Afrıka qurlyǵymen qatynas: Rýandamen baılanys qaı baǵytta damıdy?
ASTANA. KAZINFORM – Rýanda Prezıdenti Pol Kagameniń 28-29 mamyrdaǵy Qazaqstanǵa resmı sapary aıasynda ekijaqty yntymaqtastyqty damytý jaıy talqylanyp, birqatar qujatqa qol qoıylmaq. Bul qadam qos eldiń ekonomıkalyq qarym-qatynasyna jańa tynys syılaıdy degen pikir bar. Osy oraıda Kazinform tilshisi kezdesýdiń máni men tıimdi múmkindigin saralap kórdi.
Rýanda: reforma men ekonomıkalyq serpilis
Kóbimiz Rýandanyń ataýyn estigenimizben, ornalasqan aımaǵy, el jaıynan habarymyz az ekeni belgili. Alys-beristiń áli kúnge kóńil kónshitpeı turǵanyna da osy faktor áser etse kerek. Pol Kagame saparynyń resmı statýsta jandanýy olqylyqty túzetetin birden-bir múmkindikke aınalýy ǵajap emes.
Sonymen, Rýanda – Soltústik Afrıkadaǵy shaǵyn memleket. Ýganda, Tanzanııa, Býrýndı, Kongo Demokratııalyq Respýblıkasymen shektesedi. Jan sany 14 mıllonǵa jeteǵabyl. BUU-nyń sheshimi shyǵyp, Belgııanyń bodanynan bosaǵan Rýanda 1962 jyly táýelsizdik aldy.
Elge qazirgi ekonomıkalyq kórsetkishke jetý ońaı bolǵan joq. Ótken ǵasyrdyń sońynda Rýandada qanqasap qyrǵyn ornap, halyq shetelge údere kóshti, ekonomıka turalady. Mıllıondaǵan adam qaza taýyp, ІJÓ 20 paıyzǵa kemigen edi. Sondyqtan 2000 jyly bılikke kelgen Pol Kagame birqatar reforma júrgizýge májbúr bolǵan. Sarapshylar, dál osy alǵashqy kezeńdegi jasalǵan qadamdar memleketti qutqardy degen pikirde. Ol qandaı áreket?
Turaqsyzdyqtan keıin «taqqa» kelgen Pol Kagameniń aldynda ekonomıkany ońaltýdyń túrli modeli bolǵan kórinedi. Alaıda ol Afrıkaǵa tańsyq «Azııa jolbarystary» (Qytaı, Japonııa jáne Ońtústik Koreıa) ustanǵan jolmen júrýdi sheshken: aldymen sybaılas jemqorlyqpen kúresip, keıin memlekettik ınvestıtsııany kóbeıtti. 2000-2010 jyldary Rýandadaǵy ınvestıtsııanyń 50 paıyzdan astamy memleketke tıeseli bolýy - sonyń aıǵaǵy.
Bul ınvestıtsııalar halyqty jarqyn bolashaqqa bastady. Az ýaqyt ishinde avtojoldar, sýarý júıeleri, aýrýhanalar, ınternet-jelileriniń qurylysy aıaqtaldy. Áýejaılardy jańartyp, ulttyq RwandAir kompanııasy quryldy. Ásirese, densaýlyq saqtaý júıesi damyp, salaǵa bólinetin qarjy ІJÓ-niń 6 paıyzynan asqan-dy. Bul – damýshy elder arasynda aıtarlyqtaı joǵary kórsetkish.
Oraıy kelgende Rýandadaǵy sybaılas jemqorlyqqa qarsy saıasatty atap ótpese bolmas. Qazirgi ınvestıtsııalyq klımatty qalyptastyrý osy júıeniń arqasynda júzege asty. Kagame bılikke kelgen bette barlyq sheneýnikke tabys deklaratsııasyn tapsyrýdy mindettep, jemqor basshylardy qyzmetinen bosatýmen boldy. Tipti kópshilik aldynda jemqorlardy áshkereleý jumysy júıeli júrgenin bilemiz.
