Aqyn eliniń perzenti bolyp ómir súre alsa, ol baqytty - Ǵalym Jaılybaı
Árıne, bul kezeń týraly talaı kitap jazyldy, áli de jazyla bermek. Biraq jazylǵan dúnıelerdiń ishinde eldi eleń etkizgen shyǵarmalardyń biri - ótken jyly jaryq kórgen «Qara oramal» poema-rekvıemi deýge bolady. Halyqtyń kókireginde sher bolyp qatqan zarly ún, osy jyr joldarynda jalyndaı lap etip, syrtqa shyqqandaı áser qaldyrady. Onyń avtory - belgili aqyn, Halyqaralyq «Alash» ádebı syılyǵynyń laýreaty Ǵalym Jaılybaı. «Aıtpasa sózdiń atasy óledi», «Shyndyq qashanda aıtylýy tıis» degen qaǵıdalardy berik ustanǵan Ǵalym aǵa, qoǵamnyń nebir túıtkildi máselelerine ún qosyp, kúńirene qalam terbep kele jatqan aqyndardyń biri. Kúńirenip demekshi...
Bıyl jazda Jazýshylar Odaǵynda Ádebı jyl qorytyndysyna arnalǵan jıynda baıandama jasaǵan belgili aqyn Qasymhan Begmanov: «Qazirgi aqyndardyń óleń joldarynda ýaıym saryny baıqalady» - degen bolatyn.
Munyń syry nede? Jalpy búgingi qazaq poezııasy qandaı deńgeıde? Taqyptary qandaı? Osy jáne aqynnyń óz ómirine qatysty suraqtarǵa jaýap izdegen QazAqparat tilshisi búginde Qazaqstan Jazýshylar odaǵy tóraǵasynyń birinshi orynbasary qyzmetin atqaryp júrgen Ǵalym Jaılybaı myrzany izdep Jazýshylar odaǵyna keldi. Bastyrmalata qoıylǵan suraqtarǵa qashanda salıqaly, sabyrly aqyn tereń bir oıǵa shomyp alyp, asyqpaı, ádemi qońyr daýsymen jaýap bere bastady.
- Ǵalym aǵa, áńgimeni týyp-ósken jerińizden bastasaq. Sizdiń aqyn bolyp qalyptasýyńyzǵa týǵan jerińiziń áseri qalaı boldy?
- Meniń týyp ósken jerim - Jańaarqa aýdanyndaǵy Jeńis degen aýyl. Sonaý, Saryarqanyń, Betpaqtyń pushpaǵynda ósip-óngen el. Men ózim kıiz týyrlyqty kıiz úıde, Betpaqtyń jonynda, malshynyń kóp balaly otbasynda ómirge keldim. Ushy-qıyry joq keńistik, dala qııalymyzdy shyńdady. Saǵymmen jarysqan Saryarqanyń saıyn dalasynda ósip-óndik.
- Ata-anańyz jaıly bilgimiz keledi... «Áý» deıtin ónerleri bar ma edi?
- Ákem jylqy fermasyn basqardy. Men kózimdi ashqaly kórgenim, kıiz úı men jylqy ǵoı. Ákeminiń endi «Áý» deıtin óneri joq edi. Biraq ákemiz elge óte syıly kisi boldy. Eldiń jumystaryna, ortaq isterge únemi aralasyp júretin. Balalarynyń bilim alýyna barynsha mán berdi. Ákemizdiń arqasynda barlyǵymyz joǵary bilim aldyq. Qyzdaryn da aıalap ustady. Ákem úıge kitap jınaıtyn edi. Kitap oqyǵandy jaqsy kóretin. Áke-sheshem 11 bala ósiripti. Al qazir oılap otyrsam, biz eki-úsh balany qanattandyrýdy úlken bir máselege aınaldyryp alǵan sııaqtymyz. Ol kisiler bar ǵumyryn urpaǵyna arnaǵan adamdar eken ǵoı.
Al anam áli bar. Bıyl jasy toqsanǵa keldi. Anam elge óte syıly, eldiń anasyna aınalǵan jan. Sáken Seıfýllınniń serigi bolǵan Báken Serikbaev degen revolıýtsıoner bar ǵoı. Mynaý «Tar jol taıǵaq keshýdi» oqyǵan qazaqtyń balasy biledi. Anaý sovdeptiń múshesi Báken, Sáken, Abdolla, Baıseıit tórteýi bir kamerada otyrady. Sonda Báken Sáken Seıfýllınniń qashyp shyǵýyna járdem jasaıdy. 27-28 jastaǵy azamat. Sol meniń sheshemniń týǵan naǵashysy. Sonyń qaryndasy Toıbala degen kisiden meniń anam týady. Meniń anamnyń ákeleriniń basyna kezinde kisi túneıtin bolǵan. Al anam qazir elde bala-shaǵasynyń, nemere-shóbereleriniń ortasynda ómir súrip jatyr. Almatyǵa kelip turady. Meniń «Anam keldi aýyldan» degen óleńim bar. Sonda:
Almatyǵa arqadan anam keldi.
