Ortalyq Azııadaǵy «úlken oıyn»: AQSh pen aımaq elderi ekonomıkalyq áriptestikke bet aldy
TAShKENT. KAZINFORM – AQSh túrli dárejedegi kelisimder jasaı otyryp, Ortalyq Azııamen seriktestikti nyǵaıta tústi. Sarapshylar muny aımaqtyń geografııalyq ornalasýy men geosaıası arenadaǵy róliniń artýymen baılanystyrady.
Ózbekstan prezıdenti Shavkat Mırzıeevtiń jýyrdaǵy AQSh-qa sapary barysynda taraptar quny 8 mlrd dollar bolatyn kelisimge qol qoıdy. Bul qarajatqa resmı Tashkent «Boeing» korporatsııasynan 22 ushaq satyp almaq. 250 jolaýshy tasymaldaýǵa qaýqarly «787 Dreamliner» áýe kemesiniń búgingi naryqtaǵy quny 239 mln bastalyp, 300 mln dollarǵa deıin jetedi. Satyp alýdan bólek, ushaqtarǵa qyzmet kórsetý aqysy da kelisim ishinde qamtylǵan.
Donald Tramp «Truth Social» áleýmettik jelisinde bul kelisim AQSh-ta qosymsha 35 myńnan astam jumys ornyn ashýǵa múmkindik beretinin jazdy. Sarapshylardyń pikirinshe, eldegi jumys tapshylyǵy máselesin ishinara sheshýge tyrysqan Vashıngton úshin mámile utymdy sanalady, ıaǵnı 35 myńnan astam amerıkalyq aldaǵy 6-7 jylda turaqty qyzmetpen qamtylady.
- Bul kelisimderdiń mıllıardyn eseptep áýre bolýdyń qajeti joq. Muny Ortalyq Azııa elderiniń AQSh-tyń jańa bıligimen qarym-qatynas qurýǵa baǵyttalǵan umtylysy dep baǵalaǵan oryndy bolar. Resmı Vashıngton seriktestikti nyǵaıtý úshin birinshi kezekte bıznes kelisimder jasaýdy qup kóredi. Bul - qazirgi saıasat talaby, ıaǵnı AQSh oǵan qaı memleket kóp paıda ákeletinin, qansha jumys ornyn quratynyn kórip, nátıjeni baǵamdaýy kerek. Sondyqtan mıllıardtaǵan kelisimdi óńir elderin úlken jobaǵa tartýǵa jasalǵan alǵashqy qadam dep sanaý oıǵa qonymdy, - dedi Kazinform tilshisine suhbat bergen qyrǵyzstandyq saıasattanýshy Shaırbek Djýraev.
Al AQSh-tyń eńbek naryǵynda myńdaǵan jumys ornyn ashý múmkindigin usynyp otyrǵan Ózbekstannyń 781 myńnan astam turǵyny búginde resmı jumyssyz retinde tirkeýde tur. Mundaı derekterdi alǵashqy jartyjyldyqtyń qorytyndysyn shyǵarǵan eldiń Eńbekpen qamtý jáne kedeılikti qysqartý mınıstrligi jarııalady. Sondaı-aq, Syrtqy kóshi-qon agenttiginiń bıyl qańtardaǵy esebine sáıkes, 1 mln 340 myń ózbekstandyq shet memleketterdiń aýmaǵynda túrli qyzmet atqaryp júr.
Amerıkalyq sarapshylardyń pikirinshe, resmı Vashıngton ekijaqty seriktestiktiń bolashaq ózegi retinde kásipkerlik baǵytty tańdap otyr. Halyqaralyq bilim berý jónindegi amerıkalyq keńesterdiń Strategııalyq damý boıynsha atqarýshy vıtse-prezıdenti Maıkl Kertıs atap ótkendeı, búginde AQSh ózine tıimdi bıznes múddeni ilgeriletýge bet aldy.
- Biz negizinen bilim salasyna qatysty bıznes jobalarǵa basymdyq beremiz. Atap aıtqanda, bul baǵyt ekonomıkanyń ilgerileýine negiz bolady. Sondyqtan onyń irgetasyn qalyptastyra bilý mańyzdy. Amerıkalyq kompanııalar men Ózbekstan úkimeti arasynda ótken kelissózder kásipkerlik baılanystardy damytýǵa, onyń ishinde AQSh bıznesine serpin berýge yqpal etpek, - dep pikir qosty Maıkl Kertıs Kazinform tilshisine suhbat bere otyryp.
