AQSh-taǵy saılaý: Tramptyń jańa qarsylasy Kamala Harrıstiń múmkindigi qandaı
ASTANA. KAZINFORM – AQSh prezıdenti Djo Baıdenniń 21 shildede jarııalaǵan qarashadaǵy saılaýǵa qatyspaý týraly sheshimi jaıly boljamdar bolsa da, mundaıdy kóp eshkim kúte qoımaǵan edi. 27 maýsymda respýblıkashyl kandıdat Donald Tramppen bolǵan qyzý pikirtalastan keıin demokrattardyń tanymal músheleriniń oǵan jasaǵan qysymy tym aýyr boldy. Juma kúni Politico aldaǵy demalys kúnderi Baıdenniń saılaýdan bas tartýy múmkin ekenin aıtty. Shyndyǵynda, solaı boldy. Kazinform agenttiginiń halyqaralyq baqylaýshysy Tramptyń jańa qarsylasy kim ekenin jáne prezıdenttik saılaýdyń nátıjesi qandaı bolýy múmkin ekenin zerttep kórdi.
Jańa kandıdat dástúrli demokratııalyq elıtaǵa jatady
Endi demokrattar partııanyń jańa kandıdatyn saılaýdyń protsedýralyq aspektilerin sheshýi kerek. Baıdenniń ózi Kamala Harrısti vıtse-prezıdent etip taǵaıyndady. Baıdenniń sheshiminen keıin birden tanymal demokrattar ony qoldady jáne 24 saǵat ishinde saılaý qoryna rekordtyq aqsha jınaldy. Demek, demokratııalyq partııanyń saıası basshylyǵy úshin tańdaý anyq.
Vıtse-prezıdent prezıdent Baıden saıasatynyń sabaqtastyǵyn bildiredi jáne partııanyń dástúrli elıtasyna jatady. Sonymen qatar, onyń búkil el boıynsha reıtıngi prezıdenttikinen joǵary boldy. Onyń antıreıtıngi aıtarlyqtaı tómen. Sonymen qatar, ol federaldy deńgeıde jaqsy tanymal, ony ártúrli shtattardyń gýbernatorlary arasynan áleýetti kandıdattar týraly aıtý múmkin emes.
Mysaly, Mıchıgan gýbernatory Grethen Ýıtmer atalǵan shtatta ońaı jeńiske jetti, biraq onyń ondaǵy tanymaldylyǵy uzaq qyzmet tarıhyna negizdelgen dep esepteledi. Kalıfornııa gýbernatory Gevın Nıýs - jarqyn jáne harızmatıkalyq saıasatker. Biraq oǵan Kalıfornııadaǵy qaýipsizdik jáne basqa da qolaısyz jaǵdaı týraly suraqtar bolatyny anyq. Atap aıtqanda, jaqynda Ilon Mask X (Twitter) bas keńsesin San-Frantsıskodan Tehasqa kóshirý týraly sheshim qabyldady. Sonymen qatar, Kalıfornııa – óte lıberaldy shtat jáne bul qalypty, biraq kimge daýys berý kerektigin áli sheshpegen konservatıvti amerıkandyqtar úshin eń jaqsy sıpattama emes.
Sondaı-aq mıllıarder Illınoıs shtatynyń gýbernatory Djeı Prıtsker bar, onyń otbasy Hayatt qonaq úıler jelisin ıelenedi. Ol Trampty qatty synǵa aldy. Onyń aqshasy bar, bul saılaý naýqany úshin mańyzdy. Biraq Prıtskerdiń kandıdatýrasy áli daýy kóp lıberaldar men musylmandar arasynda daýys jınaýǵa kómektespeıdi.
Etnıkalyq evreı lıberaldyq kózqarastaǵy amerıkandyqtardyń belgili bir bóliginiń baǵalaýlaryna qaıshy keletin Izraıldi belsendi túrde qoldaıdy. Demokrattar barlyq daýystardy qajet etedi, ásirese, daýly shtattarda. Sol Mıchıgan shtatynda 200 myń musylmannyń daýysy osy shtattan kelgen saılaýshylardyń saıyp kelgende kimge daýys beretinin sheshe alady.
Trampqa Harrısti jeńý ońaı bola ma?