Bir toılaıyn jıyp ap tamam eldi!
Mendeı aqyn tabylar izdegenge.
Sizdeı asyl tabylmas maǵan endi. - dep bitedi.
Jaqynda aýylǵa baryp qaıttym. Eki birdeı nemeresiniń toıyn jasadyq. Qyz uzatty, kelin túsirdi. Ákemniń qaıtys bolǵanyna birneshe jyldyń júzi boldy. Ol kisi baıdyń da, baǵylannyń da tuqymy emes. 32-shi jyldyń asharshylyq kezeńinde, talaı qıyndyqtardy bastan keshken. Ákesi Nura ózenin jaǵalap, balalaryna talshyq izdegen. Biz aǵaıyndy eki jetim baladan taraıtyn urpaqpyz.
- Ǵalym aǵa, siz jas kezińizde talaı jyl jylqyshy bolyp eńbek etken ekensiz, osy ras pa?
- Iá, ras. Men mektep bitirgennen keıin komsomoldyq brıgadada jumysta qaldym. Shopan boldym, keıin bir-eki jyl jylqy baqtym. Men mektepte óte jaqsy oqydym. «Taldy espe» degen meniń óleńimde:
Aqshańdaryn dalanyń burqyratyp
Taldyespede Ǵalym saz jylqy baqqan, - degen joldary bar.
Sol jańaǵy jylqy baqtyq. Aq boranda, jazdyń shildesinde úlken aǵalarymyzben sol kezde, elsizde, betpaqta, jylqy jaıǵan kezderim boldy. Sol ýaqyttardy men ómirimniń eń bir adal, eń bir aıaýly kezeńi retinde, armandarymdy aıalaǵan, úmitterimdi úkilegen, qııalymdy ushtaǵan kezeń retinde jıi-jıi esime alamyn.
- Jylqy janýarynyń sizdiń ómirińizde alar orny qandaı?
- Endi mynaý jylqy qazaq úshin eń bir aıaýly, qasıetti janýarlardyń biri ǵoı. Jylqy - qazaqtyń qany, jany sekildi janýar. Qazaqtyń qara óleńinde, batyrlar jyrynda, folklorda, jalpy qazaq júrgen jerde jylqy júredi. Jylqy maly - adamnyń jigerin, namysyn qaıraıtyn, rýhyń oıatatyn janýar! Sebebi qazaq balasy alty-jeti jasynda-aq taıǵa minedi. Meniń «Birgebaıdyń qyzyly» degen poemam bar. Sonyń aıaǵynda:
Júr báıgege, meni de qosty búgin
Birgebaıdyń qyzylyn baptaǵan el, - deıdi.
Meniń ákem de, atalarym da at baptaýmen shuǵydanǵan. Jalpy bizdiń el jylqy dese, báıge dese ishken asyn jerge qoıatyn, ómiriniń barlyǵyn sol jylqymen ótkizgen el ǵoı. Sondyqtan men atqa erte mindim. Sol úshinshi-tórtinshi synyptardan bastap, báıgelerge, kádimgi alaman báıgelerge shabandoz bala ret inde qatystym. Munyń eń bir qyzyq jeri - úlken kisiler seni tanyp alady. Atyńdy biledi, sosyn jańaǵy Sozaqta, bolmasa Sarysýda úlken bir toı ótse, atyń báıgeden ozyp kele jatsa, «Jańaarqa» dep aýylyńnyń atyn aıqaılap aıtyp ótesiń...
- Qazir týyp ósken jerińizdiń jaǵdaıy qandaı?
- Biz endi týǵan jerdiń, týǵan aýylymyzdyń sol bir qaımaǵy buzylmaǵan kezin kórip qaldyq qoı. Sapyrýly sary qymyzyn, qazysyn, soǵymyn, esikke qulyp salmaǵan kezin kórdik. Úlken qarııalardyń, aqsaqaldardyń atqa minip el aralaǵandaryn, jıyndaryn, janyńdy jadyratar áńgimelerin estip, kóńilimzge toqyp óstik.
