Aqsha jáne AQSh: qaı uıymdar qomaqty qarjydan qaǵylady
ASTANA. KAZINFORM – Vashıngton Parıj kelisiminen shyǵady, Dúnıejúzilik densaýlyq saqtaý uıymyn qarjylandyrýdy toqtatady jáne syrtqy kómekti ýaqytsha doǵarady. Álem AQSh-tyń sheshimderi men qarjysyna qanshalyqty táýeldi, jáne mundaı táýeldilik turaqtylyqqa qalaı áser etedi – Kazinform agenttiginiń menshikti tilshisi saraptap kórdi.
DDU-ny qarjylandyrýdyń toqtaýy
Donald Tramp prezıdenttik qyzmetiniń alǵashqy kúni AQSh-tyń Dúnıejúzilik densaýlyq saqtaý uıymynan shyǵatynyn málimdep, ony tıimsiz ári saıası táýeldi dep aıyptady. Sondaı-aq, ol AQSh-tyń uıymǵa jarnalary basqa elderge, sonyń ishinde Qytaıǵa qaraǵanda tym joǵary ekenin synǵa aldy.
– Tramptyń DDU-men qarym-qatynasyndaǵy negizgi máselesi – Qytaıdy COVID-19 pandemııasy úshin aıyptaýdy jalǵastyrýǵa umtylýy sııaqty. Alaıda ǵylymı dálelder ony teriske shyǵardy, tipti AQSh Birikken shtab bastyqtary komıtetiniń tóraǵasy da bıologııalyq qarý týraly pozıtsııany maquldaı almady, – deıdi Ulybrıtanııanyń Koroldik birlesken qorǵanys zertteýleri ınstıtýtynyń ǵylymı qyzmetkeri Djennıfer Koýl.
AQSh DDU jarnalarynyń shamamen 14%-yn qamtamasyz etedi. 2024-2025 qarjy jylynda uıymnyń jalpy bıýdjeti 6,8 mıllıard dollar boldy, onyń ishinde AQSh 958 mıllıon dollar bólgen. Basqa iri donorlar qatarynda Bıll jáne Melında Geıts qory (689 mıllıon dollar), Vaktsınalar men ımmýndaý jónindegi jahandyq alıans (500 mıllıon dollar) jáne Eýropalyq komıssııa (412 mıllıon dollar) bar.
Syrtqy kómekti ýaqytsha doǵarý
Sol kúni Tramp syrtqy kómektiń syrtqy saıası basymdyqtarǵa sáıkestigin tekserý úshin ony 90 kúnge toqtatý týraly ókim etti. Izraıl men Mysyrdy áskerı qarjylandyrý baǵdarlamalary ǵana bul sheshimnen tys qaldy.
– Sheteldik memleketterge damý maqsatynda kómek kórsetý baǵdarlamalaryna jaýapty barlyq mınıstrlikter men agenttik basshylary jańa mindettemelerdi jáne damý kómegine bólinetin qarajatty dereý toqtatýy qajet, – delingen Tramp qol qoıǵan jarlyqta.
AQSh halyqaralyq kómektiń eń iri donory bolyp qala beredi. 2023 jyly bólingen qarajat kólemi - 68 mıllıard dollar. Qoldaý alǵan 180-ge jýyq eldiń ishinde Ýkraına, Izraıl, Iordanııa jáne Mysyr kósh bastaǵan.
– Biz jumsaǵan árbir dollar, qarjylandyrǵan árbir baǵdarlama jáne júzege asyrǵan árbir strategııa úsh qarapaıym suraqqa jaýap berýi kerek: bul Amerıka úshin qaýipsizdikti arttyra ma? Bul Amerıkany kúsheıte me? Bul Amerıkany meılinshe órkendete me? – deıdi AQSh-tyń jańadan taǵaıyndalǵan memlekettik hatshysy Marko Rýbıo.
Saýalnamalarǵa sáıkes, amerıkalyqtardyń kópshiligi syrtqy kómekke tym kóp federaldyq qarajat jumsalyp jatyr dep esepteıdi, áıtse de onyń naqty úlesi kóbinese asyra baǵalanady. Ortasha eseppen respondentter bul shyǵyndardy federaldyq bıýdjettiń 26%-y dep sanaıdy, alaıda U.S. News & World Report jýrnaly shyn máninde olar trıllıondyq federaldyq shyǵystardyń 1%-ynan da az ekenin jazdy.
Parıj klımattyq kelisiminen shyǵý
Sondaı-aq Tramp AQSh-tyń Parıj klımattyq kelisiminen shyǵýy týraly jarlyqqa qol qoıyp, munaı men gaz óndirýdi arttyrýǵa baǵyttalǵan qosymsha buıryqtar berdi. Bul sheshim álemdegi qaýymdastyqtardyń ǵana emes, bolashaq syn-qaterlerge daıyn emes AQSh-tyń da osaldyǵyn arttyra tústi.
