ÁDEBIET: Ábdijámil Nurpeıisov - ádebıetimizdiń maqtanyshyna aınalǵan alybymyz
Beken YBYRAIYM:
- Ábdijámil Nurpeıisov - ádebıetimizdiń maqtanyshyna aınalǵan alybymyz, qazirgi qazaq ádebıetiniń asqaraly bıigi desek, jazýshy úshin bálendeı qajeti joq, qyzyl sóz sııaqty kóriner. Shyndap kelgende, álem ádebıetiniń sanaýly sańlaqtarynyń birine aınalǵan sýretkerdiń sheberligin arnaıy ýaqyt bólip, tabandy, uzaq merzimdi zertteý júrgizgen avtordy bilmeımin. Onyń shyǵarmalarynyń qurylymy, tili, obraz-harakterler júıesi, problemalary týraly aıtylǵan, jazylǵandar az emes. Alaıda, báribir kóńil tolmaıdy. Odan góri áriptesterimizben áńgimeleskende ekspromtpen aıtylǵan aýyzsha taldaýlarymyz durystaý sııaqty. Sondaıda bir sózdi bir sóz qozǵap, baspasózde aıtyla bermeıtin áńgimeler aıtylyp ketedi. Al solardy qaǵazǵa túsireıin deseń, ıntýıtsııamen, janartaý sekildi aıaq astynan aıtylǵan taldaýlarǵa ǵylymı termın, uǵymdar taba almaı qalasyń. Ádebıet teorııasynda ondaı máseleler kóterilmeıdi. Qalamgerdi qalamgerdiń jaqynyraq, tereńirek túsinetini sondyqtan...
Al oryn belgileý degen uǵymdy túsiný qıyndaý. Juldyzdardyń ornyn qalaı anyqtaısyz? Sol sııaqty ǵoı...
Ermek QANYKEI:
- Qazaq ádebıetinde Ábdijámil Nurpeıisovtiń óz oryny bar. Bul sózge erekshe ekpin qoıyp aıta alamyz. Sebebi, ádebıettegi óz ornyn belgileý ekiniń biriniń qolynan kelemeıtini onymen aınalysatyndarǵa jaqsy málim. Munda orynbasarlyq deıtin uǵym júrmeıdi. Al qazaq kórkem sóziniń mártebeli minberine jazýshy «Kýrlıandııa», «Qan men ter», «Sońǵy paryzben» jetken. Jankeshti shyǵarmashylyq eńbekpen kóterilgen. Ony biz belgilegemiz joq, kórnekti qazaq qalamgerleri, synshylar men ádebıetshiler, aǵalary men inileri, qatarlastary jáne patshakóńil oqyrmandary belgilegen. Buny dáleldeýge kóptegen kitaptar men dáıekter jeterlik ári osylar kólemi jaǵynan jazýshynyń ózi jazǵanynan asyp túspese kem emes. Sondaı-aq, Á.Nurpeıisovtiń shyǵarmashylyǵymen tanys, oqyǵan basqa eldiń tanymal adamdarynyń da úlesi bar jáne olardyń baǵalaýlary anaǵurlym aýqymdy (masshtabnyı). Buǵan memlekettik syılyqtar men osy taraptaǵy barlyq ataqtardy qosyńyz.
Al endi suraq tikeleı qoıylyp otyrǵandyqtan, óz tarapymnan azdaǵan «oryn belgelesem» - stýdent kezimde «Qan men terdiń» bizdiń tól ádebıetimizdiń klassıkalyq shyǵarmalarynyń biri ekenine daýlasyp, biraz qurdastarymnan aýyrlaý syn, aıyptaýlar estigenim bar edi. Olardyń ókinishine qaraı, biz paqyr áli sol oıdamyz. Sondyqtan da úıimizden bul kitap laıyqty orynyn alǵan. Az sózben aıtsam, osy jazýshy óz ornyn ózi belgileıdi: «talant kiredi de shyǵady, biraq óz ornyn belgilep ketedi» degendegideı.
