AQSh pen Iran: jańa strategııa joly qaısy
Keıingi kezde AQSh prezıdentiniń saıasatyna baılanysty jańalyq kóbeıdi. Sonyń ishinde Tramptyń Iranǵa qatysty ustanymy kóńil aýdarýǵa turarlyq. Atalǵan másele Taıaý Shyǵystaǵy ózge oqıǵalardyń tasasynda qalǵanymen, keıingi janjaldyń basy bolýy yqtımal. Kazinform tilshisi taqyrypty jan-jaqty taldap kórdi.
Shıelenis shegindegi qatynas
Naýryz aıynyń sońy Donald Tramp Iranǵa dóńaıbat kórsetti. Eki aıda ıadrolyq kelisimge kelmese, bombanyń astyna alyp, salyqty kóbeıtýge ýáde berdi. Al sáýirdiń basy Daily Mail basylymy Izraıl men AQSh ıadrolyq qarý jasaýǵa jaqyn turǵan Iranǵa shabýyl jasaýy múmkin dep boljady.
Reuters agenttiginiń habarlaýynsha, 6 sáýirde Irannyń joǵarǵy kóshbasshysy aıatolla Alı Hameneı áskerdi jaýyngerlik ázirlikke keltirýge buıryq bergen. Sonymen qatar Tegeran Parsy shyǵanaǵy elderine AQSh-tyń Iranǵa qarsy kez kelgen is-qımylyna qoldaý kórsetý dushpandyq áreket retinde qabyldanyp, onyń saldary bolady dep eskertý hat joldady.
Qazirgi ahýal turaqsyz, málimdeme men jaýap kóp. Bastysy, Tramp mánerinen aınyǵan joq: aldymen qoqan-loqqy kórsetip, keıin jibigen adamsha kelissózge júginýdi oılap otyr. Qazirgi prezıdenttiń ustanymyna súıensek, qolda áskerı-ekonomıkalyq qýat turǵanda kelissózde «bilek kórsetý» paıda ákelýi yqtımal.
Árıne, bul ádis Iranǵa qaýip týdyrýy múmkin. Onsyz da keıingi on jylda eki el arasyndaǵy qatynas qyl ústinde. Parsylardyń Taıaý Shyǵystaǵy saıası yqpaly ulǵaıǵan saıyn AQSh-pen ara alshaqtaı berdi. Este bolsa, Iran shııttik uıymdar arqyly aımaqta «qarsylyq oshaǵyn» tutatyp otyrǵan edi. Shııtterdiń «qarsylyq oshaǵy» HAMAS pen Sırııadaǵy súnıtter sanynyń kóptigine qaramastan tıimdi tetikke aınalyp úlgergen. Buǵan deıin Iran ózine jaq barlyq uıymǵa kómegin aıap qalǵan joq. Tipti Irak pen Sırııadaǵy shııttik uıymdar AQSh áskerılerimen araz bolsa da aıylyn jıǵan emes.
Ýaqyt óte Iran men AQSh áskerı bazalarynda qaqtyǵys kóbeıdi. Bir-biriniń áskerı bazasyn atqylaǵanymen, aýqymdy soǵysqa ulaspady. 2020 jyly Islam revolıýtsııasy kúzetshileri korpýsynyń «ál-Kudys» bólimshesiniń basshysy, ırandyq general Qasem Súleımanıdi qazasynan keıin de jaǵdaı soǵysqa jetpeı sheshilgen edi. Sol kezde qolbasshynyń kózin joıý buıryǵyn Tramp ózi bergen bolatyn. Sondaǵysy 2019 jyly Kırkýktaǵy amerıkalyq bazaǵa jasalǵan ıranshyl toptardyń shabýylyna jaýaby. Al ırandyqtar Súleımanıdiń óliminen keıin, ıaǵnı 8 qańtarda Irak aýmaǵyndaǵy amerıkandyq bazalardy bombalady. Sodan keıin AQSh sanktsııalardy qatańdatqan, biraq taǵy soǵys bolǵan joq.
