AQSh-taǵy uzaqqa sozylǵan shatdaýn ekonomıka men jahandyq turaqtylyqqa qalaı áser etip jatyr

ASTANA. KAZINFORM – Qazirgi shatdaýn – AQSh úkimetiniń 1 qazannan bastap qarjylandyrýdy toqtatýynyń sebebi kelesi jylǵa arnalǵan bıýdjet Kongress tarapynan maquldanbaǵan. Bul jaǵdaı el tarıhyndaǵy eń uzaqqa sozylǵan shatdaýnǵa aınalý qaýpi bar. Kazinform agenttiginiń halyqaralyq sholýshysy bıýdjet daǵdarysynyń ekonomıka men álemdik turaqtylyqqa áserin taldap kórdi.

Saıasat pen ekonomıka 

Aıta keterligi, buǵan deıingi eń uzaq shatdaýn Donald Tramptyń prezıdenttik kezeńinde bolǵan. Ol 2018 jylǵy 22 jeltoqsannan 2019 jylǵy 25 qańtarǵa deıin – 36 kúnge sozylǵan edi. Qazir shatdaýn qazan aıynyń basynan beri jalǵasyp keledi jáne onyń jaqyn arada aıaqtalatynyna sebep joq. Demek, AQSh úkimetiniń qyzmetin toqtatý boıynsha burynǵy kúmándi rekordtan asýǵa az ǵana ýaqyt qaldy, shamamen 7 qarashaǵa deıin.

Mundaı jaǵdaıdyń uzaqtyǵy AQSh-tyń saıası júıedegi shıelenis deńgeıine tikeleı baılanysty. Kóp jaǵdaıda taraptar tez kelisimge keledi. 1976 jyldan beri mundaı jaǵdaı 20 ret tirkelgen, al qazirgisi 21-shi. Keıbir shatdaýn táýlikke ǵana sozylsa, keıbiri uzaqqa sozylǵan, biraq saıası tepe-teńdik bolatyn.

Búginde belgili bir ymyraǵa kelý yqtımaldyǵy bar, biraq qanshalyqty uzaqqa sozylatyny belgisiz. Bul mańyzdy, óıtkeni shatdaýn tek memlekettik mekemelerdiń qyzmetine ǵana emes, jalpy AQSh ekonomıkasyna da keri áser etedi. Ásirese Tramp ákimshiliginiń júrgizip otyrǵan saýda soǵystary aıasynda álemdik ekonomıkada shıelenis týyndaǵan jaǵdaıda. Shatdaýn týǵyzǵan qosymsha belgisizdik naryqtaǵy turaqsyzdyqty kúsheıtip otyr.

Bıýdjettiń bekitilýi AQSh-ta qaryz alý sheginiń kóterilýimen tikeleı baılanysty. Bul tapshylyq jaǵdaıyndaǵy memlekettik bıýdjettiń qajetti talaby. 30 qyrkúıekte aıaqtalǵan qarjy jyly qorytyndysy boıynsha bıýdjet tapshylyǵy 1,8 trln dollardy qurady.

Baj, salyq jáne áskerı shyǵyndar

Kelesi jyly AQSh-qa kóbirek qarajat qajet bolady. Bul eń aldymen Tramp jarııalaǵan One Big Beautiful Bill ( Úlken ádemi bir zań») josparyna baılanysty.

Josparǵa sáıkes bıýdjet tapshylyǵy ımporttyq baj salyǵyn kóterý arqyly qysqartylmaq. Bul elge edáýir tabys ákeledi dep boljanyp otyr. Mundaı ıdeıany el ishindegi ızolıatsıonıster qoldaıdy jáne ol Trampqa konservatıvtik elektorattyń qoldaýyn qamtamasyz etken sebepterdiń biri bolǵan.

2024 jyly AQSh ımporty 4,1 trln dollar bolsa baj salyǵyn 10%-ǵa arttyrý teorııalyq turǵyda 400 mlrd dollar qosymsha kiris ákelýi múmkin. Úndistanǵa qarsy tamyz aıynan bastap 50% mólsherinde baj engizilgen.

Alaıda, baj salyǵyn arttyrý baǵanyń ósýine jáne saýda kóleminiń azaıýyna ákeledi, bul jahandyq iskerlik belsendiliktiń álsireýine sebep bolýy yqtımal.

Tramptyń protektsıonıstik saıasaty – álemniń kóp bóligimen kúrdeli qarym-qatynas ornatýdyń quraly bolyp otyr. Sonymen qatar, onyń jospary salyqty tómendetýdi jáne áskerı shyǵyndardy arttyrýdy kózdeıdi. Bul óz kezeginde bıýdjet tapshylyǵynyń ósýine alyp keledi. Jospar ózara qaıshy maqsattardy biriktirip otyr, bul Demokratııalyq partııa tarapynan synalyp keledi.

Kongresstegi teketires

Qazir demokrattar Senatta basymdyqqa ıe emes, 100 senatordyń 47-i demokrat. Máseleni sheshý úshin 60 daýys qajet, sondyqtan respýblıkalyqtar ózderiniń 52-53 daýysyna qosymsha kem degende 8 demokrat senatordyń qoldaýyna muqtaj.

Alaıda, bul ońaı emes. Keıbir respýblıkalyqtar, mysaly, Rend Pol, bıýdjettik shyǵyndar shamadan tys dep eseptep, qarsy daýys berip otyr.