– Klımattyń ózgerýiniń áseri, mysaly, Los-Andjelestegi joıqyn orman órtteri tótenshe kún raıy qubylystarynyń saıası jáne áleýmettik shekaralardan asyp túsetinin aıqyn kórsetedi, – dep esepteıdi Ulybrıtanııanyń Halyqaralyq qatynastar jónindegi Koroldik ınstıtýtynyń ǵylymı qyzmetkerleri Patrık Shreder men Bhargabı Bharadvadj.
Olardyń aıtýynsha, klımattyń ózgerýi men jerdi paıdalaný máseleleri Kalıfornııada ǵana emes, búkil Soltústik Amerıkada jáne álemniń basqa da aımaqtarynda aýqymdy órtterdiń kóbeıýine yqpal etip otyr. BUU Qorshaǵan orta baǵdarlamasynyń 2022 jyly jarııalaǵan esebine sáıkes, 2030 jylǵa qaraı ekstremaldy órtter sany 14%-ǵa, al ǵasyrdyń sońyna deıin 50%-ǵa artady.
AQSh-tyń Parıj kelisiminen shyǵýy ulttyq múddelerdiń jahandyq mindettemelerden joǵary qoıylǵanyn aıqyn kórsetedi. Bul jaǵdaı mańyzdy suraq týyndatady: Vashıngtonnyń halyqaralyq qurylymdarǵa naqty yqpaly qandaı jáne olardyń sheshimderi álemdik saıasat pen ekonomıka bolashaǵyn qanshalyqty qalyptastyra alady?
AQSh – halyqaralyq uıymdardyń basty ınvestory
2023 jyly AQSh 160 halyqaralyq uıymdy qoldaý úshin 16 mıllıard dollardan astam qarajat bóldi.
Amerıka qarjysyn eń iri alýshy BUU-nyń Dúnıejúzilik azyq-túlik baǵdarlamasy boldy, 3,8 mıllıard dollardan astam qarajat – baǵdarlama bıýdjetiniń 45,8%-y.
Ekinshi orynda – BUU-nyń Bosqyndar isteri jónindegi joǵarǵy komıssarynyń basqarmasy, oǵan Vashıngton 1,8 mıllıard dollar (jalpy bıýdjetiniń 16,5%-y) bóldi.
Úshinshi iri kómek alýshy – 1,45 mıllıard dollar nemese bıýdjetiniń 41,4%-yn alǵan Halyqaralyq kóshi-qon uıymy.
Basqa da iri uıymdar arasynda AQSh qarjylandyrýy 1 mıllıard dollardan asqan (11,2%) BUU Balalar qory (ıÝNISEF) jáne AQSh-tan 800 mıllıon dollardan astam qarajat alǵan JITS, týberkýlez jáne bezgekke qarsy kúres jónindegi jahandyq qor bar. NATO bul tizimde jetinshi orynda tur: alıansty qoldaýǵa 768 mıllıon dollar bólingen.
AQSh-tyń BUU jáne halyqaralyq qarjy ınstıtýttaryna yqpaly
AQSh – BUU bıýdjetiniń eń iri donory, jalpy BUU bıýdjeti 3,59 mıllıard dollar bolsa, ondaǵy AQSh-tyń úlesi – 22%. Odan keıin Qytaı (15%) jáne Japonııa (8%) tur. 5,6 mıllıard dollar bolatyn bitimgershilik operatsııalarynyń 26,9% shyǵynyn Vashıngton, al Qytaı – 18,7%, Japonııa – 8% óteıdi.
Buǵan qosa, AQSh Dúnıejúzilik bank, Azııa damý banki, Eýropalyq qaıta qurý jáne damý banki, sondaı-aq Halyqaralyq valıýta qory sııaqty iri halyqaralyq qarjy uıymdaryn basqarýda mańyzdy ról atqarady.
– Turaqty jáne ınklıýzıvti jahandyq ekonomıkalyq ósýdi yntalandyrý úshin jáne ulttyq múddelerimizdi qorǵaý úshin AQSh halyqaralyq qarjy ınstıtýttarynyń saıasaty men nesıelenýine belsendi qatysady. Bul ınstıtýttar AQSh-tyń syrtqy saıası múddeleri men jahandyq qaýipsizdik maqsattaryna qoldaý kórsetedi, – delingen AQSh Qarjy mınıstrligi Kongreske daıyndaǵan baıandamada.
Qazirgi tańda AQSh – Afrıka damý bankin qospaǵanda, ózi múshelik etetin barlyq halyqaralyq qarjy uıymdarynyń iri aktsıoneri bolyp qalyp otyr.