AIF: Dástúrli forýmnan damý formýlasyna deıin
ASTANA. KAZINFORM – 29-30 mamyr aralyǵynda elordada Astana halyqaralyq forýmy (AIF) ótedi. Álem kóshbasshylary men alpaýyt qaýymdastyq ókilderiniń basyn qosqan jıynda nendeı taqyryp talqylanbaq? Jıyn Qazaqstannyń ekonomıkalyq áleýetine qandaı ózgeris ákelýi yqtımal? Kazinform-nyń analıtıkalyq sholýshysy sarapshylar pikirin sabaqtastyra jaýap izdedi.
«Orta derjava» usynǵan saıası alań
Qazaqstan halyqaralyq deńgeıdegi shara uıymdastyrýdan kende emes. 30 jylda júzdegen jıynnyń túndigi túrildi. Burynǵy jyldary basym deni ımıdjdik jáne elaralyq yntymaqtastyq sekildi jalpylama taqyryp sheńbermen shekteletin. Tek keıingi ýaqytta is-sharalardyń negizgi mıssııasy ınvestıtsııa tartý, ınnovatsııalyq tájirıbelerdi bólisý sekildi salaǵa oıysyp keledi. Búgin-erteń ótetin Astana halyqaralyq forýmynyń maqsat-mindetin saraptasaq, bul jolǵy májilis te naqty damý josparyna baǵyttalatyn baıqaý qıyn emes.
Aldymen saıası astardan bastaıyq. Elimiz álemdik arenada «Orta derjava» pozıtsııasynda kórinýge beıil. Buǵan deıin Prezıdent Qasym-Jomart Toqaev atalǵan «aıdar» álemdik bedelge, halyqaralyq qatynas pen ekonomıkalyq qýatqa qatysty aıqyndalatynyn aıtqan bolatyn. Tipti, 2023 jyly Astana halyqaralyq forýmynda (AIF-2023) «Orta derjavalardyń» salmaǵy bolý keregin qaıtalady.
Mine, eki jylda «Orta derjava» ataný ıdeıasy akademııalyq termınnen saıası shyndyqqa aınalyp úlgerdi. Ótken jyly Germanııanyń halyqaralyq qatynastar jáne qaýipsizdik ınstıtýty alǵash ret Qazaqstandy álemniń orta derjavalarynyń sanatyna qosyp, Astana ǵalamdyq máselelerdi talqylaý alańyna aınalýda. Sondyqtan kezekti Astana halyqaralyq forýmy – Qazaqstan úshin saıası salmaǵyn kórsetý, sol arqyly jan-jaqty tıimdi kelisimderge qol jetkizý múmkindigi.
QR Prezıdenti janyndaǵy QSZI bas sarapshysy Álisher Tastenovtiń aıtýynsha, turaqsyzdyq jaılaǵan kezeńde iskerlik alań usynýdyń máni joǵary. Ásirese forým kommýnıkatsııalyq, ınnovatsııalyq daǵdymyzdy baǵamdaýǵa múmkindik bermek.
– Halyqaralyq qatynastyń dástúrli formaty turalaǵan shaqta jahandyq oıynshylarǵa jańa kózqaras, ashyq dıalog, pikir almasý alańy kerek. Bul turǵyda Astana halyqaralyq forýmy sarapshylyq konsensýsty qalyptastyrýǵa jáne konstrýktıvti ustanymdardy ilgeriletýge kómegi kóp.
Munda saıası trendter qalyptasady, ortaq bastamalar paıda bolady, uıymdar arasynda, tipti elaralyq baılanys nyǵaıa túsedi. Innovatsııalardyń, sheshimder men ıdeıalardyń júzege asýy jeńildeıdi. ıAǵnı, forým tek kommýnıkatsııalyq sheshim emes, sonymen qatar akseleratsııalyq mindetti qosa atqarady, – dedi sarapshy.
Forýmǵa kim keldi?