Mundaı mazmundaǵy oqıǵa keıin de boldy. Mysaly, 2024 jyldyń 28 qańtarynda Iraktaǵy ıranshyl toptar Iordanııadaǵy amerıkalyq bazaǵa dron arqyly soqqy berdi. 2 aqpanda AQSh Irak pen Sırııadaǵy ıranshyl toptardyń bazasyna shabýyl jasady.
Iran soǵysqa ázir emes
AQSh-Iran qarym-qatynasynda qaýipti kezeń burynnan bar-tyn. Alaıda qazirgi kezeń – soǵys tutanýy yqtımal ýaqyt. Nege? Buǵan birneshe sebep bar. Mysaly, Iran men Izraıl arasynda bolýy múmkin maıdanǵa AQSh aralasatyny anyq. Mundaı stsenarııge súıensek, soǵys órti bútin aımaqty sharpıtynyn umytpaǵan joq. Óıtkeni Qatar, Saýd Arabııasy, Bahreın, BAÁ memleketterinde AQSh-tyń áskerı bazalary ornalasqan.
Bir derek. 2024 jyly BAÁ bıligi Abý-Dabı ámirligindegi amerıkalyq Ad-Dafra bazasynan áýe soqqysyn jasaýdy shektedi. Olar alpaýyt AQSh pen óńirlik derjava sanalatyn Irannyń arasyndaǵy aýqymdy qaqtyǵystan qalys qalýdy oılaǵany belgili. Bul oryndy sheshim boldy. Sebebi qazirgi Iran burynǵysynan ózge, áskerı resýrsy keń, zymyrandar men ushqyshsyz ushqyshtar óndirisin jolǵa túsirdi. Kórshiles eldi ǵana emes, shalǵaı memleketke shabýyl jasaýǵa múmkindigi jeterlik.
Kóp sarapshy Gaza sektoryndaǵy qaqtyǵys kezinde Iran iske aralasar dep kútti. Janama bolsa da shııttik uıymdar arqyly maıdanǵa enedi degen boljam bolǵanyn joqqa shyǵarmaımyz. Degenmen Iemendegi hýsıtter ǵana Izraıldi atqylap, qyzyl teńizdegi keme qatynasyn kedergi jasaı aldy. Keıin AQSh pen ózge elder Iemenge soqqy jasaýyn toqtatpaı, Tramp bıligi tusynda dúrkin-dúrkin qaıtalandy.
Biraq Irannyń Izraılge qarsy basty resýrsy basqa edi. Olar – lıvandyq «Hezbolla» men Sırııa. Sırııada úkimet áskeri men ıranshyl kúshter turdy. Degenmen jergilikti bılik janjalǵa aralasty qup kórmegen. Al «Hezbolla» Iranmen astyrtyn baılanysa áreket etken sekildi.
Irannyń ózi qamsyz qaldy degenge kelmes. Ótken jyly sáýirde Izraılge zymyran jáne drondar arqyly shabýyldady. Qazanda HAMAS kóshbasshysy Ismaıl Hanııa men «Hezbolla» kóshbasshysy Hasan Nasrallanyń qazasyna jaýap retinde Izraıl aýmaǵyna ballıstıkalyq zymyranmen soqqy berdi. Eki joly da Iran Parsy shyǵanaǵy elderine soqqy jasaý áleýetin kórsetken. Sodan bolar, Vashıngton Tel-Avıvten Iranǵa tym radıkaldy jaýap bermeýdi surady.
Bárinen qyzyǵy Izraıl jaýaby bolǵany sózsiz. Ótken jyldyń sońy Sırııadaǵy Bashar Asad bıligi qulǵan shaqta Izraıl Iranǵa soqqy jasady. Bul – eń aýqymdy operatsııanyń biri. Dál osy áreket Irannyń aımaqtaǵy «qarsylyq oshaqtarynyń», ıaǵnı jaqtas uıymdarynyń túgelge jýyq quryǵanyn kórsetkendeı. Ol azdaı, ótken qystaǵy ekonomıkalyq jaǵdaı, elishilik narazylyqtar Irandy qanshalyqty qos búıirden qysqanyn baıqatty.