Sheteldik ekonomısterdiń paıymdaýynsha, bir taraptyń basym múddesine baǵyttalǵan yqpaldastyq elder arasyndaǵy damý teńgerimin saqtaý múmkindigin shekteýi yqtımal. Atap aıtqanda, sarapshylardyń oıy mundaı seriktestik syrtqy qaryzdyń ósýin jedeldetedi degenge saıady.
Toqtala keteıik, alǵashqy jartyjyldyqtyń qorytyndysyna sáıkes, resmı Tashkenttiń syrtqy qaryzy 72,2 mlrd dollarǵa jetti. Ózbekstan Ortalyq bankiniń esebinde kórsetilgendeı, onyń 36,8 mlrd dollary memlekettik bereshek bolsa, 35,4 mlrd dollary korporatıvtik qaryz sanalady. Osylaısha, jyl basynan beri eldiń halyqaralyq qarjy uıymdary aldyndaǵy bereshegi 8 mlrd dollarǵa ósti.
Bul rette bıyldyń sońyna qaraı Ózbekstan bıligi óz aldyna ishki jalpy ónim kólemin 130 mlrd dollarǵa jetkizý josparyn qoıyp otyr. Tıisinshe, bul jaǵdaıda eldiń jıyntyq qaryzy ulttyq ekonomıkanyń 56 paıyzyna teńelýi múmkin.
Sarapshylardyń pikirinshe, AQSh-tyń túrli dárejedegi kelisimder jasaı otyryp, Ortalyq Azııamen seriktestikti nyǵaıtý jospary óńirdiń geografııalyq ornalasýy jáne geosaıası arenadaǵy róliniń artqanymen baılanysty. Máselen, osydan birneshe jyl buryn Vashıngtonnyń Ortalyq Azııa boıynsha qabyldaǵan strategııasy tolyq júzege asqan joq. Endi halyqaralyq qarym-qatynas júıesiniń kelbeti ózgere bastaǵan ýaqytta qos aımaq arasyndaǵy yqpaldastyqqa Vashıngton jańasha reńk berýge tyrysyp jatyr.
- AQSh tyńnan túreń salyp, tek bizdiń óńirmen seriktestikti nyǵaıtýǵa basymdyq berip jatyr dep aıtý orynsyz. Bul úrdis Donald Tramptyń birinshi prezıdenttik merziminde bastalǵan. Ol ýaqytta Vashıngton Ortalyq Azııamen yqpaldastyqty tereńdetýge asa mán berdi. Tıisinshe, «S5+1» formatynyń jumysy jandana tústi. Sondaı-aq, AQSh bizdiń óńir boıynsha strategııa qabyldady. Onda aımaqpen yntymaqtastyqty ilgeriletý jobalary qamtyldy, - dedi ózbekstandyq beldi saıasattanýshy, «Bilim kerýeni» ǵylymı bilim berý mekemesiniń dırektory Farhod Tolıpov.
Sarapshynyń oıynsha, qazirgi ýaqytta sol strategııanyń qanshalyqty ózekti ekenin baǵamdaý mańyzdy. Qujatqa naqty ózgeris engizetin kezeń keldi. Farhod Tolıpov atap ótkendeı, jıi qubylyp jatqan geosaıası úrdister yqpaldastyqqa áser etpeı qoımaıdy. Sondyqtan Ortalyq Azııa boıynsha AQSh strategııasyn ózektendire túsý oryndy.
- Djozef Baıdenniń bıligi kezeńinde seriktestik qarqyny tómendedi. Degenmen baılanys múlde úzilip qaldy dep aıtýǵa bolmaıdy. Al qazirgi ýaqytta AQSh Ortalyq Azııamen qarym-qatynasty jandandyra túsýge nıetti. Álemdik tártip ózgerdi, tıisinshe bul kezeńde bizdiń óńirdiń mańyzy men róli artyp keledi. Beldi sarapshylardyń paıymdaýynsha, aımaqta «Úlken oıyn» degen beıresmı ataýǵa ıe geosaıası oıyn bastaldy. Osyǵan baılanysty AQSh bıligi atalǵan úrdisten tys qalmaýdy maqsat etip otyr, ıaǵnı Ortalyq Azııamen yntymaqtastyqty tereńdetýge nıetti Qytaı men Reseıdiń belsendiligi Vashıngtondy alańdatpaı qoımaıdy, - dedi sarapshy.