Kagame qolǵa alǵan reformalar óz-ózin aqtady desek artyq emes. Dúnıejúzilik bank dereginshe, 1994-2023 jyldary aralyǵynda Rýandanyń ІJÓ (jyldyq ósim 7 paıyz) 18 ese, eksporty 70 paıyz ulǵaıǵan. Elde ónerkásip, týrızm, bank sektory, qyzmet kórsetý baǵyty aıaqqa turdy. Bala ólimi azaıyp, halyqtyń ómir súrý jasy ulǵaıdy, medıtsına men bilim berýge qol jetkizý jeńildedi. Búginde memleket Afrıka qurlyǵyndaǵy eń qaýipsiz elge aınalǵan.
Alaıda «Eýrazııalyq monıtorıng» saraptamalyq zertteýler ortalyǵynyń dırektory Álibek Tájibaevtyń pikirinshe, jaqyn ýaqytta Rýanda ekonomıkasy Afrıka kóshbasshysyna aınalady degenge sený qıyn. Logıstıkalyq keleńsizdik qolbaılaý bolyp qala bermek.
«Afrıka qurlyǵyndaǵy Rýandanyń áleýeti orta deńgeıden aspaıdy. El muhıtqa shyǵa almaıtyn memleket sanatynda. Olar óndiretin kolýmbıt-tantalıt sekildi qazba baılyqtardy tasymaldaý ońaı emes. Ónimin muhıtqa deıin jetkizý úshin Kenııa arqyly ǵana jol bar, saıası jaǵdaıǵa baılanysty Kongo arqyly tasmaldaýǵa ázir múmkindik joq. Sondyqtan olar úshin logıstıkalyq báribir eleýli qıyndyq týdyratyn bolady», – deıdi spıker.
Degenmen Rýandanyń ózge Afrıka memleketterine qaraǵanda salmaqty artyqshylyǵy bar. Ol – tikeleı sheteldik ınvestıtsııalardy (TShI) tartýǵa jasalǵan múmkindigi. Kez kelgen sheteldik azamatqa el aýmaǵynda kásip júrgizýge jaǵdaı bar. Álibek Tájibaev Rýandada kompanııany tirkeý, eńbek kúshin paıdalanýǵa ruqsat berý birneshe kúnde-aq sheshiletin is ekenin aıtty.
«Memlekettiń sheteldik ınvestorlardy tartýdaǵy aıaqalysy ǵajap. Jan-jaqty qoldaý bildirip, qujattamalyq protsestiń bárin jedel júrgizýge tyrysady. Mundaı erekshe qyzmettik baǵdar kóptegen Afrıka elderinde joq.
Oǵan qosa Rýanda Afrıkadaǵy eń qaýipsiz el sanalady. Kún-tún demeı kez kelgen aýyl-aımaqta erkin júrýge bolady. Qaýipsizdik deńgeıi, tazalyq saqtaý kórsetkishi joǵary. Investorlardyń basymdyq berýine osy málimetter eser etetini sózsiz», – deıdi ol.
Pol Kagame kim?
Ol – týtsı taıpasynyń ókili. Árıne, bir qaraǵanda taıpalyq qurylym zamanaýı saıası ózgeriske áser etpeýi múmkin, alaıda Afrıka memleketteri úshin atalǵan derek sheshýshi ról oınaıdy. Pol Kagameniń bılikke kelýine de týtsı taıpasyna jasalǵan genotsıd áser etkendeı kórinedi.
Olaı deıtinimiz, 1994 jyly Rýandadaǵy hýtý taıpasy týtsı taıpasyn qyrǵynǵa ushyratyp, ótken ǵasyrdaǵy eń qanquıly qylmysty bastaǵanyn bilemiz. Keı derekte 1 mıllıonnan astam týtsılik qaza tapty degen derek aıtylady. Onyń ústine Pol Kagamege deıingi el basshylarynyń barlyǵy hýtý taıpasynan edi. Munyń bári saıasatkerdiń quqyqtyq reforma jasap, qos taıpany biriktiretin Rýanda patrıottyq maıdany (RPF) partııasyn bastaýyna túrtki boldy. Qazir RPF bıleýshi partııa mártebesinde.