Qysqasy, Iran ázir AQSh-pen ustasa ketýge daıyn emes. Oǵan birneshe sebep bar. Birinshi, Irannyń joǵarǵy kóshbasshysy aıatolla Hameneı – 85 jasta. Kez kelgen ýaqytta murager saılaý máselesi týyndaýy múmkin. Qazir Irannyń saıası elıtasy arasynda jańa basshy taqyrybynda alaýyzdyq kóp. Ekinshiden, elde radıkaldy top joq emes, tipti Islam revolıýtsııasynyń Saqshylar korpýsynda da kezdesedi. Sondyqtan Irannyń qazirgi qadamy – áreket emes, qarymta qoqan-loqqy.
Mámile
Buǵan Iran yntaly. Sebebi ekonomıkalyq ahýal kúrdeli. Tramp málimdemesinen keıin munaı baǵamy tústi. «Qara altyn» qunynyń quldyraýy munaıǵa baılanǵyn Iran ekonomıkasy úshin aıtarlyqtaı soqqyǵa aınalǵan. Qaıshylyǵy sol, keıingi onjyldyqtarda Taıaý Shyǵystaǵy shıelenis munaı baǵasyna tikeleı áser etken faktor boldy. Soǵys bastalsa, munaı baǵasynyń kúrt ósýine kóz úırendi. Búginde Taıaý Shyǵystaǵy ahýaldyń shıkizat naryǵyndaǵy baǵa saıasatyna áseri kemip jatyr. Bul úrdisti munaı naryǵyndaǵy jańa oıynshy – AQSh-tyń qalaı ózgerterin ýaqyt kórsetedi.
Al dúısenbide Tramp kútpegen jerden Iranmen ıadrolyq baǵdarlama boıynsha jańa kelisim jasaý týraly tikeleı kelissóz júrgizýde dep málimdedi. Kelesi kúni (8 sáýir) Iran syrtqy ister mınıstri Abbas Arakchı Tramptyń sózin túzip, áńgime tikeleı kelissóz týraly emes, 12 sáýirde Omanda ótetin kezdesýge qatysty aıtyldy degen bolatyn. Erteń ótetin kezdesýde AQSh tarapynan delegatsııany Stıv Ýıtkoff basqarsa, dáneker rólinde Omannyń syrtqy ister mınıstri Badr ál-Býsaıdı bolmaq.
Bul tikeleı kelissóz emes, demek AQSh pen Iran ókilderi jolyqpaıdy. Taraptar Oman mınıstri arqyly tek usynys-pikir almaspaq. Ázirge qos el bir baılamǵa kele ala ma, joq pa, kúmándi. Biletinimiz, kez kelgen kelissóz Taıaý Shyǵystaǵy jaǵdaıdy júıege túsirýge septesedi.
P.S. Bir derekti naqty aıta alamyz, Iran osal tartty. Burynǵy yqpal joq. Bashar Asad bıliginiń qulaýy, «Hezbolla» basshylarynyń qazasy, hýsıtterden bas tartý sharasyzdyq belgisine aınaldy. Qarjynyń túgesilýi de Tegeran eski saıasatty jalǵastyra almaıtynyn taǵy dáleldedi. AQSh-tyń óktem talabyna qarsy turýǵa qashan qaýqarly bolatyny da belgisiz.
Bılik jaǵdaıdyń nemen aıaqtalaryn túsingen. Brıtanııalyq Telegraph gazetiniń habarlaýynsha, Tegeran Iemennen áskerin shyǵaryp, hýsıtterge qolǵabys etýdi de doǵarypty. Jaqynda Iraktaǵy ıranshyl uıym – «Kataıb Hezbolla» úkimetpen kelissózden keıin berilýdi uıǵarǵan. Irannyń jaqtas uıymdardy ýysynan shyǵarýy jeńilýmen teń.
Ońalý úshin ýaqyt pen qoǵamnyń tynyshtalǵany kerek. Bul joly Iran burynǵydaı dinshil toptyń ózgeriske degen yntasyn paıdalana almaıdy. Qazir zaman basqa, qoǵam bólek. Iran-Irak soǵysy kezeńinde ırandyqtar soǵys pen ekonomıkalyq qıyndyqqa keshirimmen qaraǵany este. Búgingi Iran qoǵamy sol erlikti qaıtalaı alýy qıyn.