Aqsý-Jabaǵylynyń tabıǵaty kez kelgen adamdy tamsandyrmaı qoımaıdy
TÚRKІSTAN. KAZINFORM — Aqsý-Jabaǵyly — elimizde qurylǵan tuńǵysh qoryq. Qazaqstannyń aıryqsha aımaǵy sanalatyn óńirdegi tabıǵattyń sulýlyǵy kez kelgen adamdy tamsandyrmaı qoımaıdy.
Qoryq aýmaǵy Túrkistan oblysynyń Túlkibas, Tóle bı, Báıdibek aýdandarymen jáne Jambyl oblysynyń Jýaly aýdanymen shektesedi. Talas Alataýynyń soltústik-batys bóligin jáne Ógem jotasyn alyp jatyr. Jalpy jer aýmaǵy — 131934, 3 gektar.
Eń bıik taýy — Saıram shyńy. Ol teńiz deńgeıinen 4238 metr bıiktikte ornalasqan.
Qazaq halqy bul taýdy Aqtúıe ólgen dep ataǵan. Sebebi, taýdyń kórinisi jansyz jatqan túıege uqsaıdy. Al, ortalyǵynda bıik, muzdy Buǵyly tór shyńy bar. Munda maraldar kóp mekendeıdi. Sondyqtan Buǵyly dep ataý berilgen.
Aqsý jáne Jabaǵyly ózenderi qoryq ishinen aǵyp ótedi. Mundaǵy Aqsý ózeniniń uzyndyǵy 120 shaqyrymǵa deıin sozylyp jatyr. Mamyr aıynda ózendegi sý kógildir túske ense, jaz aıynda ózen arnasynan tasyp, túside sútke uqsas aǵarady.
«Kishi Aqsý men Úlken Aqsý qosylǵan jerde tereń tik ańǵarlar — quz-shatqaldary bar. Jabaǵyly ózeni Aqsýdan eki ese qysqa, tar. Saz qospalarynyń áserinen ózenniń sýy sary, keıbir kezde qyzyl túske enedi. Ózender bastaýyn taýdaǵy jyljymaly qalyń muz ben qardan alady. Qoryqta 114 muztaý bar. Sondaı-aq, bıikte 27 kól ornalasqan. Bulaqtardan sý shyǵyp jatyr. Paıdaly qazbalar da kóp», — deıdi qoryq dırektory Sahıt Qyntaev.
Qoryq aýmaǵynyń aýa-raıy shuǵyl kontınentti bolyp keledi. ıAǵnı, qysy sýyq, qary qalyń, jazy ystyq. Jaýyn-shashyn da kóp túsedi. Taýly óńirde bıiktikke baılanysty aýa raıy ózgerip otyrady. 100 metr kóterilgen saıyn aýa temperatýrasy orta eseppen 0,6 gradýsqa tómendeıdi.
Qoryqtyń tabıǵı murasy — janýarlar álemi. Munda óte sırek kezdesetin, jer betinen joǵalyp bara jatqan janýarlardyń baı qazynasy saqtalǵan. Qustyń 299, sútqorektilerdiń 52, baýyrymen jorǵalaýshylardyń 11, qosmekendilerdiń 3 túri mekendeıdi.
Shybyn-shirkeı, qurt-qumyrsqanyń 2124 túri bar. Tıan-Shan qońyr aıýy, qar barysy, Túrkistan sileýsini, Úndi jaırasy, Orta Azııa tas sýsary, arqar, maral, elik, taýeshki, qasqyr, túlki, qaban, borsyq, aqkis, qarsaq sekildi janýarlar kóp.
Al, qustardan búrkit, saqaltaı, kókqus, jurtshy, qara láılek, jylanjegish qyran, ıtelgi, úki, bódene, aqtamaqty bulbul, jasyltuljyq, sarǵaldaq sulýkesh, úlken túrkepter, qyzyl telpekti qunaq jáne taǵy basqa da túrlerin kezdestirýge bolady.
Ósimdikter áleminde de maqtana aıtarlyq qor jınaqtalǵan. Atap aıtar bolsaq, múktiń 63, qynanyń 63-ten astam, baldyrdyń-64, sańyraýqulaqtyń 235, joǵary satydaǵy ósimdikterdiń 1312 túri ósedi. Sonyń ishinde butanyń 62 túri, aǵashtyń 17 túri kezdesedi.
«Munda búkil Qazaqstandaǵy ósimdik quramynyń tórtten biri bar. Kóbi jemshóp, dárilik, tehnıkalyq, efır maıly, sándik ósimdik retinde belgili. Onyń 48 túri Qyzyl kitapqa engen», — deıdi Sahıt Qyntaev.
Sondaı-aq, qoryqta Greıg jáne Kaýfman qyzǵaldaqtary, Sıvers almasy, Kókshil shıqyldaq, Regel Rafıdofıtony, Severtsov ýngernııasy, Túrkistan gúlkekiresi, Qara arsha, Balǵyn arsha, Jalǵan bódeneshóp, Kavkaz taýdaǵany, uzynsha bóriqaraqat, ıisti kıikoti, kádimgi myńjapyraq jáne taǵy basqa da ósimdik túrleri bar.
«Qoryq — Qazaq AKSR halyqtyq komıssarlarynyń keńestik erejeleri negizinde 1926 jyly 14-shildede quryldy. Oǵan qoǵam jáne memleket qaıratkeri Turar Rysqulovtyń qosqan úlesi kóp. Al, tuńǵysh dırektory — tabıǵattyń shynaıy janashyry Borıs Petrovıch Trızna boldy. Búginde qoryq qyzmetkerleri ósimdikter men janýarlar álemin, ondaǵy tabıǵattyń qaıtalanbas sulý jerlerin qorǵap, qaz-qalpynda saqtap, bolashaq urpaqqa mura etip qaldyrý maqsatynda táýlik boıy tynymsyz eńbek etip keledi», — dep atap ótti qoryq dırektory.
Qazirgi kezde qoryqta týrızm salasy óte jaqsy damyp keledi. Álemniń ár elinen keletin týrıster kóp. Atap aıtqanda, Reseı, Qytaı, Indııa, Malaızııa, Japonııa, Germanııa, Gollandııa, AQSh, Anglııa, Frantsııa taǵy basqa álem elderinen qyzyǵýshylyq tanytyp kelip jatqan týrıster sany jyl saıyn artýda.
Kelgen týrısterge jaıaý, atpen jáne kólikpen qyzmet kórsetiledi. Gıd belgili bekitilgen marshrýttar boıynsha ekskýrsııa uıymdastyrady.
Qoryq aýmaǵynda «Taldybulaq», «Jetimsaı» jáne «Baıbaraq» ekskýrsııa súrleýleri jáne «Kishi Qaıyńdy ańǵary — Kishi Qaıyńdy asýy», «Kishi Qaıyńdy ańǵary — Úlken Qaıyńdy ańǵary», «Úlken Qaıyńdy ańǵary — Boıdaqsaı ańǵary — Qyzólgenkól kóli- Qasqabulaq shuńqyry», «Úlken Qaıyńdy ańǵary — Úlken Qaıyńdy ańǵary — Úlken Qaıyńdy asýy», «Aqsý ózeniniń shatqaly — Aqsý ózenindegi kópir», «Aqsý ózenindegi jartas — Taıaqsaldy ańǵary», «Kóksaı saıy — Kóksaı kólderi» boıynsha týrıstik baǵyttar bar.
