qoıǵan kezde B.Qulmanovtyń esimi Á.Bókeıhanov jáne A.Turlybaevtarmen birge demokratııalyq negizde daýysqa tústi. Tóraǵalyqqa ótpegenmen de, B.Qulmanov jańa qurylǵan Alashorda úkimetiniń quramyna múshe bolyp endi.
Bolshevıkter jańa qurylǵan úkimetti joıyp, ulttyq demokratııalyq memleket qurý ıdeıasyn túp tamyrymen joqqa shyǵarý maqsatyn júzege asyrdy. Keńes ókimetine qyzmet etpegen Baqtygereı Qulmanov aýyr naýqasqa shaldyǵyp, 60 jasynda qaıtys boldy.
HІH ǵasyrdyń ekinshi jartysynda Qazaqstan Reseı ımerııasynyń tolyq otar eline aınaldy. Saıası jaǵynan alǵanda bul ulttyq memlekettiliktiń barlyq negizderiniń joıylýy edi, qazaq halqy óz taǵdyryn ózi bıleý quqyǵynan aıryldy.
Qazaq qoǵamynyń osy bir qasiretin halyqtyń ozyq oıly, kózi ashyq ókilderi ańǵara bildi. HІH ǵasyrdyń aıaǵynda ultty saıası jaǵynan qaıta túletý qajet ekenin aıqyn túsingen qazaq zııalylary qalyptasa bastady. Solardyń biri jáne biregeıi ımperatorlyq Sankt-Peterbor ýnıversıtetiniń túlegi Baqtygereı Qulmanov edi. Halyq múddesin joǵary qoıǵan ol Á.Bókeıhanov, A.Baıtursynov, M.Dýlatov, H.Dosmuhamedov syndy ult zııalylarymen tize qosyp, halyq muraty jolynda Alash partııasynyń quramyna qosyldy. Alash qaıratkerleri jalpy adamzattyq gýmanızm qaǵıdalaryn da umytpaı, búkil qazaq halqynyń muń-múddesine qyzmet etti jáne búkil ǵumyryn osy maqsatqa jetýge arnady.
Baqtygereı Qulmanov - óz zamanynyń sheńberine syımaı, onyń talaptaryna kónbeı, danalyq tanytqan sanaýly qaıratkerlerdiń biri. Sondyqtan endigi maqsat - onyń halqymyzdyń bostandyǵy men táýelsizdigi úshin atqarǵan qyzmetin baǵalap, jas urpaqqa mura etip qaldyrý.