Ázirge belgilisi, AIF-ke memleket basshylary, 20-dan astam halyqaralyq uıym jetekshisi men 60-tan astam sheteldik kompanııa ókilderi qatysady. Laýazymdy tulǵalar qatarynda Rýanda prezıdenti Pol Kagame, Soltústik Makedonııa prezıdenti Gordana Sılıanovska-Davkova, Albanııa premer-mınıstri Edı Rama, Horvatııa premer-mınıstri Andreı Plenkovıch bar. Halyqaralyq uıymdardan BUU-nyń burynǵy bas hatshysy ári Green Global Growth Institute men Boao Forum for Asia tóraǵasy Pan Gı Mýn, Eýropa Keńesiniń bas hatshysy Alen Berse, BUU Azyq-túlik jáne aýyl sharýashylyǵy uıymynyń (FAO) bas dırektory Tsıýı Dýnıýı nazarǵa ilikti. Munan ózge Halyqaralyq kóshi-qon uıymy, EYDU, Dúnıejúzilik zııatkerlik menshik uıymy, BUU Damý baǵdarlamasy, Túrki memleketteri uıymdarynyń basshylary boı kórsetpek.
Jalpy sharaǵa bas-aıaǵy 5 myń adam qatysatyn bolady. Qazir bas qaladaǵy týrıstik jáne qyzmet kórsetý salasy qarqyndy jumys isteýde. Sheteldik meımandar qaladaǵy 40-qa jýyq qonaqúıde turaqtaǵan. Ulttyq ekonomıka mınıstrliginiń málimetinshe, mundaı aǵyn ekonomıkaǵa 2,6 mıllıard teńgeden astam tabys ákelýi múmkin.
Geostrategııa: senim men jol izdeý
Forýmda negizgi úsh taqyryp qamtylady: «Energetıka jáne klımattyń ózgerýi»; «Syrtqy saıasat jáne halyqaralyq qaýipsizdik»; «Ekonomıka jáne qarjy». Uıymdastyrýshylar 39 paneldik sessııa, onyń ishinde 10 eksklıýzıvti sessııa joǵary dárejeli qonaqtar jáne álemdik kóshbasshylardyń qatysýymen ótedi dep otyr.
Eki kúnge sozylatyn keńestiń qyzyqty tusy saıasattan bastalatyny túsinikti. Geosaıası shıelenis, óńirlik ıntegratsııa, qarym-qatynas modeli týrasynda birshama ozyq oıdy estıtin sekildimiz. Olaı deıtinimiz, qonaqtar qur kelmeı, tujyrym-tanymyn ortaǵa salatyn bolady. Máselen, BUU-nyń burynǵy Bas hatshysy Pan Gı Mýn – óńirlik yntymaqtastyq pen turaqty damý týraly, Mıýnhen qaýipsizdik konferentsııasynyń tóraǵasy Hoısgen – jańa álemdik tártipti qalyptastyrý máselesi týraly sóz sóıleıdi. Bloomberg-tiń burynǵy jýrnalısi Sharlotta Kan men Financial Times halyqaralyq sholýshysy Tonı Barber, CNN International arnasynyń tájirıbeli tilshisi Maks Fosterdiń oıyn estımiz.
«Men osy mamyrda Astanaǵa arnaıy kelip, forýmǵa qatysatynyma qýanyshtymyn. Bul – memleketter men uıymdar kóshbasshylarynyń tájirıbe almasyp, óńirlik ıntegratsııa men turaqty damýǵa qatysty naqty sheshimder qabyldaıtyn mańyzdy dıalog alańy. Barsha múddeli taraptardy Ortalyq Azııanyń zor áleýetin birigip ashýǵa shaqyramyn», – degen bolatyn Pan Gı Mýn.
