AQSh-tyń Ortalyq Azııaǵa qyzyǵýshylyǵynyń astarynda geoekonomıkalyq esep jatyr — sarapshy
ASTANA. KAZINFORM — 6 qarasha kúni Vashıngtonda ótetin «C5+1» sammıti Ortalyq Azııa álemdik saıasat sahnasyna qarqyndy shyǵyp kele jatqanyn kórsetedi. Fılosofııa, saıasattaný jáne dintaný ınstıtýtynyń Tsıfrlyq áleýmettik ǵylymdar ortalyǵynyń jetekshisi Rústem Mustafın Kazinform tilshisine bergen suhbatynda osyndaı paıym aıtty.
— «C5+1» sammıtiniń bul kezeńi Qazaqstan men Ortalyq Azııaǵa, AQSh-qa nesimen mańyzdy dep oılaısyz?
— 6 qarasha kúni Vashıngtonda ótetin aldaǵy sammıttiń mańyzy sımvolıkalyq sıpatpen shektelmeıdi. Bul Ortalyq Azııa men AQSh arasyndaǵy yntymaqtastyqtyń dıplomatııalyq jalǵasy ǵana emes.
Mysaly, Djo Baıden kezinde Nıý-Iorkte ótken kezdesýdiń deklaratıvti, tipti akademııalyq sıpaty basym bolsa, bul joly Donald Tramp naqty, pragmatıkalyq jáne tikeleı tranzaktsııalyq betburysqa daıyn ekenin ańǵartyp úlgerdi. Vashıngton qazir Ortalyq Azııa týraly demokratııa nemese turaqty damý turǵysynan ǵana emes, naqty mámileler, resýrstar, marshrýttar men alys-beris turǵysynan sóıleı bastady.
AQSh-tyń bul qyzyǵýshylyǵynyń artynda geoekonomıkalyq esep bar. Maqsat — mańyzdy strategııalyq mıneraldardy jetkizý tizbegin baqylap, balama kólik dálizderin qalyptastyrý.
Qazaqstan men Ózbekstan ýran, lıtıı, sırek jáne sırek jer metaldarynyń aıtarlyqtaı qoryn ustap otyr. Demek bizdiń aımaq AQSh ónerkásibi men qorǵanys sektoryna strategııalyq táýelsizdiktiń kózi bola alady. Aq úı muny jaqsy túsinip otyr.
Sondyqtan sammıt qorytyndysynda naqty qujattarǵa qol qoıylady dep kútip otyrmyz. Naqty aıtsaq, geologııalyq barlaý, qaıta óńdeý, birlesken kásiporyndar men ınfraqurylymdyq jobalar týraly kelisimder ornaýy múmkin. Bul sypaıy dıplomatııa ǵana emes, naqty geoekonomıkalyq mámile.
Ortalyq Azııadaǵy ózge elder sııaqty Qazaqstan úshin sammıttiń máni erekshe. Bul — aımaqtyń egemendigin kúsheıtetin sıgnal. Qazaqstan — óńirdegi basty oıynshy retinde osy kópqyrly saıasatta barynsha tıimdi pozıtsııada tur. Bizge munaıǵa negizdelgen ekonomıkadan bólek jasyl energetıka, aýyl sharýashylyǵy men jasandy ıntellekt mańyzdy. Bular XXI ǵasyr ekonomıkasyn aıqyndaıtyn salalar ekeni aıtpasa da túsinikti.
Eger Vashıngton Djekson-Venık túzetýi sııaqty shekteýlerdiń Ortalyq Azııaǵa qatysty tustaryn qaıta qarasa, tolyqqandy saýda ıntegratsııasyna jol ashylady.
Nıý-Iork sammıtimen salystyrǵanda, bul múlde basqa deńgeıdegi basqosý. Ol kezde BUU Bas assambleıasy aıasyndaǵy qosymsha kezdesý bolsa, bul joly Aq úıde naqty sheshim qabyldaıtyn deńgeıindegi jıyn bolady. Aıyrmashylyq aıqyn, ol kezde Djo Baıden qundylyqtar týraly kóbirek sóılese, Donald Tramp paıyzdar men marshrýttarǵa, aqshaǵa kóbirek toqtalady.
Bul tásil keıde qatal kórinýi múmkin, biraq dál osyndaı tásil naqty kelisimder jasaýǵa kóbirek múmkindik beredi, Ortalyq Azııa da keıingi jyldary ortaq múddeni birge qorǵaýǵa mashyqtanyp keledi.