Al qazir ol jaq ókinishke qaraı, shóleıtti aımaqqa aınalyp ketti. Ekologııaǵa baılanysty sýy qurydy, shalǵyny azaıdy, shópterdiń túrleri joǵaldy.
- Ǵalym aǵa, siz neshe jasyńyzda óleń jaza bastadyńyz?
- Jalpy men óleńdi erterek jazdym. On bir jasymda alǵashqy óleńderim jarııalana bastady. Sebebi, jaqynda men ózimniń muraǵatymdy qarap otyrsam, 1972 jyly shyqqan óleńderim bar eken. Aýdandyq gazette, respýblıkalyq gazetterde, «Qazaqstan pıoneri» degen sekildi respýblıkalyq gazetterde jarııalanypty. Ana týraly, ustaz týraly óleńder. Al «Juldyz» jýrnalyna alǵash ret 1975 jyly 11-shi sanynda jarııalandy. Sol jyly bizdiń aýylda «Juldyzdyń» dóńgelek ústeli boldy. Oǵan qazaqtyń kıeli, keremet aqyny Jarasqan Ábdirashov ta qatysqan edi. Aýdandyq gazette meniń óleńimdi oqyǵan eken. Mańdaıymnan sıpady. Qazir oılap otyrsam, sol kezde 30-ǵa jetpegen jigit kezi eken ǵoı. Jákeń sol bizdiń brıgadamyzǵa kelip, óleńderimdi alyp ketti. Artynsha sol kezdegi Jezqazǵan oblystyq partııa komıtetiniń ekinshi hatshysy, qazaqtyń ǵajaıyp aqyny Kákimbek Salyqov aǵamyz, halyq aqyny Nurásılá Barmenbaevamen birge Jezqazǵanda «Aqyndar jyrlaıdy» degen aıdarmen shyqqan jınaqqa meniń óleńderim de basyldy. Endi mine sodan beri eldiń, halyqtyń kóz aldynda kele jatyrmyz. 40 jyl boldy.
- Óleńderińizdiń «Juldyz» jýrnalyna basylýy sizge qalaı áser etti?
- «Juldyz» degen jýrnal ol kezde taralymy 300 myńǵa jýyq, kez-kelgen shopannyń qonyshynda júretin, keıbir otbasylar ekeýden jazdyryp alatyn basylym edi ǵoı. Sol alǵashqy óleńim jarııalanǵanda men óz kózime ózim senbedim. Qazir mysaly bizdiń jastardyń kitaptary jarııalanyp jatady. Bular endi bir baqytty urpaq! Negizi osy ótpeli kezeńde, ózim sekildi óleń jazyp júrgen qatarlas azamattardyń 20 jyly qury bekerge joǵalyp ketti. Óıtkeni biz endi jas aqyn bolyp alǵashqy kitaptarymyz shyǵa bastaǵan kezde, ótpeli kezeń bastalyp ketti, naryq zańy kúshine ene bastady. Jasymyz elýge jaqyndaǵanda ǵana tanyla bastadyq. Kitaptarymyz da keıinirek shyqty. Sondyqtan bizdiń qatarymyzǵa asa bir qurmetpen qaraý kerek sekildi. Ádebıette bir jankeshtiler ǵana qaldy ǵoı sol kezde.
- Naryq demekshi, 30 jasyńyzda qazaqtyń menedjment, ekonomıka, jáne boljaý ınstıtýtyna túsipsiz. Osyndaı betburysty túsindire ketseńiz. Jalpy mektepti bitirer kezde qandaı armanyńyz boldy?
- Men Qaraǵandy ýnıversıtetiniń fılologııa fakýltetinde oqyp, ony aıaqtamaı kettim. Onyń aldynda jańa aıtyp óttim, biraz jyl mal baqtym. Onyń da belgili sebepteri boldy. Sodan keıin aýdandyq gazetterde, oblystyq basylymdarda jumys istep júrdim. Sol kezde Almatyda Joǵary partııa mektebi degen oqý boldy. Ol kezde oǵan eldiń eń bir tańdaýly azamattary túsetin. Jalpy meniń aıtarym, ótken kúnniń barlyǵyna topyraq shasha berýge bolmaıdy. Shyǵarmashylyq jol men úshin - bir sáýleli, kıeli jol, kıeli uǵym. Osy baǵytta men Almatyǵa kelýdi armandadym. Almaty men úshin arman qala boldy. Almaty bir men úshin emes, kúlli qazaq balasynyń armanyna besik bolǵan qala. Almaty - alashtyń júregi sekildi qala. Sondyqtan alashtyń aıaýlylary, arystary, ardaqtylarynyń barlyǵy osy Almatyny aıalap ótken. Almaty olar úshin asyl meken edi. Poezııanyń Mekkesi dese de bolady.
