Aqtóbede 250 eskertkishke monıtorıng jasalyp, bireýi alyndy
AQTÓBE. KAZINFORM — Aqtóbede zańsyz ornatylǵan bes eskertkish, eskertkish-bıýst anyqtaldy. Jan-jaqty zerdeleýden keıin onyń bireýi ǵana alynyp tastaldy. Qazirgi kezde eskertkishterdi kútip ustaýǵa da basa mán beriledi. Mamandar monıtorıng júrgizip, keıin jergilikti ákimdikke tapsyrady. Al ákimdik jóndep, kútip ustaýy tıis.
Eskertkish pen músindi ruqsatsyz ornatatyndar áli bar
Aqtóbe oblysynda memlekettik qorǵaýǵa alynǵan 800-den astam eskertkish bar. Inspektorlar onyń 250-in bıyl qarap, jaǵdaıyna monıtorıng jasaýy tıis.
Keıin búlingenin, buzylǵanyn, talapqa saı kelmeıtinin tirkep, jergilikti ákimdikke habar beredi. Al jergilikti ákimdik óz kezeginde kem-ketigin jóndeýi kerek.
— Bıyl mamandar 250 eskertkishti qarady. Sonyń ishinde 58-i Aqtóbe qalasyndaǵy eskertkishter. Negizi eskertkish bes túrge bólinedi. Olar: arheologııa, ansambl, qala qurylysy, kıeli nysan jáne monýment. Qaladaǵy barlyq eskertkish qaralyp, mamandar foto, vıdeo túsiredi. Ákteý, syrlaý qajet bolsa jazyp, jergilikti ákimdikke jiberedi. Aýdandarda da bar jumys dál osylaı júrgiziledi, — dedi Aqtóbe oblystyq tarıhı-mádenı murany zertteý, qalpyna keltirý jáne qorǵaý ortalyǵynyń dırektory Farhad Dosmuratov.
Onyń aıtýynsha, bıyl respýblıkalyq komıssııaǵa zańsyz ornatylǵan tórt eskertkishtiń tizimi berildi. Eskertkishter Oıyl, Hromtaý jáne Baıǵanın aýdandarynda ornalasqan.
— Baıǵanınde Eltoq ataǵa, Oıylda Otar Qlıpanovqa, Hromtaýda Áıteke bı, Saıası-qýǵyn súrgin qurbandaryna arnalǵan eskertkish bar. Otar Qlıpanovqa arnalǵan eskertkish-bıýst sharýanyń aýlasynda tur edi. Ony aldyryp tastady. Al Eltoq atanyń eskertkishi qorym janynda bolǵan soń saqtaldy. Sonymen birge Hromtaýdaǵy Áıteke bı men Qýǵyn-súrgin qurbandaryna arnalǵan eskertkish sol kúıi qaldy. Qýǵyn-súrgin qurbandaryna arnalǵan eskertkish degenimin shaǵyn arhıtektýralyq músin retinde saqtalyp otyr, — dedi Farhad Dosmuratov.
Tarıhı-mádenı murany zertteý, qalpyna keltirý jáne qorǵaý ortalyǵynyń mamandary jergilikti BAQ materıaldaryna da taldaý jasap otyrady. Bul joly olar № 14 orta mektep aýlasynda ashylǵan Hıýaz Dospanovanyń eskertkish-bıýsti zańsyz ornatylǵanyn anyqtady.
Munda da esh qujat joq, tirkelmedi. Keıin ortalyq mamandary mektep ákimshiligine resmı hat joldady ári ruqsatsyz ornatylǵan bıýsti dereý alyp tastaý týraly usynysty Aqtóbe oblystyq mádenıet, arhıvter jáne qujattama basqarmasyna joldady.
Hatta bul QR «Tarıhı-mádenı mura obektilerin qorǵaý jáne paıdalaný týraly» zańyna, Monýmenttik óner qurylysyn ornatý qaǵıdasyna saı kelmeıtin jazylǵan.
Ári Ákimshilik quqyqbuzý týraly kodekstiń 145-babyna sáıkes ruqsatsyz ornatylǵan obektiler zańdastyrylmaıdy, jaýapty turǵalarǵa ákimshilik jaza qarastyrylǵan.