Biz tutas aımaq retinde damyǵan ekonomıkalarǵa shıkizat qana emes, saıası turaqtylyq, kólik logıstıkasyn, energetıkanyń tyń baǵyttaryn usyna alamyz.
— Amerıka bıznesi Ortalyq Azııaǵa qandaı baǵyttar boıynsha kóbirek qyzyǵýshylyq tanytyp otyr? Ózińiz de sırek metaldar týraly aıtyp qaldyńyz. Bul «shıkizat ornyna tehnologııa» formýlasy naqty iske asa bastaǵanyn kórsete me?
— AQSh-tyń Ortalyq Azııaǵa degen qyzyǵýshylyǵyn «qurylymdyq múdde» degen jalǵyz tirkespen sıpattaýǵa bolady.
Toqsanynshy jyldary AQSh bıznesi bul aımaqqa munaı úshin kelse, 2010 jyldary demokratııa men Aýǵanstan taqyryby basty orynda turdy. Al qazir Vashıngton ónerkásip qaýipsizdiginiń aıasynda áreket etip jatyr. Bul baǵytta Donald Tramp ákimshiligi óte dáıekti qadamdar jasap otyr.
AQSh Ortalyq Azııanyń ásirese sırek metaldar sııaqty ekonomıkanyń mańyzdy salasynda jahandyq básekedegi ornyn myzǵymas ete túsetin júıeniń bir bóligi retinde qarastyryp otyr.
Eń basty múdde — syndarly mıneraldar men sırek elementter. Qytaı búgin álemdegi sırek metall óńdeıtin qýattyń 80%-yn baqylap otyr. Bul Vashıngtondy buryn bolmaǵan osal jaǵdaıǵa túsirip otyr. Sondyqtan AQSh Qazaqstan men Ózbekstanǵa bıznes turǵysynan ǵana emes, saıası deńgeıde nazar aýdaryp otyr.
Qazaqstan jetkizý tizbegin ártaraptandyrýdyń ajyramas bóligi bola alady. Óıtkeni AQSh-qa aımaqtaǵy barlaý, qaıta óńdeý jáne logıstıka sııaqty mańyzdy sharýanyń bári Vashıngtonmen qarym-qatynasy durys, ádilet ınstıtýty ashyq rejımniń baqylaýynda bolǵany kerek. Amerıkalyq kompanııalar birinshi bolyp sózden iske kóship, Qazaqstanda geologııalyq barlaýdy bastap ketti.
Bul Vashıngton men Amerıka kapıtaly Ortalyq Azııaǵa tájirıbe alańy emes, qaýipsiz ındýstrııalyq júıeniń bóligi retinde qaraıtynyn kórsetedi.
Ekinshi baǵyt — logıstıka jáne kólik dálizderi. AQSh tranzıtterdi baqylaý geosaıası yqpaldyń kilti dep biledi. Orta dáliz — sanktsııaǵa tózimdi, saıası turǵyda beıtarap jáne qaýipsiz marshrýt retinde baǵalanyp otyr. Endi oǵan amerıkalyq kompanııalar kelse, olarǵa baǵdarlamalyq tehnologııalar, qarjylyq jáne tsıfrlyq sheshimder ilese keledi.
Úshinshi baǵyt — jasyl energetıkamen baılanysty joǵary tehnologııalar. AQSh óziniń DFC (damýdy qarjylandyrý korporatsııasy) sııaqty quraldaryn jańartylatyn energııa kózderi, mashına jasaý jáne agrotehnıka salalaryndaǵy jobalardy ilgeriletý úshin paıdalanyp otyr.
Bul jaı ınvestıtsııalar ǵana emes, basqarý standarttaryn, ESG-hattamalaryn jáne zııatkerlik menshikti kóshirý protsesi.
Mysaly, lokomotıvter shyǵaratyn Wabtec kompanııasy Qazaqstanǵa óndiristi basqarý júıesin eksporttap otyr. Bul — jańa tıptegi «jumsaq kúsh» formasy. Ol sóz júzindegi emes, naqty tehnologııalar men belgili bir standarttarǵa súıengen yqpal etý tásili.
«Shıkizat ornyna tehnologııa» formýlasyn jaı metafora deýge de bolady. Men basqasha aıtar edim. Osy formýla aıasynda ıntegratsııa jáne standarttar formýlasy iske asyp jatyr. Qazaqstan qazir áleýetti ınvestorǵa ken ǵana emes, turaqtylyq pen boljamdy ekonomıkalyq saıasat usynyp otyr. Al AQSh tehnologııadan bólek zııatkerlik menshikterge, kapıtal naryǵyna shyǵý múmkindigin beredi.