Rasynda, AIF kóz úırengen kópshilik is-shara deńgeıinen asyp, ǵalamdyq máselelerdiń praktıkalyq sheshimin usynatyn orynǵa aınalady. Halyqaralyq qaýipsizdik pen medıa sarapshylardyń elordaǵa taban tireýiniń bir sebebi de – osy, ıaǵnı jahandaǵy qaýip-qaterdiń jolyn izdeý. Árisi Taıaý Shyǵystaǵy qaqtyǵys, berisi kórshiles eldegi áskerı is-qımyl geosaıası júıege ádil baǵa berýdi talap etýde. Tek baǵalap qoımaı, elderdiń beıbitshilikti saqtaý amalyn, quqyn naqtylaý ózekti ekeni anyq. Mıýnhen qaýipsizdik konferentsııasynyń tóraǵasy Hoısgenniń AIF týraly: «Biz bılik balansynyń ózgerip jatqan kezeńin bastan keship otyrmyz. Forým jańa álemdik tártiptiń ortaq normalarǵa negizdelýin qamtamasyz etý joldaryn qarastyrýy tıis», degen pikiri osy ustanymnan týsa kerek.
Klımat: boljanǵan baılam men keleshek kedergi
Halyqaralyq qaı jıyn bolsyn, klımatty nazardan tastamaıtyn kezeńge keldik. Astana halyqaralyq forýmynda da ekologııa problemalaryna qatysty boljamdar bolady degen úmit basym. Buǵan deıin QR SІM Investıtsııalar komıtetiniń tóraǵasy Ǵabıdolla Ospanqulovtyń bul baǵyttaǵy ortaq taqyryp álemdik jáne óńirlik kórsetkishter arqyly tańdalǵanyn aıtqan edi. Sonyń ishinde klımat ózgerisi, qurǵaqshylyq jaıyn ınvestıtsııamen sabaqtastyrý mindeti tur.
– Sý tapshylyǵy, jer qunarsyzdyǵy men shóleıttenýden zardap shegip otyrǵan elder bar. Biz osy sektorǵa kóbirek ınvestor tartýdy josparlap otyrmyz. Jerdi ekonomıkalyq turǵydan tıimdi ári durys paıdalanýǵa umtylamyz. Kólik jáne logıstıkalyq múmkindigine kóbirek kóńil bólý jospary bar, – deıdi ol.
Sarapshy Álisher Tastenov ortaq talqynyń biri Ortalyq Azııadaǵy ekologııalyq keleńsizdikke arnalatynyna senimdi. Sebebi aımaqtaǵy klımattyq ózgeris ınvestıtsııa kólemin arttyrýdy talap etip otyr. Másele sheshilmese, densaýlyq saqtaý, azyq-túlik qaýipsizdigi kún tártibine kóteriletin kún jaqyn.
– Qıyny sol, aımaqtaǵy sý resýrsynyń 70 paıyzy transshekaralyq ózenderge tıesili. BUU Azyq-túlik jáne aýyl sharýashylyǵy uıymynyń (FAO) málimetine sáıkes, Ortalyq Azııa elderi álemdegi sýdy kóp tutynatyn memleketterdiń ondyǵyna kiredi.Dúnıejúzilik bank bolsa 2050 jylǵa qaraı Ortalyq Azııa halyq sany 90-100 mln adamǵa deıin ósedi dep boljap otyr. Bul rette sý tapshylyǵy 25-30 paıyzǵa ulǵaıýy ǵajap emes. Al 2030 jyly sýarmaly eginshilik salasynda sý tapshylyǵy 30 paıyzǵa jetýi múmkin, – dep alańdady spıker.
Sarapshynyń pikirinshe, AIF aıasynda aldaǵy qıyndyqty eńserýge múmkindik bar. Ol úshin Ortalyq Azııa sý resýrstaryn strategııalyq basqarý týraly ortaq ustanymǵa kelýi shart. Forým aıasynda elder bir-biriniń sýdy únemdeý tehnologııasymen tanysýy máselege jańa qyranan qaraýǵa jol ashady. Bul mindetteý emes, kerisinshe ózara qurmet pen ekijaqty tıimdi jaǵdaıda júzege asýy shart.
