AQSh USAID-ty nege taratpaq?
Donald Tramp AQSh prezıdenti laýazymyna kirisken sátte syrtqy saıasatta birqatar ózgeris oryn aldy. Ásirese, memleket qarjylandyratyn baǵdarlama men uıymdardy súzgiden ótkizip, el múddesine kereǵar qurylymdy qaıta jasaqtaýǵa kóshken. Keıingi aptada álemge áıgili USAID agenttigi de bılik tarapynan qatań tekseriske ilikkendeı. Ilon Mask uıymdy bıologııalyq qarý salasyna qarajat bóldi dep aıyptap, agenttik taratylýy múmkin ekenin meńzedi. Kazinform tilshisi USAID-tyń qazirgi ahýalyna sholý jasap kórdi.
Tramp nege shúılikti?
AQSh-tyń halyqaralyq damý agenttiginiń (aǵyl. United States Agency for International Development, USAID) negizgi mıssııasy – sheteldik gýmanıtarlyq kómekti úılestirý. Naqtyraq aıtsaq, ózge memlekettermen birlese otyryp áleýmettik-ekonomıkalyq baǵdarlamalar ázirleıdi. Uıym jobalary kóbine damýshy elderdegi kedeılikpen kúres, tabıǵı apattardyń aldyn alý sekildi salalarǵa baǵyttalǵan. Keıingi jyldary agenttik kómegin Afrıka, Azııa jáne Latyn Amerıkasy memleketteri jıi qabyldaıtyn. Búginge deıin agenttik AQSh-tyń shet memleketterdi qoldaýǵa baǵyttalǵan jobalarynyń basym denin atqaryp, 100-den astam elge kómek berdi.
Vedomstvo 1961 jyly Keńes úkimetiniń Eýropa, Afrıka, Azııa elderine jasaǵan kómegine jaýap retinde qurylǵan bolatyn. AQSh qarsylastyń saıası yqpalyn álsiretý maqsatynda aýqymdy jobalar ázirlep, ústemdik úshin baqtalas bastalǵan-dy. Sodan beri agenttik ózge memleketterdegi uıymdardy qarjylandyrýdy toqtatqan emes.
Alaıda jyl basynda AQSh bıligi aýysqaly jaǵdaı ózgerdi. Tramp saılaýaldy ýádesinde AQSh-tyń syrt memleketterge kómegin azaıtý máselesi kóterilgeni belgili. Alǵashqy kúninen-aq tıisti qujatqa qol qoıyp, jobalar turalaǵan. Prezıdent komandasyndaǵy Ilon Mask USAID-ty «qylmys uıymy» dep atap, COVID-19 kezinde bıologııalyq qarý jasaýǵa atsalysty dep aıyptady. H áleýmettik jelisinde: «Bilesiz be, USAID bizdiń salyqtan túsken dollarlardy bıologııalyq qarý salasyna jumsaǵan. Onyń ishinde mıllondaǵan adamnyń ómirin jalmaǵan COVID-19 bar», – dep jazdy.
Did you know that USAID, using YOUR tax dollars, funded bioweapon research, including COVID-19, that killed millions of people? https://t.co/YVwyKA7ifs
— Elon Musk (@elonmusk) February 2, 2025
Alaıda keı sarapshy USAID agenttiginiń koronavırýs kezinde bólgen qarjysy dertpen kúreske baǵyttaldy dep sanaıdy. Medıtsınalyq quraldar alý, qaýipsizdikti qamtamasyz etý boıynsha jumystar júrgenin alǵa tartady. Mysaly, AQSh COVID-19 kezinde Qazaqstanǵa 6,2 mln AQSh dollary shamasynda kómek berse, sonyń 4 mln AQSh dollaryna jýyǵy USAID arqyly kelgen.
Osy oraıda apta basynda Aq úı jarııalaǵan derekten uıym qarjylandyrǵan ózge de jobalardyń baǵytyn ańǵarýǵa bolady:
· «Serbııanyń jumys ujymdary men iskerlik qoǵamdastyqtarynda teńdik pen ınklıýzıvtilikti ilgeriletýge» – 1,5 mln AQSh dollary;
· Irlandııadaǵy «DEI mıýzıklin [ártúrlilik, teńdik jáne ınklıýzıvtilik]» qoıýǵa – 70 myń AQSh dollary;
· Vetnamdaǵy elektr kólikterge – 2,5 mln AQSh dollary;
· Kolýmbııadaǵy «transgenderlik operasy» úshin – 47 myń AQSh dollary;
· Perýdegi «transgenderlik komıks» úshin – 32 myń AQSh dollary;
· Gvatemalada jynys aýystyrý jáne «LGBT-belsendilikke» – 2 mln AQSh dollary;
· Egıpette týrızmdi qarjylandyrýǵa – 6 mln AQSh dollary bólingen.