— Kólik, logıstıka, aýyl sharýashylyǵy… Qazaqstan men AQSh arasyndaǵy yntymaqty nyǵaıtatyn tyń salalarǵa basqa qaı sektorlardy jatqyzar edińiz?
— Qazaqstan-AQSh yntymaqtastyǵynyń áleýeti týraly aıtsaq, qazir jaı ǵana qyzyqty baǵyttardyń jıyntyǵyn emes, múddeleri túıisetin úshtaǵan qalyptasyp kele jatqanyn baıqap otyrmyz. Bul úshtaǵan — Vashıngtonnyń strategııalyq ustanymdary men bizdiń jańǵyrýǵa degen umtylysymyzdyń túıisken jeri. Ol úsh salaǵa negizdelgen: logıstıka, strategııalyq mıneraldar jáne agrotehnologııa. AQSh-tyń pragmatızmi men Qazaqstannyń shıkizat eksportyna táýeldi ekonomıkadan arylýǵa degen nıeti dál osy baǵyttarda búginde toǵysyp otyr.
Kólik pen logıstıkaǵa kelsek, munda negizgi ról atqaratyn joba — Orta dáliz nemese Transkaspıı halyqaralyq kólik baǵyty. Bul — balamaly jetkizý joldarynyń kilti. Vashıngton bul jobany strategııalyq avtonomııa quraly retinde qarastyrady. Al Qazaqstan úshin bul — tranzıttik aýmaqtan tranzıttik habqa aınalýdyń múmkindigi.
Bul baǵytta amerıkalyqtar tek beton men relske ǵana emes, ınstıtýtsıonaldyq tehnologııalarǵa da ınvestıtsııa salýǵa daıyn. Al ınstıtýtsıonaldyq tehnologııalar degenimiz — tsıfrlandyrý, keden standarttary, avtomattandyrý, ıaǵnı sońǵy jyldary jıi aıtyp júrgen reformalarymyzdyń ózegi.
Sondaı-aq, strategııalyq mıneraldardyń mańyzy erekshe. Bul sala ekijaqty áriptestiktiń «julynyna» aınalǵanyn eshbir ásireleýsiz aıta alamyz. AQSh úshin sırek elementter men strategııalyq mıneraldarǵa qol jetkizý qazir jaı bıznes qana emes, saıasat, ulttyq qaýipsizdik máselesi. Tramp ákimshiligi Ortalyq Azııaǵa jahandyq jetkizý tizbekterin ártaraptandyrý alańy retinde qaraıdy.
Al Qazaqstan úshin bul — shıkizat eksporttaýshy ekonomıkadan tereń óńdeýge jáne birlesken kásiporyndar qurýǵa kóshetin alǵashqy múmkindik. Osy múmkindikti jiberip almaýymyz kerek. Ol úshin kelisimsharttardy el aýmaǵynda joǵary tehnologııalyq óndiris qalyptastyrýǵa paıdalanýymyz kerek. Bul, árıne, uzaqmerzimdi áriptestik pen turaqtylyqty talap etedi.
Jalpy alǵanda, Vashıngtonnyń basty nazary logıstıka men mıneraldarda. Al Qazaqstannyń múddesi joǵary tehnologııalarda, bilimde, standarttarda, ǵylymı zerthanalar men kadr daıarlaý salasynda. Qazir biz erekshe tarıhı múmkindik aldynda turmyz jáne ony jiberip almaýymyz kerek. Óıtkeni AQSh áli de joǵary tehnologııalar salasynda álemdik kóshbasshy bolyp qalyp otyr.
— Álemdik deńgeıdegi derjavalardyń Ortalyq Azııaǵa qyzyǵýshylyǵy artqan tusta Qazaqstan ózin qalaı ustaý kerek dep oılaısyz? Іri múddelerdiń arasynda tepe-teńdikti saqtaı alyp júr me?
— Qazir Ortalyq Azııa álemdik saıasattyń shetkeri aımaǵy emes. Kerisinshe, jahandyq shahmat taqtasynyń mańyzdy elementine aınaldy. Biz, tipti, osy aımaqtaǵy oıyn yrǵaǵyn óz qolynda ustaı bilgen jalǵyz el shyǵarmyz. Kópvektorly saıasat — bul jaı uran emes, túrli yqpal ortalyqtarymen ózara is-qımyldyń mańyzdy tetigi.
— Qazaqstan da, AQSh ta dástúrli energetıkaǵa, sonyń ishinde kómirdi tereń óńdeý men zııandy shyǵaryndylardy eksheý tehnologııalaryna kóńil bólip otyr. Osy salada birlesken jobalar qarastyrylyp jatyr ma?