Pol Kagame bılikke 2000 jyldyń 22 sáýirinde keldi, ıaǵnı ótken aıda Rýandanyń tizginin ustaǵanyna týra 25 jyl toldy. 2003, 2010, 2014 jyldary prezıdenttik saılaý naýqanynda basym daýysqa ıe bolǵan. Al 2015 jyly referendým nátıjesinde qaıta úmitker bolýǵa múmkindik alyp, 2024 jyly tórtinshi ret memleket basshysy atandy.
Saıası baılanys
Qazaqstan men Rýanda arasyndaǵy dıplomatııalyq baılanys 2012 jyly 10 mamyrda ornady. Sodan beri baılanys úzilgen emes. 2015 jyly Shveıtsarııada ótken Dúnıejúzilik ekonomıkalyq forýmda eki el saýda-ekonomıkalyq máselelerdi talqylasa, sol jyldyń kúzinde P.Kagame Qazaqstanǵa jumys saparymen kelgen bolatyn. 2024 jyly Bakýde ótken Búkilálemdik klımattyq sammıtinde Qazaqstan Prezıdenti men Rýanda Prezıdenti bolashaq yntymaqtastyq josparyn talqylaǵany este.
Úkimetaralyq kelisim de jandanyp keledi. 2022 jyly Kıgalıde Qazaqstan-Rýanda parlamentteriniń kezdesýi ótip, bir jyldan keıin Rýandanyń Qarjy jáne ekonomıkalyq josparlaý mınıstri Ý.Ndagıdjımana bastaǵan delegatsııa Astanadaǵy AIF sharasyna qatysty. Bul sapar aıasynda logıstıkalyq baǵytty damytý, saýda kólemin arttyrý týraly ýaǵadalastyqqa qol jetken.
Ótken jyly qyrkúıekte Rýanda Prezıdentiniń Arnaıy ýákili, Rýanda syrtqy barlaý men qaýipsizdiktiń bas dırektory general-maıor Jan Pol Nırýbýtama elordaǵa at basyn burǵan-tuǵyn.
Búginge deıin ótkizilgen kezdesý nátıdesinde Rýandamen 3 sharttyq-quqyqtyq baza qoldanysqa endi:
· AHQO men Rwanda Finance Limited arasyndaǵy yntymaqtastyq týraly memorandým (2023 jyl);
· Dıplomatııalyq jáne qyzmettik pasporttardyń ıelerin vızalyq talaptardan bosatý týraly úkimetaralyq kelisim (2024 jyl);
· QR jáne Rýanda avıatsııalyq bılik oryndary arasyndaǵy ózara túsinistik týraly memorandým (2024 jyl).
Qos memleket álemdik arenadaǵy bastamalaryna qoldaý bildirýden qalys qalmady. Rýanda 2017-2018 jyldary BUU Qaýipsizdik keńesiniń turaqty emes músheligine qatysty Qazaqstannyń kandıdatýrasyn, bıyl Almatyda BUU-nyń Ortalyq Azııa men Aýǵanstanǵa arnalǵan ornyqty damý maqsattary jónindegi óńirlik ortalyǵyn qurý týraly qararyn qoldady. Ótken jyldan bastap Rýandanyń Túrkııa men QR-daǵy elshisi (qosa atqarýshy) – general-leıtenant Charlz Kaıonga qyzmetine kirisken bolatyn.