Sodan ne kerek, men 1989 jyly Almaty Joǵary partııa mektebine oqýǵa keldim. Otyzdan asqan shaǵym. Bala-shaǵammen qoparylyp, kóship keldik. Ondaǵy meniń basty oıym, armanym - birinshi kezekte Almatyǵa jetý, osy jaqta turaqtaý boldy. Keńes zamanynda munda keletin basqa jol da joq edi. Qyzmetke, tirkeýge ala qoımaıtyn. Sonymen mektepke tústik. Keıin partııa qulady. Onyń ornyna Almaty menedjment, ekonomıka jáne boljaý ınstıtýty quryldy. Biz jańa baǵdarlama boıynsha oqydyq. Sóıtip Áleýmettanýshy mamandyǵyn alyp shyqtym. Qysqasy, biz KIMEP-tiń alǵashqy túlekterimiz. Keıin syrtqy ister mınıstrliginde istedim. Odan keıin túrli basylymdarda, qazaq radıosynda da eńbek ettim. Sodan beri shyǵarmashylyq oryndarda jumys istep kele jatyrmyn.
- Ǵalym aǵa, siz ózińizdiń shyn aqyn ekenińizdi neshe jasyńyzda seze bastadyńyz? Pýshkın aıtpaqshy, mýza túske kire bastaıdy deıdi ǵoı...
- Muqaǵalı aınalasynan ylǵı suraıtyn eken: «Men osy shyn aqynmyn ba?» - dep. Óle-ólgenshe surap ótken. Endi men shyn aqyn ekenimdi áli de sezinbeýim múmkin. Endi mynaý toqmeıilsý bastalǵan kúni, shyǵarmashylyq adamnyń ǵumyry bitedi. Kózin qyzartyp alyp, klassıktiń rolin oınap júretinder bolady. Sondaı aǵalarymyz, zamandastarymyz bar. Shyǵarmashylyq adam úshin osynyń barlyǵy beker. Barlyǵy kádimgi jalǵan dúnıe sekildi beker dúnıe. Shyǵarmashylyq adamnyń ózine eshqashanda kóńili tolmaýy kerek dep sanaımyn.
Bir úlken dúnıe jasadym deseń de, áli de jazylatyn dúnıeler kóp sekildi kórinedi. Iá, jurt aqyn dep moıyndaıdy. Men úshin sol aqyn degen uǵym barlyq ataqtan da qymbat, tipti patshanyń taǵyna aıyrbastamaıtyn sondaı bir aıaýly uǵym. Keńester kezinde osy bir aqyndar araq iship, shashyn ósirip, elden erekshe bolyp júrýi kerek sekildi kórinetin. Men úshin munyń barlyǵy rol oınaý sııaqty. Shyn aqyn degen myna eldiń uǵymynda, ásirese, qazaqtyń uǵymynda bul kıeli dúnıe. Aqyn aqqý sekildi ádemi bolýy kerek. Meniń uǵymymdaǵy aqyn ádemi bolýy kerek. Eldiń sózin sóıleýi kerek. Meniń uǵymymdaǵy aqyn - anaý qazaqtyń qara óleńi, meniń uǵymymdaǵy aqyn - anaý Qaztýǵan, Dospambetter, Mahambet, Abaılar. Solardan bastap, kúni keshe qasyna ertip, mańdaıymyzdan sıpaǵan Tumaǵańdar men Qadaǵańdar. Olar -meniń ustazdarym.
- Siz óz shyǵarmalaryńyzda qarapaıym ǵana mysalmen qoǵamnyń úlken túıitkildi máselelerin keremet sheberlikpen bere alatyn aqynsyz! Bul tásildi qaı kezden bastap qoldana bastadyńyz?