Rafat ÁBDІǴULOV:
- Qazaqtyń jazba ádebıeti, kásibı prozasy júz jyldyq qana tarıhy bar kórkemdik álem. Biraq osy júz jyldyń ishinde qazaq prozasynyń damýy, deńgeıi jaıynda aıtqanda kesh qaldyq deýge de, kem qaldyq deýge de bola qoımaıdy. Maılınnen, Muqanov, Músirepov, Mustafın, Áýezov prozasynan bastap bir nyq núktesi Á.Nurpeıisovtiń «Qan men ter» romanymen qoıylǵan qazaq prozasyn esh el prozasynan kem emes dep qoryqpaı-aq aıtýǵa bolady. «Qan men terdi» álemdik deńgeıdegi prozanyń da anyq bir núktesi retinde aıta alar edim. «Qan men ter» - kórkemdik sıpaty, kórkemdik komponentteri jaǵynan alǵanda álemdik klassıkalyq prozanyń qataryna erkin enetin shyǵarma. «Abaı joly», «Oıanǵan ólke», «Qan men ter» - kez kelgen el oqyrmandaryna uıalmaı usynatyn jádigerlerimiz. «Abaı joly» men «Qan men terdiń» kórkemdik tabıǵatynda, kórkemdik maqsattarynda aıyrmashylyq bar. Muhtar Áýezov «Abaı jolyn» jazǵan kezde belgili bir óńirdi, belgili bir taqyrypty nemese birneshe taqyrypty kórseteıin deıtindeı arnaıy maqsat qoıǵan joq. Ol búkil qazaq qoǵamyn sýrettedi. Bul turǵyda «Qan men terdiń» ózindik ereksheligi bar. Munda belgili bir geografııalyq aımaqtyń mysalyn alǵany anyq kórinedi. Árbir geografııalyq aımaqtyń tabıǵatyna, kásibine, kórshi eldermen qatynasyna taǵy da basqa jaǵdaılaryna baılanysty adamdarynyń da belgili bir erekshelikteri bolady. Osyny «Qan men ter» trılogııasynda Ábdijámil Nurpeıisov anyq alyp shyqqan. Biraq mundaǵy keıipkerler eshbir oqyrmanǵa jat emes. Sebebi munda eń aldymen adamdy kórsete alǵan. Adamdy, adam minezin naqty, shynaıy, meıilinshe tereń, dál bergen. «Qan men terdi» oqyp otyrǵanda, sondaǵy keıipkerlerdiń is-áreketine qanyqqan kezde, júregiń shymyrlap, keıipkerlerdiń árqaısysy tiri adamdaı áser qaldyrady. Obrazdar, jeke-jeke oqıǵalar, jeke-jeke detaldar - barlyǵy da shynaıy. Barlyǵy da naǵyz ómir. Týra osyny talant qarymy basqa deńgeıdegi jazýshy da jazýy múmkin. Alaıda, sol obrazdyń qan men sólin dál berý jaǵynan, oqıǵanyń realdyq sıpatyn keltirý jaǵynan jete almaýy múmkin. Mysaly, úıinde Táńirbergen myrzanyń qonaqtap otyrǵanyn sezip kelgen Elamannyń qolyn sary qanshyq mup-muzdaı tumsyǵymen jalap alǵan sátin sýrettegeni sııaqty detaldar naǵyz shyǵarmanyń qany men sóli. Al mundaı detaldar shyǵarmanyń ón boıynda óte kóp. Osyndaı detaldardy berýde de, obrazdardy ashýda da jalǵandyq joqtyń qasy. «Qan men ter» - naǵyz klassıkalyq sıpattaǵy epıkalyq prozanyń aıqyn úlgisi. Sol sebepti de qazaq ádebıetiniń georgrafııasynda, kartasynda oıyp turyp oryn alǵan Ábdijámil Nurpeıisovtiń «Qan men terin» álemdik ádebıettegi úzdik shyǵarmalardyń qataryna qoıar edim.