– Eń aldymen, «aqyldy sýarý», sý únemdeý tehnologııasy men gıdrologııalyq monıtorıng júıesindegi álemdik tájirıbelerdi taldaý qajet. Búgingi tańda Qazaqstanda 2024-2030 jyldarǵa arnalǵan QR sý resýrstaryn basqarý tujyrymdamasy ázirlendi. Bastama sýarmaly aýyl sharýashylyǵy jerleriniń kólemin 2,2 mln gektarǵa deıin ulǵaıtýǵa, sý únemdeý tehnologııasynyń úlesin 40 paıyzǵa deıin jetkizýge, tasymaldaý kezinde sýarmaly sýdyń shyǵynyn 15 paıyzǵa deıin azaıtýǵa múmkindik beredi. Al 2024-2030 jyldarǵa arnalǵan QR sý sharýashylyǵyn damytýdyń keshendi jospary 41 eldi mekendi sýmen qamtamasyz etýge arnalmaq. Tutastaı alǵanda atalǵan qadamdar shekaralas elderdegi sý resýrsyna táýeldilikti 25 paıyz tómendetedi, – dedi Álisher Tastenov.
Ekonomıka: ınvestıtsııalyq ıirim, ınnovatsııa
Búginde elaralyq yntymaqtastyq uǵymy ózara jyly sóz, jazamdy pikirmen ólshenetin kezden ketti. Ekijaqty kapıtal aınalymyn ulǵaıtyp, tehnologııalyq ıgilikterdi bólispese, birlese qadam basý qıynnyń qıyny. Forýmdaǵy úsh tuǵyr – úsh taqyryptyń biri ekonomıka men qarjyǵa arnalýy osy tepe-teńdik týyn shyqpaý úshin qosylǵandaı.
Demek, Astanadaǵy forýmda buljymas formýla bar: aldymen dıplomatııalyq qatynas, keıinnen ortaq máselelerdi sheshýge talpynys, sońǵy qadam bárine tıimdi ekonomıkalyq kelisimderge bastaýmen túıindelýi qajet. Árıne, árbiri jeke maqsat retinde ómirsheń, alaıda úsh baǵdardy biriktirý kópvektorly damýǵa múmkindik beredi. Oǵan qosa mártebeli meımandardyń mańyzdy quramy kúnde jınala bermeıdi emes pe...
Sonymen bul forýmnan qandaı ekonomıkalyq ońtaıly kelisim ornaýy múmkin? Ol úshin Kazakh Invest ulttyq kompanııasyna úńilý jetkilikti. Mysaly, 2023 jylǵy ótken AIF-ten keıin Kazakh Invest arqyly kelisilgen ınvestıtsııalyq jobalar sany 17 paıyz ósken. Taıaý Shyǵys, Ońtústik-Shyǵys Azııa, Afrıka qurlyǵymen eksport-ımporttyq artty. Shıkizat, IT klasterleri, energetıka, logıstıka salasynda aıtarlyqtaı ilgerileý baıqalady.
Jyl saıyn forýmǵa qatysatyn sheteldik kompanııa sany artqan saıyn kútetin nátıje joǵary bolmaq. Bıyl elge keletin sheteldik kompanııalar da biriniń naryǵyn birine tanystyryp, Qazaqstan úshin de ınvestıtsııa esigin ashatyny kúmánsiz. 60-tan astam sheteldik kompanııa keminde 10 ınvestıtsııaǵa arqaý bolsa, az emes.
Úkimet qolda bardy kórsetip, kelgen ókilderdiń kómegimen kelisimniń shetin shyǵarýǵa yqylasty. Oǵan qosa, ınvestorlardy qabyldaý «keldi-ketti» degen aty úshin emes, tájirıbe turǵysynan da mańyzdy. Alpaýyttardan joq degende ǵalamdyq ınvestıtsııa standarttyn úırenip, ishki júıeni beıimdeýge múmkindik bar. Sodan bolar, qazir eldiń eksporttyq strategııasy ózgergen, buryn Eýropa elderine baılanǵan bolsaq, qazir qazaq taýary saýdalanatyn aımaq kóbeıdi.
P.S. Astana halyqaralyq forýmynan kúterimiz kóp. Saıası daǵdarystarǵa qosylatyn ún, ekonomıkaǵa túsetin tabys, ekologııaǵa degen ortaq umtylys mańyzdy bolmaq.