Bul maǵynada onyń Baıdenniń prezıdenttigi kezinde eshqandaı mańyzdy áreketterdi belgilemegeni vıtse-prezıdent Harrıstiń paıdasyna sheshilýi múmkin. Ol sondaı tıptik saıasatker. Munda eń bastysy, oǵan birdeńe usyný qıyn. Bir jaǵynan, Baıden Tramp úshin yńǵaılyraq qarsylas boldy. Respýblıkalyq prezıdenttikke úmitkerdiń Baıdenniń saılaýǵa túsýden bas tartýy týraly habarǵa reaktsııasy óte tán. Onyń aıtýynsha, Baıden «el tarıhyndaǵy eń nashar prezıdent». Harrısti jeńý ońaıyraq bolady.
Biraq, shyn máninde, Tramp básekeden shyǵyp jatqan qarsylasyn «teppeýge» tyrysatyn sııaqty, bul óz aldyna, eń bolmaǵanda keıbir sheshilmegen saılaýshylar úshin konstrýktıvti emes. Kerisinshe, eger onyń qarsylasy Baıden bolyp shyqpasa, Tramptyń rezervtik jospary joq dep aıtýǵa bolady.
Harrıstiń kandıdatýrasynyń logıkasy Trampqa qarsy turatyn barlyq nársege negizdelgen. Ol tamasha shoýmen, biraq jıi óz shekarasynan asyp túsedi. Ol jalyqtyratyn saıasatker, biraq onyń kandıdatýrasymen neǵurlym qalypty jáne shekten shyǵýdy unatpaıtyndar úshin kelisý ońaıyraq. Ol machonyń bir túri, ony eń qatal ýltra konservatorlar qoldaıdy, olar teris kózqaraspen sıpattalady, mysaly, túsik jasaýǵa qarsy emes.
Tramp taǵaıyndaǵan konservatıvti Joǵarǵy sottyń keıbir sýdıasy abortqa tyıym salynǵan AQSh-tyń birqatar shtatynda qıyn jaǵdaı týǵyzdy. Eń daýly jaǵdaı Arızona shtatynda boldy, onda 2024 jyldyń sáýirinde sot 1864 jylǵy zańdy qoldady. Bul zań boıynsha túsik jasatý týysqandyq nemese zorlaý sııaqty jaǵdaılarǵa qaramastan eki jyldan bes jylǵa deıin jazalanady. Bul sheshimge qatysty shtattaǵy konservatıvti áıelder toptary da ekige jaryldy. Qarasha aıynda munda referendým ótedi.
Osyǵan qaramastan, Harrıs áıel retinde, árıne, áıel elektoratynyń mańyzdy bóligine qaraǵanda jaqsyraq kórinedi. Kem degende 2016 jyly Hılları Klınton saılaýǵa túsken kezde qoǵamda mundaı qumarlyqtyń qarqyndylyǵy bolmaǵan. Biraq eger demokrattar Harrısti usynsa, Tramp taǵy da áıelmen betpe-bet keledi. Ol bir ret jeńdi, biraq ony ekinshi ret jeńe ala ma, joq pa, bul másele ashyq kúıinde qalyp otyr.
Onyń ústine ol qara násildi áıel. Bul Amerıka Qurama Shtattaryndaǵy qurýǵa qatysty negizinen shartty bolsa da, bul afroamerıkalyq saılaýshylar úshin mańyzdy ekeni sózsiz. Eń bolmasa saılaýǵa barǵysy kelmegender endi mindetti túrde qatysady. Bul Barak Obamanyń saılanýy jaǵdaıynda boldy. Onyń Vashıngtondaǵy Govard ýnıversıtetin bitirgeni tán. Ol aq násildi stýdentter basym mektepterde oqysa da, ony «qara Garvard» dep ataıdy.
Aıta keteıik, Harrıstiń anasy – úndistandyq. Bul 24 mıllıon adamdy quraıtyn azııalyq halyqtyń oǵan degen janashyrlyǵyn arttyrady. Árıne, olar negizinen demokrattarǵa daýys beretin shtattarda – Kalıfornııa, Nıý-Iork jáne batys pen shyǵys jaǵalaýdaǵy basqa qalalarda turady. Degenmen, Amerıka Qurama Shtattarynyń ortalyq bóligindegi respýblıkashyldarǵa daýys beretin iri qalalarda olardyń sany óte kóp. Tipti jekelegen shtattardaǵy birneshe paıyzdyq upaılar saılaýdyń nátıjesin sheshe alady.