- Qazaqqa Abaıdyń, Ospannyń, Igiliktiń, Qunanbaıdyń obrazdary óte tanys bola bastaǵan tusta, taǵy da óz aramyzdaǵy Sýdyr Ahmetter men Qaraqatyn, Móńke, Súıeý qarttar shyǵa kelgende, «shynymen de myna obraz maǵan tanys qoı», degenderdiń qatary kóp bolǵan shyǵar-aý. Á.Nurpeıisovtiń keıipkerleri haqynda sóz órbitken zamandastary «Neshe túrli qyzǵylyqty, boıaýy sembegen, qaıtalanbas harakterlerdiń jáne shynaıy qazaqy harakterlerdiń qalyń dýman jármeńkesine kirip ketkendeı bolasyz» deıdi. Jazýshynyń ádebı keıipkerleri týraly sóz qozǵaǵanda, qazaqtyń ár aýylynan, ár dalasynan kezdese ketetin ortaq minezderdi jasaı alýdyń qandaı zańdylyǵy bar dep oılaısyzdar?
Rafat ÁBDІǴULOV:
- Uly epopeıamyz «Abaı jolynyń» basty keıipkerleri Abaı, Ospan, Igilik, Qunanbaı, Bójeı, taǵy basqalar týraly ısi qazaq ár túrli deńgeıde, ár túrli qalypta biledi. Bul obrazdar men «Qan men terdegi» obrazdardy dálme-dál parallel qoıýǵa bolmaıtyn shyǵar. Bir-birine júz paıyz uqsaıtyn adam tipti, mıllıonnyń ishinen de kezdespeıdi. Has jazýshynyń negizgi ereksheligi, óziniń kórkem obrazyn, kórkem beınesin tiri adamnyń deńgeıine jetkizýge umtylý. «Qan men terdegi» ár obrazdyń - Elamannyń da, Kálenniń de, Súıeýdiń de, Sýdyr Ahmettiń de ózindik erekshelikteri meıilinshe daralanǵan. «Abaı joly» romanyndaǵy Bazaralylar, Balaǵazdar jobasyndaǵy keıipkerler munda da júr. Ospandaı er, iri minezdi keıipkerler de bar. Biraq árqaısysy erekshe. Mysaly Bazaraly men Elamandy dál bir qatarǵa qoıa almaısyz. Bajaılap qaraǵan kezde, Bazaralynyń óz minezi, Elamannyń óz minezi bar. Ekeýi de qazaq halqynyń ómirinde de, qazaqtyń ádebıetinde de eń ádemi, eń súıkimdi sanalatyn obrazdar. Álemdik etnopsıhologııada, etnografııa ǵylymynda halyqtardyń, ulttardyń minez-qulqy jaıynda baǵalaýlar, sýretteýler, minezder jetkilikti berilgen. Muhtar Áýezov shyǵarmashylyǵyna baılanysty, Muhtar Áýezov shyǵarmalaryndaǵy qazaq halqynyń etnopsıhologııasy, etnoqundylyqtary jaıynda jumys jasaǵan ýaqytta osy turǵyda biraz kitaptardy aqtardyq. Sol etnopsıhologııalyq eńbekterdi oqyǵan kezde batyr, erjúrek halyqtardyń arasynda qazaq halqy atalǵanyn kezdestire almadyq. Batyr halyqtar jaıynda Eýropada, Ispanııada turatyn baskilerdi aıtsa, orys ádebıetinde Kavkaz halyqtaryn, ásirese, Soltústik Kavkaz halyqtaryn kóp aıtady. Afrıkadan masaılardy, Azııadan pýshtýndardy mysalǵa keltiredi. Osy turǵydan kelgen kezde Bazaraly men Elamannyń obrazyn eń súıkimdi, eń kerek, bizdiń qatty kórgimiz keletin qazaqtardyń obrazy der edim. Biraq