ıAǵnı jeke tulǵaǵa 10, laýazymdy adamdarǵa, shaǵyn kásipkerlik sýbektilerine 50, orta kásipkerlik sýbektilerine 100, iri kásipkerlik sýbektilerine 250 AEK kóleminde aıyppul qarastyrylǵan.
— Qazir kez kelgen jerge, kez kelgen adamnyń eskertkish, eskertkish-bıýstin qoıýyna bolmaıdy. Usqynsyz bolsa, ornynan aldyrady, tizimnen shyǵarylady. Degenmen komıssııa qaldyrý týraly sheshim de qabyldaı alady. Qoladan jasalsa, kelbetti bolsa, saqtalady. Sońǵy jyldary Aqtóbe qalasyndaǵy eskertkishterdiń jaǵdaıy jaqsy dep aıtýǵa bolady. Jergilikti ákimdik kúndiz de, túnde de qarady, — dedi Farhad Dosmuratov.
Vandalızm — eskertkishtiń jaýy
Eskertkishti syndyratyn da, búldiretin de — adamdar. Vandalızmge tosqaýyl bolatyn jalǵyz jol beınebaqylaý kamerasy bolǵanymen, ázirge qaladaǵy eskertkishteriń bir de birine ornatylmaǵan.
Tek kóshe, jaqyn mańdaǵy nysandardyń syrtqy kameralary ǵana búldirgen men syrdyrǵannyń kim ekenin anyqtaýǵa múmkindik beredi.
— Aqtóbe qalasyndaǵy eskertkishterdi toqsan saıyn qarap, monıtorıng júrgizemiz. Vandalızmniń tyıylmaı turǵanyn kórdik. Sol mańǵa velosıped terebi, dop oınaıdy, sóıtip granıt tastaryn túsirip, qıratyp tastaıdy. Jaryqshamdardyń togyn úzip, syndyrady. Oryndyqtardyń aǵashyn syndyrady nemese burandaryn burap, bosatyp ketedi. Dop ta, velosıped te tıip, búldiredi. Sonymen birge aýa raıyna baılanysty granıt tastary jeliminen ajyrap, túsip qalady. Kóp eskirtkishtegi problemasy osy. Qaıta-qaıta aıtyp, akt jasap, birqataryna jóndeý júrgizildi. Sonymen birge eki kóshe qıylysynda turǵan eskertkish-bıýster jyl mezgili aýysqanda shań-tozańǵa kómilip, balshyqqa batyp turady. Bul da durys emes, — dedi Aqtóbe oblystyq tarıhı-mádenı murany zertteý, qalpyna keltirý jáne qorǵaý ortalyǵynyń bóliminiń meńgerýshisi Abat Alpysbaev.
Onyń aıtýynsha, eskertkishterdi ornatý jumysy kóbine kún sýyqta bitip, ashylady. Birneshe jyl ótkennen keıin jer otyryp, baspaldaǵy, tuǵyrdaǵy granıt tastary túsedi.
Al ony jóndegende tastardyń túsi ózgerip, ártúrli keıipke enedi.
— Adam júrgen jerde — eskertkish tozady. Biraq biz ony qorǵaı alamyz. Kez kelgen adam búldirip, syndyryp jatqandy toqtatsa, arnaıy organdarǵa habaryn berse, barǵan kezde qoqysty jınap, kútim jasasa, syzǵandy óshirse saqtalady. Eskertkishter mańyna mindetti túrde beınebaqylaý kamerasy kerek. Al bizde ondaı joq, — dedi Abat Alpysbaev.
Qazirgi kezde elimizde eskertkish qoıý erejesi ózge. Aldymen oblystyq, keıin respýblıkalyq arnaıy komıssııada qaralady. Ereje boıynsha eskertkish qoıylatyn tulǵanyń mereıtoıy bolýy tıis.
Qazirgi kezde aqtóbelikterden Óteý Qudaıbergenov, Aqtan batyrǵa eskertkish ornatý usynysy berilgen. Biraq usynys ázirge qaralyp jatqan joq.