- Endi poezııa, óleń jazý - bul stıhııaly dúnıe. Mynaý batystyń uly oıshylynyń sózi bar: «Men «stıl» degendi túsinbeımin», - degen. Aqyn degen kirpish qalaýshy emes qoı mysaly. Myna úıdiń de, kelesi úıdiń de peshin sondaı ádemi etip salyp beretin. Óleń - jan dúnıedegi qoparylys. Óleń kelgen kezde stıl týraly oılamaısyń. Qazir keıbir adamdar oılaıdy, uıqasqannyń barlyǵy óleń dep. Shópte óleń, shóńge de óleń degen sekildi. Óleńniń ishinde kózge kórinbeıtin, júzdegen, bálkim myńdaǵan elementter bar. Onyń ishinde uıqaspen qatar, áýen, yrǵaq, saz, mýzyka, úılesim, garmonııa bar. Óleń áleýmettik dúnıege kelip tirele me, basqa dúnıege kelip tirele me ony bilmeı de qalýyń múmkin. Bul bir óte qyzyq dúnıe. Mysaly, 90-shy jyldary jurttyń barlyǵy bala-shaǵasyn asyraý úshin, arba súırep, bazar jaǵalyp ketti emes pe!? Poıyzben sapar shegetin bolsańyz, adamnan kóri jańaǵy qasyndaǵy taý-taý bolyp úıilgen dúnıesin kóresiń. Ásirese qazaqtyń analary aýyr kúnderdi bastan keshti. Sol jyldary jazylǵan meniń «Qap arqalap bara jatyr qyz bala» degen óleńim bar. Mynaý Almatynyń «Arbat» degen kóshesinde Kók bazarǵa ketip bara jatsam, janymnan bir qyz ótip bara jatyr. Bizdiń de jastaý kezimiz. Uzyn boıly qyz, qap arqalap alǵan. Aıaǵynda eski etik. Al janary muńaıǵan. Sol qyzdyń beınesi kóz aldymnan ketpeı qoıdy. «Ol bálkı Azııa arýy bolar ma edi, Qazaq arýy bolar ma edi» - dep qııaldadym. Kóp uzamaı trolleıbýsqa minip kettim. Úıge jetkenshe sol qyzdy oılap bardym. Basqa nárse kóz aldyma keler emes. Sonda mynadaı óleń týdy:
Baq tilegin sarqyp alǵan toıynda,
Aq bilegin artyp alǵan moıynǵa,
Qap arqalap bara jatyr bala qyz
Almatynyń Arbatynyń boıynda.
Kóshesi bul qaıyrshynyń, mastyń da
Nópir adam uqsaıdy eken tasqanǵa.
Qaıysady, maıysady náziktik
Ala taıdaı ala qaptyń astynda.
Kóńilderge kóktem syılar kúı kerek!
Kimge aıtarsyń, kóriktige tıme dep!
Kók bazarǵa bara jatyr kórkem qyz,
Kóne kúrte eski etigin súırelep.
Qaltyrap gúl, qalady ma qyrmyzy?
Jarqyrap bir janady ma juldyzy?
Qap arqalap bara jatyr kóshede,
Arys týar alashymnyń bir qyzy.
Ajary da ashyq eken aqtańdaı,
Bazaryna jetse deımin qaqtalmaı,
Aýzyn buzǵan qytaı qaptyń ishinde
Taǵdyrynyń bar salmaǵy jatqandaı...
Muqym qaıǵy, taıaz baqyt, kúz, qala
Syqyrlaıdy aıaz ýaqyt syzdana
Jan ǵasyrdyń júgin jeńil etem dep
Qap arqalap bara jatyr qyz bala.
Mine, keıde osyndaı óleńder týady. Ol eriksiz týady. Sen ony óziń izdemeısiń. Meniń taǵy «Jetim qulyn» degen óleńim bar:
Jetim qulyn qańǵıdy ár aýlada
Jesir áıel jylaıdy túnimenen - degen joldary bar. Osynyń barlyǵy bizdiń ómirdiń shyndyǵy. Kúnde kórip júrgen shyndyq. Birde aýylda qańǵyp júrgen jetim qulyndy kórdim. Ony ana úıde qýyp jiberedi: «bálensheniń qulyny» dep, myna úıde qýyp jiberedi. Qulynnyń da ıesi bar. Qarap otyrǵany sol jetim qulyn. Endi bizdiń qazaqtyń taǵdyrymen taǵdyrlas. Saıyp kelgende adamzattyń taǵdyrymen taǵdyrlas dúnıe. Jalpy ómirde taqyryp kóp. Ol seni tolǵandyrady, esińdi alady, muńǵa batyrady. Qabaǵyńdy shytqyzady, máselen jańaǵy qazaqtyń qyzy týraly aıttym. Qazaqtyń qyzy - ol ulttyń analary. Saın kóshesiniń boıynda qyzdardyń tánin saýdalap turǵany - qasiret dúnıe! Ol qyz endi qoǵamnyń bir tastandysy emes, meniń qaryndasym, seniń qaryndasyń. bolmasa qyzyń. Bolmasa qyzyńnyń zamandasy. Bizdiń bolashaǵymyz, erteń qazaq degen ulttyń besigin terbeıtin ana. Olarǵa sondaı kózqaraspen qaraý kerek dep oılaımyn. Oǵan baryp jańaǵy qalpaǵyńdy qısaıtyp kıip alyp, saýdalasqansha, qolyńnan kelse jumys taýyp berseń, jaqsy jolǵa salyp jiberseń, bul saýap is. Mundaı dúnıeler árıne adamnyń janyn aýyrtatyn dúnıeler.