Kıgalıden keletin ımport: shaı, kofe, kıim-keshek
Memlekettik kirister komıtetiniń málimetinshe, ótken jyly Qazaqstan men Rýanda arasyndaǵy taýar aınalymynyń kólemi 381,7 myń AQSh dollaryn quraǵan. Alaıda munyń bári Rýandadan keletin ónimniń úlesine tıisili, naqtyraq aıtsaq, Qazaqstan tek tutynýshy, Afrıka qurlyǵyndaǵy dostas elge taýar tasýy sırek. Bir mysal, ótken jyly eki eldiń taýar aınalymy sanalatyn 381,7 myń AQSh dollary – Kıgalıden keletin ımporttyń statıstıkasy. Ózge jyldardaǵy taýar aınalymyndaǵy kórsetkish árqıly, alaıda másele ortaq: 2021 jyly – 136,6 myń AQSh dollary (ımport), 2022 jyly 97 myń AQSh dollary (ımport), 2023 jyly – 6,7 mln AQSh dollary (ımport) bolǵan.
Ótken jyly elge kelgen Rýanda ónimin saraptasaq, tómendegishe órbıdi:
· Áıelder kıimi – 220,8 myń AQSh dollary (59,9 paıyz);
· Shaı – 98,8 myń AQSh dollary (25,9 paıyz);
· Erler kıimi – 36,6 myń AQSh dollary (9,6 paıyz);
· Kofe – 13,5 myń AQSh dollary (3,5 paıyz);
· Ftorıdter, ftorosılıkattar, ftoroalıýmınattar – 0,7 myń AQSh dollary (0,19 paıyz);
· Volfram jáne volfram buıymdar – 0,5 myń AQSh dollary (0,13 paıyz).
Keıingi jyldary údegen saıası baılanys Qazaqstannyń Rýandaǵa baǵyttalǵan eksportyn damytýda. Bıyl keleli kelisimderdiń alǵashqy jemisin kórip otyrmyz. Máselen, Úkimet 2024 jyldyń qańtar-naýryz aralyǵynda elaralyq taýar aınalymyn 104,7 myń AQSh dollaryna deıin ulǵaıtyp, ondaǵy eksport úlesin 13,3 myń AQSh dollaryna deıin kóterdi. Otandyq kásipkerler Rýandaǵa munaı ónimderin (76,5 paıyz), fızıkalyq nemese hımııalyq taldaýǵa arnalǵan aspaptar men apparattardy (22,4 paıyz), maılaý materıaldaryn (1,1%) jetkizgen.
Álibek Tájibaevtyń sózinshe, aldaǵy elaralyq kelisimder qatty paıdaly qazbalarǵa baǵyttalýy yqtımal. Rýandaǵa Qazaqstannyń kendi bastapqy óńdeý tehnologııasyndaǵy teńdessiz tájirıbesi asa qajet.
«Kezdesý barysynda kendi bastapqy óńdeý tehnologııasy sóz bolatyny anyq. Bul óte mańyzdy, sebebi Qazaqstan – tantal kenin óńdeý tehnologııasy saqtalǵan sanaýly eldiń biri. Óskemendegi «Úlbi metallýrgııalyq zaýyty» AQ taý-ken óndirisindegi kolýmbıt-tantalıtti óńdeý tájirıbesin bólise alady.
Ekinshi mańyzdy taqyryp týrızm men azyq-túlik saýdasyna arnalatyn sekildi. Rýandanyń kólemi shaǵyn bolǵanymen, tabıǵaty baı. Flora men faýnasy súısindiredi. Jemis-jıdek tasymalyn uıymdastyrý, kofe men shaı ımportyn damytýǵa bolady. Týrızm jobalaryn jasaýǵa da qolaıly», – dep túıindedi sarapshy.
Árıne, Rýanda Afrıka qurlyǵyndaǵy basty oıynshy emes, alaıda ekonomıkalyq áleýeti joǵary. Ásirese, aýylsharýashylyǵy, týrızm, jeńil ónerkásip salasynda tájirıbe almasýǵa, qolaıly naryq tabýǵa kómegi zor. Mamyrdyń sońy ótetin eki el prezıdentteriniń kezdesýi kenjelegen saıası qarym-qatynasty nyǵaıtyp, saýda baılanysty jandandyrýǵa jol ashpaq.