— Qazaqstan da, AQSh ta ekologııalyq turǵydan zııansyz energııaǵa kóshý kúrt sekiris arqyly emes, evolıýtsııalyq úderis arqyly júrý kerek degen ustanymda. Biz aldymyzǵa kómirtegi beıtaraptyǵyna jetý maqsatyn qoıdyq. Biraq sonymen qatar, elimizde 33 mıllıard tonnadan astam kómir qory bar. Mundaı áleýetti elemeı tastaý múmkin emes. Dál osy tusta Astana men Vashıngtonnyń múddeleri toǵysady. Bul baǵytta birlesken jobalar qazirdiń ózinde iske asyrylyp jatyr. 10 jyl buryn «taza kómir» degen tek uran bolsa, qazir metan shyǵaryndylaryn naqty azaıtyp, kómirtegin eksheý tehnologııalary keńinen qoldanyla bastady.
Qazaqstan The Global Methane Pledge bastamasyna qosyldy. Bul jaı ǵana sımvolıkalyq qadam emes. AQSh osy baǵytta tehnıkalyq jáne konsýltatsııalyq qoldaý kórsetip otyr. NASA, NOAA agenttikteriniń qatysýymen metannyń taralýyna spýtnıkten monıtorıng júrgizedi. Kómir qabattaryn gazsyzdandyrý júıeleri engizilip jatyr. Eń bastysy — ólsheý men esep berýdiń biryńǵaı ulttyq júıesi qalyptasyp jatyr.
Ekinshi baǵyt — kómirdi tereń óńdeý. Amerıkalyq kompanııalar bul salaǵa naqty qyzyǵýshylyq tanytýda. Óıtkeni olar budan ekonomıkalyq áleýet te kórip otyr. Qazaqstandyq AST Petroleum men amerıkalyq Blue Sky Energy arasyndaǵy seriktestik — sonyń mysaly. Bul joba kómirden sıntetıkalyq dızel óndirýge baǵyttalǵan. «Taza kómir» degen abstraktili uran bolýdan qaldy dep otyrǵanym osy. Qosylǵan quny joǵary naqty tehnologııa engizilip otyr. Bul kómirdiń Qazaqstan úshin jaı ǵana otyn emes, hımııa jáne mashına jasaý salalary úshin shıkizat kózine aınalǵanyn bildiredi.
Úshinshi baǵyt — kómirtegin eksheý jáne saqtaý. Bul baǵyttyń áleýeti óte joǵary jáne bolashaqtyń negizgi tehnologııalarynyń biri sanalady. AQSh-tyń bul salada da tájirıbesi orasan. Chevron, ExxonMobil, Honeywell sekildi iri korporatsııalar álem boıynsha osyndaı ondaǵan jobalardy iske asyryp jatyr. Qatelespesem, «QazMunaıGaz» ben amerıkalyq kompanııalar arasynda pılottyq jobalardy iske qosý jóninde kelissózder júrip jatyr. Bul jobalardyń túpki máni — qoldanystaǵy kómir elektr stantsııalaryn ekologııalyq talaptarǵa saı etip modernızatsııalaý.
Jalpy alǵanda, Qazaqstan dástúrli energııa kózderinen kúrt bas tartý jolyna ótken joq. Mundaı joldy kezinde Eýropa tańdap kórgen bolatyn. Biz aralas evolıýtsııalyq model qalyptastyryp jatyrmyz. Onda kómir, gaz, ýran jáne jańartylatyn energııa kózderi birin-biri tolyqtyrady. Bul modelde amerıkalyq kompanııalardyń bolýy tehnologııa turǵysynan da, ınstıtýtsıonaldyq standarttar turǵysynan da mańyzdy. Naǵyz qurylymdyq «jasyl transformatsııa» degen osy.
Prezıdenttiń tsıfrlyq transformatsııa, ozyq tehnologııalardy engizý, tehnologııalyq egemendikti nyǵaıtý jáne Qazaqstandy óńirlik tehnologııalyq derjava retinde ornyqtyrý jónindegi tapsyrmalary AQSh-pen aradaǵy kelissózderdiń ózegine aınalyp otyr dep senimdi túrde aıtýǵa bolady.
Al Ortalyq Azııa jáne Kavkaz ınstıtýtynyń tóraǵasy Frederık Starr Kazinform tilshisine bergen suhbatynda Tramp «C5+1» sammıtinde «Djekson-Venık» zańynyń kúshi joıylǵanyn jarııalaýy múmkin ekenin aıtqan edi.