Dalalyqtaǵy qorǵandarǵa da qorǵan kerek
Qala, aýdan, aýyldaǵy ǵana emes, dalalyqtaǵy qorǵan, qorymdarǵa da qorǵan kerek. Aqtóbe oblystyq tarıhı-mádenı murany zertteý, qalpyna keltirý jáne qorǵaý ortalyǵy jyl saıyn bir qorǵanda qazba jumysyn júrgizip keledi.
Máselen bıyl Aqtóbe qalasy Bekqul baba aýyly mańynda Jambyl-1 qorǵanynda qazba jumysy júrgizildi. Qazirgi kezde sharýa ol jerde kartop, qarbyz, qaýyn egin otyr.
Qorǵan joıylyp ketpes úshin arheologııalyq qazba jumysy júrgizdi. Nátıjesinde tabylǵan dúnıe mýzeıge jiberiledi, ǵylymı esebi daıyndalady, al adam súıegi ózge aýmaqqa qaıta jerlenedi.
— Aqtóbede 872 eskertkish memlekettik qorǵaýǵa alynǵan. Jergilikti ákimdiktiń jer bóliminde arnaıy karta bolsa eskertkishtiń qaı jerde turǵanyn kórip otyrýǵa bolady. Byltyr bir sharýa mal qora salyp jatty. Janynda tómpeshik turdy. Sony aıtqan kezde ıesi «nege kartada kórinip turmaıdy» dep jeńistik bermedi. Talap boıynsha jer ıesi eskerkishke tıispeıdi, qazbaıdy, aýmaqty tegistep tastamaıdy. Negizi zańda kez kelgen adam terrıtorııaǵa arheologııalyq zertteý jumystaryn júrgizýi kerek. Qorytyndysyn bergen kezde bar nemese joq dep jazyp beredi. Bolsa ornyn kórsetedi. Іri qurylys kezinde talap oryndalady. Ásirese gaz, sý qubyryn tartý jumystary kezinde talap mindetti túrde saqtalady. Ózge usaq qurylysta túsindirý qıyn bolǵan soń tolyq karta jasalmaq, — dedi Farhad Dosmuratov.
Eskertkishterdiń bazasyn jasaqtaý úshin kartografııa jospary bekitildi. Qazir Qarǵaly, Mártók, Oıyl, Qobda, Muǵaljar, Temir men Hromtaý aýdandary qamtyldy.
Jeti aýdandaǵy arheologııalyq eskertkishterdiń sany belgili. Keler jyly Alǵa aýdany zertteledi.
Qalpyna keltirý jumysy jalǵasady
Aqtóbe oblysynda Mátiǵul kesheni qalpyna keltirildi, qazir Dosjan ıshandaǵy jumys jalǵasyp jatyr. Dosjan ıshandaǵy jumys 2019 jyly bastalǵanymen, negizgi sharýa 2022 jyly qolǵa alyndy.
— Dosjan ıshan meshiti qalpyna keltirip jatyr. Bir jaq qabyrǵasynda, 15 sharshy metr bolatyn jarda oıý-órnek bar. Mamandar taıaýda kelip, qaıta qarady. Sol qabyrǵany saqtap, restavartsııa júrgizedi. Al keler jyly úıi men azan shaqyratyn munarasyn qalpyna keltiremiz. Munda jumys 2026 jyly aıaqtalady, — dedi Aqtóbe oblystyq tarıhı-mádenı murany zertteý, qalpyna keltirý jáne qorǵaý ortalyǵynyń dırektory.
Sonymen birge Aqtóbe oblysynda Edige jaly qorymynda zertteý júrgizildi. Alǵashynda kesene salý týraly jospar bolǵanymen, keıin qorymnan 25 jastaǵy jigittiń súıegi tabylyp, bári ózgerdi.
Endi tabylǵan súıekti qaıta jerlep, jan-jaǵy ǵana qorshalady. Sonymen birge Oımaýyt aýylyndaǵy Jumaǵalı ıshan meshitinde tóbesi jabylady. Bul keler jyldyń jumysy.
Eske salsaq, Túrkistan oblysyndaǵy arheologııalyq eskertkishter de maqta alqabynyń astynda búlinip jatyr. Bul týraly arheolog aıtty.