- Jalpy, aqyn qoǵamnyń qubylystaryna qanshalyqty ún qosýy kerek dep oılaısyz?
- Endi aqyn qoǵamnan tys adam emes qoı. Mysaly geptıl týraly kóp óleńder jazdym. «Kıik qashqan» degen poemam bar. Sol geptılmen birge qazaqtyń dalasy ýlanady, urpaǵy azady. «Onyń zııany úsh myń jylǵa ketedi» - deıdi ǵalymdar. Endi búgin jurtty aldarqatyp, onyń zııany qanshalyqty joq degenmen, shyndyqty aıtý kerek. Shyndyq aıtylmasa, erteń urpaǵymyz qubyjyq bolyp týýy múmkin. Geptıl tógilgen aımaqtan jańaǵy janary jáýteńdegen kıikter, ańdar aýyp ketti. Qanshasy qyryldy. 20-30 jyldyń ishinde shópterdiń talaı túri azaıdy. Qudyqtardan sý qashty. Aıdyndardan tolqyn qashty. Men sol kezderi «Jylqy jótelgen jyl» degen maqala, «Kıik qashqan» degen poema jazdym. «Saryarqa», «Proton qulaǵan jyl» degen óleń jazdym. Sonda jańaǵy poemanyń sońy bylaı bitedi:
Mańyp, laǵyp kóshi ketken, kıik qashqan zaman aqyr
Dala jatyr esi ketken shala jansar bala jatyr.
Ien dalamnyń erkesi men aqyn qalaı syrlasady?
Kıik qashsa ólkesinen
Aıdynynan sý qashady.
Jerge jasyn tógedi aspan
Geptıl basqan, ýran basqan
Kıik qashqan, nege qashqan
Sýdan qashqan, ýdan qashqan,
Áı zaman-aı qulady ma?
Alty alashtyń aqtańgeri.
Sybyrlaıdy qulaǵyma
Jeti atamnyń jatqan jeri,
Ata jurttyń aspan eles
Shytyrmanǵa shydap kórdi
Kıik qashqan dastan emes,
Kıik qashqan suraq belgi
- Aǵa, siz lırık aqynsyz. Jalpy qandaı zaman bolmasyn, aqynǵa aqyn bolyp qalý qanshalyqty qıyn?
- Aqyn bolyp týǵan soń, aqyn bolyp ólý kerek. Báribir aqyn bolyp qalý kerek. Jańa men tustastarym týraly aıttym. Men óleń jazyp júrgen qurdastarym anaý Qasymhan, Ábýbákir Qaıranovty, basqa qurdastarymdy erekshe qurmet tutamyn. Biz ıt jyly týǵandarmyz. Keshegi qıly kezeńderde bizben birge shyqqan aqyndardyń biri óleń, poezııa orbıtasynan joǵalyp ketti. Sondyqtan muny alyp júrý qıyn. Óleń jazǵannan kóri sol shyǵarmashylyq ortada júrý qıyn. Mynaý Qadyr aǵanyń óleńi bar:
Aqyn degen tikendi túrpi túbit
Syıymsyzdaý keledi ortasyna
Sondyqtan ortaǵa syıý da ońaı emes, syımaý da ońaı emes. Mynaý óleńniń kóshinde júrgen soń, men qazaqtyń kıesimen, rýhymen birge júrgendeı sezinemin. Qazirgi kezde qýanǵannan kóri muńaıatyn ýaqyttarym kóbeıip ketti.
- Aǵa. muńaıý demekshi. Qasymhan Begimanov bıyl ádebı jyl qorytyndysynda poezııa týraly baıandama jasady. Onda qazirgi qazaq aqyndarynyń óleńderinde bir ýaıym saryny baıqalatyndyǵyn aıtty. Buǵan sizdiń pikirińiz.