Onyń ústine onyń kúıeýi advokat Dag Emhoff, ol Nıý-Iorkten kelgen evreı otbasynan shyqqan. Sonymen, Harrıste amerıkandyq qoǵam qurylymyndaǵy óte keń toptardyń qoldaýyna senýge múmkindik beretin derlik tamasha komponentter jıyntyǵy bar. Biraq eń bastysy, Harrıs negizinen daýly emes kandıdat. Mazasyz Tramp pen onyń vıtse-prezıdenttikke kandıdaty Djeıms Vens oǵan qarsy kúresip jatqanda, ol tek mekememen ǵana emes, Tramp pen Kapıtolııdi basyp alý aldyndaǵy jaqsy eski Amerıkamen senimdilik pen sabaqtastyqty bildiredi.
Demokrattar nelikten Kamala Harrısti usyndy
Sondaı-aq biz Harrıstiń pikirtalastaǵy qataldyǵyn baǵalamaýymyz kerek. Ol San-Frantsısko okrýginiń prokýrory, Kalıfornııanyń bas prokýrory jáne AQSh senatory boldy. Ol aprıorı túrde dıalog júrgizýdi jáne basqalarmen qatar qatal kelissóz júrgizýdi biletini anyq. Ol Senatta óte belsendi boldy jáne elde bedelge ıe boldy.
Kez kelgen jaǵdaıda, Harrıs ózin-ózi jasaǵan adam retinde jiktelýi múmkin. Ol áli de qatań irikteý júıesinen ótpegen, kóbinese qolaısyz jaǵdaılarda Klıntonmen jaqsy salystyrady.
Demek, Harrıs Demokratııalyq partııaǵa óte qolaıly kandıdat. Sonymen birge ony áıgili demokrattar, sonyń ishinde Kalıfornııa gýbernatory Nıýom da qoldady. Bul kelisilgen kandıdatýra ekeni anyq. Endi muny tamyz aıynda Chıkagoda ótetin Demokratııalyq partııanyń quryltaıynda rásimdeý ǵana qaldy. Bul 4 myńǵa jýyq delegat arasynda ashyq daýys berý bolmaq. Sonymen qatar, partııa basshylyǵynyń ókilderi bolyp tabylatyn sýperdelegattar birinshi týrda daýys bere almaıdy. Bul sheshim 2018 jyly qabyldandy.
Birinshi týrda jeńiske jetý úshin 50% daýys jınaý kerek. Eger ol nátıje bermese, kandıdat tańdalǵanǵa deıin ekinshi, úshinshi jáne t.b. bolady. Biraq sýperdelegattar ekinshi týrda daýys bere alady. Basty ıntrıga – demokrattar Chıkagodaǵy quryltaıǵa deıin kelisimge kele me, álde bári sonda sheshile me?
Jalpy, demokrattar tez kelisimge keletin sııaqty. Olardyń bosqa ketetin ýaqyty bolmaǵandyqtan, saılaýǵa sanaýly aılar qaldy jáne olar áli de jańa kandıdatyn alǵa jyljytýy kerek. Sondyqtan, demokratııalyq belsendilerdiń Harrıstiń paıdasyna tez arada qarajat jınaýy qısyndy bolar edi, osylaısha kongress kezinde ol talassyz kandıdat bolady.
Qalaı bolǵanda da, tutas bir dáýir aıaqtalady. Djo Baıdenmen birge qyrǵı-qabaq soǵysty áli kúnge deıin eske alatyn urpaq ómirden ótip jatyr. Onyń saıası sahnada biraz keshigip qalǵany anyq, biraq báribir bul tarıhtyń bir bóligi. Amerıka Qurama Shtattary ózgerýde, onyń ishinde saıasatynyń nátıjesinde, mysaly, ımmıgratsııa salasynda. Shyn máninde, onymen kelispeýshilik AQSh halqynyń konservatıvti bóligin Tramp úshin shartty «shaıqasqa» aparady. Sondyqtan da, bar «qyzyq» endi bastalyp jatyr.