Farhod Tolıpovtyń pikirinshe, álem elderi óńirdegi energııa resýrstary qoryn eskere otyryp, Ortalyq Azııaǵa qyzyǵýshylyq tanyta bastady. Ásirese, sırek kezdesetin mıneraldardyń naryqtaǵy tapshylyǵy halyqaralyq qaýymdastyqtyń nazaryn óńirge aýdartyp jatyr. Tehnologııalyq damý jolyna túsken kez kelgen memleket energııa resýrstaryna zárý.
Sarapshynyń paıymyn qyrǵyzstandyq saıasattanýshy Shaırbek Djýraev ta qýattap otyr. ıAǵnı, geosaıası múddeden tys, AQSh Ortalyq Azııada «S5+1» negizinde «V5+1» formatyn quryp jatyr. Bul birinshi kezekte óńirmen kásipkerlik baılanystardy nyǵaıtýǵa baǵyttalǵan.
- Keleshek yntymaqtastyqtyń qandaı bolatynyn boljaý qıyn. Oǵan kúnde qubylyp jatqan geosaıası jaǵdaılar áser etedi. Degenmen biz burynǵy qarym-qatynas dáýirin aıaqtap, jańa kezeńge qadam bastyq. Osyǵan deıin Ortalyq Azııa men AQSh baılanystary tek geosaıası jáne áskerı múddege negizdelse, qazir ol bızneske baǵyttalyp otyr. Vashıngton bizdiń óńirdiń mańyzyn tolyq túsinedi, ıaǵnı Ortalyq Azııa - sırek kezdesetin mıneraldar men energııa resýrstaryna baı. Sondaı-aq, aımaq - Shyǵys pen Batysty jalǵap jatqan kópir, - dep pikir bildirdi Shaırbek Djýraev.
Aıta ketsek, Nıý-Iorkte Ózbekstan úkimeti men AQSh kompanııalary arasynda jasalǵan kelisimderdiń basym bóligi energııa resýrstarynyń óndirisine qatysty boldy. Amerıkalyq tarap kórshiles eldiń aýmaǵynda geologııalyq barlaý jumystaryn júrgizýge nıetti ekenin bildirdi. Tıisinshe, qazyp alynǵan shıkizat Vashıngtonǵa eksporttalmaq. Sarapshylardyń pikirinshe, ekonomıkalyq ilgerileý úshin birinshi kezekte daıyn taýar shyǵarý isine den qoıý mańyzdy. Atap aıtqanda, resýrstardy qazyp alý men ony eksporttaýǵa qaraǵanda, elde tolyq óndiris tsıklin qurý oryndy.
Osy rette Kazinform tilshisine suhbat bergen sarapshylar Qazaqstan men AQSh arasynda qol qoıylǵan qujattardy eske aldy. Qasym-Jomart Toqaev Nıý-Iorkte amerıkalyq kompanııa jetekshilerimen kezdese otyryp, olardy elimizde tsıfrlyq transformatsııa júrgizý protsesine qatysýǵa shaqyrdy. Osylaısha, negizinen energııa resýrstarynyń eksportyna táýeldi Qazaqstan ekonomıkasyn ártaraptandyrý bastaldy. Máselen, ózbekstandyq saıasattanýshy Ravshan Nazarov Qazaqstan eldiń keleshek sulbasyn qalyptastyrýǵa kirisip ketkenin málim etti. Onyń aıtýynsha, tehnologııalyq damý bolmaı, strategııalyq mejelerge qol jetkizý múmkin emes.
- Qazaqstannyń tsıfrlyq transformatsııaǵa bet buryp jatqany bizdi erekshe qýantady. Tıisinshe, balalardyń tsıfrlyq saýattylyǵyn arttyrý boıynsha Qasym-Jomart Toqaev kótergen bastama óz ýaqytynda jasalǵan usynys dep esepteımin. Qazirden qam jasaǵan memleket árqashan alda bolady. Bul óz kezeginde aımaqtyq yntymaqtastyqty nyǵaıtýǵa, tatý kórshilik qaǵıdasyna negizdelgen elderdiń yqpaldastyǵyn bekemdeı túsedi, - dep toqtaldy Ravshan Nazarov.