Oǵan qosa Ýhan laboratorııasyndaǵy zertteýge qatysqan «EcoHealth Alliance» kompanııasyna jáne Aýǵanstandaǵy kóknár men geroın ósirýge qoldanylǵan ırrıgatsııalyq kanaldarǵa, aýyl sharýashylyǵy jabdyqtary, tyńaıtqyshtarǵa mıllıondaǵan dollar bergen. Sondaı-aq Sırııadaǵy «Ál-Kaıda» sodyrlaryna júzdegen myń azyq-túlik jiberilip, damýshy elderde kontratseptıvter men bala týýdy baqylaý quralyn shyǵarýǵa da qarjy bólipti.
Aıta keterligi, USAID AQSh-tyń Memlekettik departamentiniń nusqaýyn basshylyqqa alǵanymen, erekshe statýsqa ıe. Agenttik shtatynda 10 myńǵa jýyq adam bar. Búginge deıin derbes uıym esebinde jumys istep keldi. Qazir agenttiktiń quzyreti keń, mańyzy joǵary. Sebebi gýmanıtarlyq kómektiń kóp bóligi USAID arqyly ótedi. Mysaly, 2023 jyly AQSh halyqaralyq kómekke 68 mlrd dollar jumsady. Onyń 40 mlrd dollardan astamy USAID bıýdjetine túsken.
USAID-tyń Qazaqstandaǵy jobalary
AQSh-tyń halyqaralyq damý agenttigi Qazaqstanmen de tyǵyz baılanysta. 1992 jyldan beri ekonomıkalyq sektor, densaýlyq saqtaý salasy men demokratııalyq ınstıtýttardy qarjylandyrýǵa jarty mıllıard dollarǵa jýyq jumsady. Agenttik memlekettik jáne táýelsiz uıymdardy qoldaý arqyly energetıka naryǵyn, jergilikti saýdany, iskerlik ortany damytýǵa kúsh saldy. Aıtarlyqtaı nátıje ana men bala densaýlyǵyn nyǵaıtý ári AITV/JITS dertimen kúres jumysynda baıqaldy. Oǵan qosa QR Ekologııa jáne tabıǵı resýrstar mınıstrligimen birlese Aral teńizin saqtaýǵa arnalǵan jobalardy júzege asyrsa, Memlekettik kirister komıtetiniń materıaldyq bazasyn tolyqtyrǵanyn bilemiz. Sonymen qatar «jańartylǵan energııa kózderi» jobasy arqyly Qazaqstanǵa 39 mln dollar bólinse, «Tıimdi basqarýdy qoldaý bastamasy» arqyly Qazaqstan men Tájikstan 6,9 mln dollar alǵan bolatyn.
Foreignassistance.gov saıtynyń deregine súıensek, ótken jyly AQSh-tyń Qazaqstanǵa baǵyttalǵan jobalarynyń sany azaıǵan. 2022 jyly – 140 joba, 2023 jyly – 160 joba, 2024 jyly – 40 joba boldy.
Qazirgi ahýal
Donald Tramp syrtqy kómekti qaıta júıeleý ıdeıasyna bekip otyr. Bul tizimge USAID-tyń enýi prezıdent komandasyndaǵy Ilon Masktyń pozıtsııasy áser etkenin baıqaımyz. Buǵan deıin kásipker USAID-ty «radıkaldy solshyldardyń ordasy», «bıoqarý salasyn qarjylandyrdy» dep aıyptaǵany este. Al 2 aqpanda X áleýmettik jelisinde «USAID – qylmystyq uıym. Qurdymǵa ketetin ýaqyty keldi» dep jazba qaldyrdy.
Kóp ótpeı, ıaǵnı 3 aqpanda AQSh-tyń halyqaralyq damý jónindegi agenttiginiń (USAID) Vashıngtondaǵy shtab-páteri resmı túrde jabyldy. Ilon Mask basqaratyn AQSh-tyń memlekettik basqarýdyń tıimdiligi jónindegi departamenti (DOGE) agenttiktiń kompıýterlik júıesi men qupııa aqparattaryn baqylaýǵa alǵan. Prezıdent Donald Tramp USAID basshylyǵyn qyzmetten bosatty.
Qazir USAID agenttiginiń resmı saıty men áleýmettik jelidegi paraqshalary jumysyn toqtatqan.
Buǵan deıin Tramptyń syrtqy kómekti 90 kúnge toqtatý týraly ókim etkenin jazǵan bolatynbyz.