- Kez kelgen óner adamy, kez-kelgen sýretker myna ómirdi kórip, sezinýi kerek. Máselen mektepti bitirip, ýnıversıtettiń jýrnalıstıka, fılologııa nemese basqa fakýltetin támamdap, bir gazetke, bolmasa radıoǵa nemese telearnada jumys istep júrip-aq aqyn bolyp júrý bir basqa. Al shyn aqyn el kezip, ulttyń janyna tereń úńiledi. Men búgingi jas aqyndardyń ishinen bir ortaq kemshilikterdi baıqaımyn. Ol kemshilik olardyń kinási emes. Olar meıirimdi, peıildi jetkilikti kóre almaı qalǵan urpaq. Sondyqtan taqyryptary da uqsas keledi. Mysaly biz aq jaýlyqty analardy, qymyz sapyrǵan, esik ilmeıtin úılerdi kórdik. Sondyqtan mynaý naryqtyń yqpaly poezııany basqa baǵytqa alyp ketpese ıgi edi. Qazir aýyldyń ózinde kórshisine kórshi kirmeıtin zaman bastaldy.
Qazir taqyryby da, máni de bir-birine uqsaıtyn óleńder bar ekeni ras. Barlyǵy ǵaryshqa ushady, aspan jaqqa muńaıady. Al óleńniń ishinde óz aqıqaty, shyndyǵy, júrek sekildi soǵyp turǵan dúnıesi bolýy kerek.
- Jas aqyndar jóninde aıtyp óttińiz. Qazirgi kezde qazaq poezııasy qandaı deńgeıde?
- Qazaq halqy - tabıǵatymen, bolmysymen aqyn halyq. Besik jyrynan bastap, joqtaý jyryna deıin ómirin óleńmen órgen bizdeı halyq joq shyǵar jer betinde. Sondyqtan qazaq poezııasy - talantty poezııa. Jalpy qazaq tabıǵatynan aqyn halyq. Sondyqtan poezııasy da joǵary deńgeıde. Qazaq barda, ult barda. tili men dili barda poezııa qazaqpen birge ómir súre beredi.
- Endi «Qara oramal» jaıynda áńgimeleseıikshi! Osy «Oramaldy» oqyp otyryp, ony siz bir demde jazyp shyqqan sııaqty kórinesiz. Bul aýyr taqyrypqa qalaı keldińiz?
- Endi shyn máninde solaı. «Qara ormaldy» jazýǵa maǵan tórt kún ýaqyt ketti. Al biraq men ony ómir boıy jazyp júrgen sekildimin. Myna QarLagtyń ondaǵan nysandary bolǵanyn bala kezimizden estıtinbiz. Lagerdiń aýmaǵy Saryarqany, bizdiń aýdanymyzdy qamtyǵan eken. Ásirese Qaraǵandy lageriniń negizgi ótken jeri qazirgi Qaraǵandynyń mańaıy Shet jáne Jańaarqa aýdandary bolyp esepteledi. Sol jerlerdi kóp araladym. Sol týraly adamdardyń áńgimelerin estidim. Men «Qara oramaldy» jazý barysynda kóp dúnıelerdi oqyp shyqtym. Soljenıtsınniń shyǵarmalaryna, Ǵarlam Shalamovtyń «Kolyma áńgimelerin», osy bir adam qanyn sýdaı shashqan zamanǵa baılanysty, túrmege, qorlyqqa baılanysty basqa da shyǵarmalardy, estelikterdi oqydym. Onyń syrtynda qazir Qaraǵandydaǵy Bolashaq ýnıversıteti QarLag taqyrybyn zerttep, úlken joba jasap jatyr. Onyń basy-qasynda meniń dosym, ǵalym, Qazaqstan ǵylym akademııasynyń korrespondent-múshesi Nurlan Dýlatbekov degen azamat júr. Men onymen de áńgipmelestim. Anaý «Mamochkına» molasy sekildi jerlerdi araladym. Sońǵy eki-úsh jyl boıy shyǵarmanyń kiltin tappaı tolǵanyp júrdim. Men ózi óleńdi qyzyq jazamyn. Úıde elder shýlap jatady, teledıdar qoıylady, balalar alysady degendeı. Óleń kelgen ýaqytta eshteńege qaramaı jazyp tastaı salamyn. Bala kezimizde, kóp balaly úıde ósken soń anaý-mynaý shýyldarǵa mán bermeımin. Al osy óleńdi jazǵanda janym jelinip ketti. Sosyn úıdegi adamdardyń barlyǵyn ýaqytsha basqa jaqqa jiberip, úıde jalǵyz ózim qalyp, 4-5 kúnniń ishinde osy «Qara oramalǵa» núkte qoıdym.