Aq úı bıligi Ortalyq Azııaǵa nazar sala bastaǵan kezeńde óńirdegi geosaıası teńgerimdi saqtaýǵa mán berý mańyzdy. Sarapshylardyń paıymyna saı, Memleket basshylarynyń Konsýltatıvtik kezdesýleri osy tóńirektegi máselelerdi ashyq talqylap, ortaq ustanym ázirleýge sep bolady.
- Álemdik derjavalardyń óńirge degen qyzyǵýshylyǵy artqan shaqta saıası teńgerimdi saqtap qalý mańyzdy. Degenmen ol óte qıyn. Óıtkeni, ol elderdiń barlyǵy bizdiń aımaqqa qatysty ortaq saıasat júrgizip jatqan joq. Ár damyǵan memlekettiń óńirmen yntymaqtastyq tóńiregindegi strategııasy ár túrli. Sondyqtan bizge óz múddemizge basymdyq berý qajet dep esepteımin, - dedi Farhod Tolıpov.
Qyrǵyzstandyq saıasattanýshy Shaırbek Djýraev ta Ortalyq Azııa elderine óziniń múddesin joǵary qoıý kerektigin atap ótti. Ol óńirdegi energııa resýrstaryn ıgerýge tyrysqan álemdik derjavalardyń qyzyǵýshylyǵyn paıdalana otyryp, ekonomıkalyq turaqty damýdy qamtamasyz etý úshin ortaq strategııa ázirleý oryndy ekenin atap ótti.
- Biz tıimdi teńgerimdi saqtaý kerek ekenin esten shyǵarmaýymyz kerek. Alaıda, bul ońaı bolmaıdy. AQSh pen Reseı, Máskeý men Beıjiń arasynda qandaı jaǵdaılar bolyp jatqanyn bilip otyrmyz. Osy rette, atalǵan memleketterdiń ortasynda ornalasqan bizge saıası qysym bolary sózsiz. Sırek kezdesetin mıneraldar úshin kúres júrip jatyr. Bul jerde kimniń birinshi bolyp naryqqa kiretinin saraptaı alý mańyzdy. Geosaıası faktordan aryla almaımyz, ol - dáleldi qajet etpeıtin jaıt. Sondyqtan bizge ózimizdiń ulttyq múddemizdi túsinip, soǵan saı áreket etý kerek, - dedi Shaırbek Djýraev.
Ózara senim men tatý kórshilikke negizdelgen yntymaqtastyq, tutas aımaqtyń ıntegratsııasy óńirdiń halyqaralyq arenadaǵy ornyn aıshyqtaı túsedi. Sarapshylar qaýymdastyǵynyń baǵalaýynsha, aımaqtaný úrdisi atalǵan faktorlardy joıyp, yqtımal túıtkilderdiń aldyn alýǵa sep bolady.
- Kóptegen qater men táýekeldiń aldyn alýǵa baǵyttalǵan logıkalyq sheshim – ol aımaqtaný úrdisine bet alý, ıaǵnı Ortalyq Azııaǵa halyqaralyq qarym-qatynas júıesiniń birtutas bóligi retinde qaraý kerek. Bul baǵytta aýqymdy ister atqarylyp jatyr. Máselen, Memleket basshylarynyń Konsýltatıvtik kezdesýi - osynyń jarqyn kórinisi. Bıyl jetinshi otyrys ótedi. Meniń oıymsha, búginde óńir elderi arasyndaǵy seriktestik ınstıtýtsıonaldyq ıntegratsııaǵa oıysyp keledi. Birtutastyq - túrli geosaıası turaqsyzdyqtyń aldyn alyp, ilgerileýge múmkindik beretin qural, - dep túıindedi Farhod Tolıpov.
Eske salsaq, Qazaqstan Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaevtyń Nıý-Iorkke sapary aıasynda mańyzdy kezdesýler ótip, saıası-ekonomıkalyq kelisimder júzege asty. AQSh bıznes ókilderimen logıstıka, jasandy ıntellekt, ónerkásip salasyna qatysty qujattarǵa qol qoıyldy. Kazinform-nyń analıtıkalyq sholýshysy muhıttyń arǵy jaǵynda jasalǵan kelisimder el keleshegine qalaı áser etetinin tarqatty.