Aqtóbelik ekolog ǵalym qandyaǵash alqabyn saqtap qalý jobasyn usyndy
AQTÓBE. KAZINFORM – Óńirdegi tabıǵı aımaqtardy erekshe qorǵaý joıylyp ketý qaýpi basym ósimdik pen qustardy, janýarlardy saqtaýǵa múmkindik beredi. Q.Jubanov atyndaǵy Aqtóbe óńirlik ýnıversıteti ekologııa kafedrasynyń dotsenti, bıologııa ǵylymynyń kandıdaty Aqyljan Teleýov qandyaǵash toǵaıyn, orman alqaby men borly taý aýmaǵyn saqtap qalý jobasyn usyndy. Ázirge qoldaý az. Tipti onyń keıbir jobasy jyldar boıy qaraýsyz qalǵan.
– Elimizde qandyaǵash toǵaıynyń aýmaǵy jyl ótken saıyn azaıyp barady. Sonyń biri Aqtóbe oblysy aýmaǵynda ornalasqan. Osy rette siz áriptesterińizben birge sol jerge baryp, onyń aýdanyn anyqtap, qujatyn rásimdegen edińiz. Sodan beri ne ózgerdi? Neshe jyl ótti?
– 2012 jyldan bastap Aqtóbedegi tabıǵaty erekshe jerler týraly zertteý materıaldar jazyp júrmin. Eń birinshi Orqash ormanynan bastaldy. Keıin Mártók, Qobda, Áıteke bı, Oıyl jáne Muǵaljar aýdandary men Aqtóbe qalasyndaǵy keremetti tizbektep, qorǵaýǵa alý qujatyn usyndym. Bul – biregeı flora men faýna aýmaǵy. Al Alǵa aýdany Temireı ózeni saǵasyndaǵy qandyaǵash (olha – red.) toǵaıyna qujat 2023 jyly jasaldy. Bul – óte sırek kezdesetin, joıylyp ketý qaýpi bar aǵash túri. Meniń oıymsha landshaftty jerdi saqtaı otyryp biz ony joıylyp ketýden qorǵaımyz. Nege sırek kezdesedi jáne Qyzyl kitapqa enip tur? Sebebi tirshilik etý ortasy ózgerdi. Biz jerdi sharýashylyqqa, óndiriske paıdalanyp, negizin buzyp otyrmyz. Buryn ormandy alqap bolsa, jyldar óte ol ózgeredi. Al ósimdikter men janýarlar tek ózine jaıly ortada ǵana tirshiligin jalǵastyratynyn umytpaýymyz kerek. Qandyaǵash aǵashy kóbine batpaqty jerlerde ósedi. Ol jerde mindetti túrde bulaq, sý bolady. Eger biz osy aýmaqty saqtaı alsaq qandyaǵashpen birge ózge de dúnıeni qorǵap qalamyz.
– Qandyaǵash taǵy qaı jerlerde ósip tur?
– Elek, Yrǵyz, Saǵyz, Oıyl, Embi, Qaýyljyr, Or ózenderiniń bári bastaýyn Muǵaljar taýlarynan alady. Qandyaǵash ta sol jerde ósti. Aqtóbede Qandyaǵash qalasy da bar. Onyń da tarıhy osy aǵashqa baılanysty bolýy kerek. Mundaı aǵash bıoındıkator bolyp esepteledi. Aqtóbede qandyaǵash ósetin jer bar ekenin estigende birden baryp, aýmaqty áriptesterimmen birge qarap shyqtym. Erekshe qorǵalatyn tabıǵı aýmaqtyń qujaty jasalyp, úsh ýchaskege bólindi.
– Aqtóbede joıylyp ketý qaýpi tónip turǵan tabıǵı aýmaq kóp pe?
– Qazirgi kezde biz ony naqty bilmeımiz. Óıtkeni erekshe qorǵalatyn jerlerdiń tolyq tizimi joq. Ol úshin aldymen túgendeý jumystary júrýi tıis. Keńes úkimeti kezinde zertteý jumysy júrgizilip, qujaty tarıhı-ólketaný mýzeıine tapsyryldy. Qazir ýaqyt ótti, biraq ne qalǵanyn bilmeımiz. Jer ıgerý jumystary aýyl sharýashylyǵynda da, óndiristi de qarqyndy júrdi. Osy aralyqta kóp nárse ózgerdi. Aýyldyń adamdary da qaı jerde ne ósip turǵanyn bile bermeıdi. Osy olqylyqtyń ornyn toltyrý kerek.
Aqtóbeniń eń alǵashqy sımvoly ne? Iá, qyzǵaldaq. Qazir ol da joıylyp ketýdiń az-aq aldynda tur. Qyzǵaldaq ósken jer qunarly degen sóz. Sol jerde tabıǵı ónim alynady. Dárigerler «jasyryn ashtyq» týraly aıtady. Sebebi adamdar tamaq ishkenimen sińimdi, paıdaly emes.
– Aqtóbede taǵy ne bar?
– Taıaýda Oıyldyń Aqshataý borly taýyn saqtaý jobasyn jasap, oblystyq tabıǵı resýrstar jáne tabıǵatty paıdalanýdy retteý basqarmasyna usyndyq. Mundaǵy bordy qurylys jumystaryna qoldanyp jatyr. Biraq tabıǵatty da qorǵaýdy umytpaýymyz kerek. Muny jergilikti erekshe qorǵaýǵa jatatyn aımaq dep rásimdese de bolady. Oǵan qajetti qujatty, ǵylymı negizdi qolyna daıyndap berip otyrmyz. Usynysty oblystyq málıhat qoldasa bolǵany, qorǵaýǵa alynady. Qazir bul jumysty Q.Jubanov atyndaǵy Aqtóbe óńirlik ýnıversıteti ekologııa kafedrasynyń qyzmetkerleri atqaryp otyr.
– Máselen qandyaǵash erekshe aımaǵyn saqtap qalsaq... Ol ne beredi?
– Sý. Ol sýdy tamyrymen ustap turady. Eger jer betinde túk bolmasa, shóp ne aǵash.... Sý tereńdeı beredi. Aǵash kesilse, bulaq tartylady. Tabıǵatta bári bir-birine baılaýly ekenin umytpaýymyz kerek. Qandyaǵash baptaqty jerde ósedi. Ony qalaǵa ákelip, ósirý qıyn. Aldymen sý, qunarly topyraq kerek. Tabıǵı jolmen kóbeıedi ǵoı. Saqtaý, qorǵalýy tıis ósimdikter tizimi jasalyp, qor jumys istese deımiz. Bul – ekotýrızmdi damytýǵa bolatyn joba. Qarjylandyryp, jergilikti jerde saqtaı alsaq, óte keremet bolar edi. Máselen qyzǵaldaqtyń qansha túri bar ekenin de bilmeımiz.
Aqtóbe oblysy Áıteke bı aýdany Sarat aýyly Reseımen shekaralas ornalasqan. Sol jerde qyzǵaldaq alqaby jatyr. Óte sırek kezdesedi. Aýdany 80 gektar bolady. Kúltesi bólek, túsi erek. Sebebi jeri ózge. Aqtóbe oblysyndaǵy qyzǵaldaq kartasy jasalsa ǵoı... Ol óte qyzyq joba ári týrıster barar edi. Festıval de uıymdastyryp, sheteldikterdi shaqyrýǵa bolady. Qarańdar, bizdiń baıtaq jerimiz... Maqtan tutar baılyǵymyz osy. Ázirge aıtamyz, biraq qulaq asyp jatqan eshkim joq.