Qazir nebári 3 demokrat senator úkimettiń jumysyn qalpyna keltirýge daýys berýge daıyn, demek, taǵy 5 daýys jetispeıdi.

Bul demokrattar úshin Tramppen «saıası aıqasqa» shyǵýdyń múmkindigi. 18 qazanda el boıynsha ótken «No Kings» («Patshalarǵa jol joq») uranymen uıymdastyrylǵan antı-Tramptyq narazylyqtarǵa 7 mıllıonǵa jýyq adam qatysty. Bul AQSh qoǵamyndaǵy prezıdent saıasatyna degen narazylyqtyń artyp kele jatqanyn kórsetedi.

Bul jaǵdaı tek solshyl-lıberaldy toptardy ǵana emes, sonymen qatar Trampty buryn qoldaǵan konservatorlardy, ásirese MAGA («Amerıkany qaıtadan uly eteıik») qozǵalysynyń ókilderin de qamtyp otyr. Kóptegen ońshyl-konservatıvti qoǵamdyq pikir kóshbasshylary búginde Trampty synap jatyr. Olardyń keıbiri kelesi jyly respýblıkalyqtar Senat pen Kongrestegi aralyq saılaýda jeńilýi múmkin dep qaýiptenip otyr. Bul qazirgi ákimshilik saıasatynyń saldary bolýy yqtımal.

Sondyqtan, demokrattar men respýblıkalyqtar arasyndaǵy bıýdjet talqylaýy barysyndaǵy naqty qaıshylyqtarǵa qaramastan, taraptar ishki saıası kúrestiń jalpy logıkasyn da eskerip otyr. Kúrestiń mańyzdy kezeńi – kelesi jylǵy saılaý. Eger Tramp Kongress pen Senattan kópshilikti joǵaltsa, prezıdenttik merziminiń ekinshi jartysynda oǵan qıyn bolady. Ásirese onyń saıasatyna degen narazylyqtyń artyp kele jatqanyn eskersek.

Daýdyń máni – áleýmettik saıasat

Qazirgi kelissózderdegi basty túıtkil – áleýmettik saıasat máselesi. Demokrattar áleýmettik baǵdarlamalardy, sonyń ishinde Obamacare (Qoljetimdi medıtsınalyq kómek týraly zań) júıesin saqtap qana qoımaı, keńeıtýdi talap etedi. Respýblıkalyqtar bolsa, baǵdarlamalardy qazirgi deńgeıde saqtap qalýǵa kelisedi, biraq keńeıtýge qarsy.

Máseleniń ótkirligi tek áleýmettik-saıası sıpatymen ǵana emes, sonymen qatar Tramptyń qazirgi ekonomıkalyq saıasatymen de tikeleı baılanysty. Onyń saıasatynyń saldarynan AQSh-ta ınflıatsııa deńgeıi joǵarylady. Onyń sebepteriniń biri – saýda soǵystary, sonyń ishinde Qytaı men basqa da azııalyq elderden ákelinetin ımport taýarlardyń qymbattaýy. Bul jaǵdaı áleýmettik turǵydan osal halyq toptarynyń múddesine tikeleı áser etedi.

Sondaı-aq negizinen iri bızneske baǵyttalǵan salyqtyń tómendeýi mundaı jaǵdaıda ishki teńgerimniń buzylýy retinde qabyldanyp jatyr. Sondyqtan, AQSh Senaty men Kongresindegi qazirgi talqylaýda basty daý týǵyzǵan másele – «Qoljetimdi medıtsınalyq kómek týraly zań» (Obamacare). Dál osy zań tóńiregindegi kelispeýshilikter shatdaýnnyń bastalýyna sebep boldy. Degenmen, eki partııa da bul máseleni uzaq ýaqyt sheshpeı ustap tura almaıdy, óıtkeni qoǵam narazylyǵynyń ósýi olardyń bedeline keri áser etýi múmkin.

Ekijaqty teketires nemen aıaqtalady

Shatdaýnnyń bas kezinde qoǵamdyq pikir negizinen respýblıkashyldarǵa qarsy baǵyttalǵan bolsa, qazir mundaı kózqaras demokrattarǵa da teń dárejede taralyp otyr. Ásirese AQSh Aýyl sharýashylyǵy mınıstrliginiń az qamtylǵan azamattarǵa arnalǵan azyq-túlik kómegi baǵdarlamasy (SNAP) ákimshiligi 1 qarashadan bastap azyq-túlik talondaryn berýdi toqtatatynyn málimdegennen keıin. Bul demokrattardyń saıası ustanymyna teris áser etýi múmkin. Onyń ústine, mınıstrliktiń resmı habarlamasynda Senattaǵy demokrattardyń «qarsy daýys bergeni» erekshe atap ótilgen.

Sáıkesinshe, taraptardyń túbinde kelisimge kelý yqtımaldyǵy joǵary. Óıtkeni olar óz bedelin joǵaltý qaýpin tym arttyra almaıdy. Demokrattar úshin eń bastysy – áleýmettik baǵdarlamalardy qorǵaýǵa daıyn ekendikterin kórsetý, sonymen qatar áleýmettik turǵydan osal halyq toptarynyń narazylyǵyn týǵyzbaý. Al respýblıkashyldar úshin – áleýmettik máselelerge qatysty pikirtalastan eń az shyǵynmen shyǵý jáne memlekettik baǵdarlamalar men qyzmetshilerge qatysty qalyptasqan qıyn jaǵdaıǵa demokrattardy kináli etip kórsetý.