- Maǵan qatty áser etkeni jańaǵy Gertrýdanyń qurt jaıynda aıtqany boldy...
- Jalpy myna Qaraǵandy lagerlerine qatysty murajaılarǵa baryp, arhıvterin aqtarsań, sol tutqyndardyń deni bizdiń qazaqty meımandos, jomart sondaı bir ańqaý, aǵynan jarylǵan halyq dep qaraǵandaryna kýá bolasyń. Olar rızalyqtaryn aıtady. Sol dúnıelerdi oqyp, qazaq bolyp týǵanyńa qýanasyń. Qaraǵandy lagerlerinen bir jarym mıllıonǵa jýyq adam ótken. Qandary sýdaı shashylǵan. Olardyń ishinde neshe túrli ulttyń ókilderi boldy. Qazaq jurty adamzat balasyna kádimgi óziniń júregin, nanyn-tuzyn usynǵan. Jalbyr-jalbyr kıimmen, aryp-ashyp júrse de kómek qolyn soza bilgen. Janynda izgilik bar halyqpyz ǵoı. Anaý Gertrýdanyń esteligin oqyǵan kezde men sol óleńdi jylap otyryp jazdym.
- Ǵalym aǵa, sizdiń uǵymyńyzda erkek pen áıeldiń asyl qasıetteri nede?
- Erkek pen áıeldiń asyl qasıetteri, bul adaldyq dep oılaımyn. Jalpy myna adamǵa tán jaqsy qasıetterdiń barlyǵy adamda bolýy kerek. Bir adamǵa jaqsylyq jasaǵan kúnderinde adam bir rahatqa batyp qaıtady ǵoı. Men sondaı uǵymdaǵy adammyn. Adamǵa jaqsylyq jasaı bilý kerek.
- Poezııa siz úshin qandaı álem?
- Poezııa - bul ómir. Poezııa - aq pen qaradan, baq pen sordan jaratylǵan dúnıe. Óleńderi, bolmasa poemalary jurttyń aýzynda júrgen aqyndardy bir jerge barsa jurt qoshametpen qarsy alady. Sonyń aýzyna qarap otyrady. Bul aqynnyń baqytty sátteri shyǵar bálkim. Al jalpy óleń degen adamnyń janyn jeıtin, júregin jylatatyn dúnıe. Sondyqtan munyń da kádimgi ómir sekildi jańaǵy bir túnerip turatyn, jarqyrap turatyn kezderi bolady. Aqyn retinde sol álemniń ishinde kirip ketken kezderińde ózińdi baqytty sezinesiń. Óleń jazyp jatqan kezde jaqsy óleń týsa, sen bir eshkimge, tipti patshaǵa sálem bermeıtindeı kúı keship, ózińdi bir uly adam retinde sezinesiń. Al qalǵan ýaqyttarda qarapaıym ǵana pendesiń.
- Qazir qandaı dúnıeler jazyp jatyrsyz?
- Endi jar salatyndaı dúnıeler emes, bıyl úsh tomdyq kitabym jaryq kóredi. Qazir de óleńder jazyp júrmin. Bir úlken dúnıelerge daıyndalyp júrgen jaıym bar. Buryn ol bir ret jazylǵan dúnıe bolatyn. «Alapester aýyly» dep atalady. Ol osy qoǵam týraly. Ómir týraly bolady. Ol jańaǵy biz aıtyp otyrǵan adamnyń boıyndaǵy qasıetter týraly bolady. Endi onyń barlyǵy ishki dúnıe. Qazir ony ózim de aıtyp berýge daıyn emespin.
- Aǵa, búgingi jas aqyndarǵa aıtar tilegińiz.
- Endi aqyn degen osy eldiń bir bólshegi. Aqyn eldiń azamaty bolýy kerek! Aqyn sol elmen birge jaratylýy kerek. Aqyn sol elmen birge tynystanýy kerek. Ózin «elden bólekpin, odan artyqpyn» - dep oılasa, ol aqyn sol kúni óledi. Aqyn retinde óledi. Qazaqtyń kıeli qasıetteri bar, kıeli atalary, analary bar. Olar ádebıetti senen artyq bilýi múmkin. Olar seniń qasıetińdi, artyq-kemshiligińdi tap basyp bilip otyrady. Sondyqtan kez-kelgen aqyn myna eliniń, jurtynyń perzenti bolyp ómir súre alsa, ol baqytty!
- Ǵalym aǵa, suhbatyńyzǵa rahmet!