Bazaraly ózinshe adam. Óziniń erekshe minezi bar. Psıhologııalyq erekshelikteri, dúnıege kózqarasy basqasha. Elaman múldem basqa, bul da er, azamat, batyr jigit. Bul da tereń. Biraq ózgeshe. Sol sebepti Bazaraly qandaı tanymdy, dara obraz bolsa, Elaman da sondaı tanymdy, erekshe. Kálenniń obrazy da solaı. «Abaı joly» roman-epopeıasyndaǵy Ospan tiri adam sııaqty. Tilip jiberseń kádimgideı qany aǵyp turǵandaı, óte dara keıipker. Igilik te, Bójeı de dara. Kálenniń obrazyn Bazaralydan kóri Balaǵazǵa jáne keıbir kezde Ospannyń minezine jaqyndatar edim. Kálen de óte tereń, táptishteı ashylǵan obraz. Qansha berekesiz bolǵanymen Sýdyr Ahmet te, Qaraqatyn da óte tanymdy obrazdar. Jalpy ádebıet degenińizdiń ózi obraz. Jazýshynyń sheberligi obraz jasaı alýynda. «Qan men terdegi» eń bir erekshe, kolorıtti, qazir jaqtyrmaıtyn bir termınımizben aıtqanda eń bir jaǵymdy obraz Súıeý qart. Súıeýdiń iri minezi, tereń aqyly, kisiligi, adam tanýy erekshe kózge uryp turady. Elamanda, Kálende bar myqty qasıetterdiń bárin de osy kári Súıeýdiń boıynan tabýǵa bolady. Osyndaı obrazdar galereıasyn jasaýdyń anaý-mynaý zańdylyǵy bar deýden góri bári daryn tabıǵatynan degenimiz durys bolar.
Beken YBYRAIYM:
- Ataqty qalamgerlerdiń áıgili keıipkerlerine ortaq qandaı zańdylyqtar bar, ne berdi degen saýaldarǵa biraz jaýap túrli zertteýlerde aıtyldy ǵoı. Belgili pikirlerdi qaıtalap jatýdyń qajeti bar ma dep suraqqa suraqpen jaýap qaıtarsam bolmas... Bul arada men ádebıettaný ǵylymynda kóp aıtyla bermeıtin, túptep kelgende, qalamgerler nemese talǵampaz oqyrman ǵana sezine alatyn gápti aıta ketkim kelip otyr. Aıtalyq, «Abaı jolyn» oqyǵanda Muhtar Áýezovtiń óz keıipkerlerin sumdyq jaqsy kóretinin ańǵarasyz. Yqylasy bir sýymaıdy, únemi kóz jazbaı, qaıda barsa da, «álpeshtep», meıirlene «ilesip» nemese qasynan qalmaı emirenip qadaǵalaıdy. Tahaýı Ahtanov «bulardyń ne istep jatqanyn birge baqylaıyq» degendeı, sizdi serik qylyp alady. Sosyn «al, tamashalańyz» degendeı, «tanys-beıtanystaryn» kóz aldyńyzda júrgizip qoıady. Іshinara sál kúıgelektengenimen negizinen «trezvo» qarap Ábish Kekilbaı keıipkerlerine qatty alańdaıdy. Ózin óz baqylaýynyń ýysynan shyǵarmaı, «kúndiz-túni» keıipkerlerimen birge tolǵanady. Ár keıipkeri - bir-bir tolǵanys modeli sekildi. Nemese ár keıipker bir-bir tebirenis aıdyny sekildi. Sol aıdyndar jaıyla, qanattasa kelip, tutasqanda, telegeıge aınalady. Avtordyń yqylas temperatýrasy birqalypty deıtin deńgeıge únemi jýyǵyraq. Muny ádebıettanýda aıtylatyn avtorlyq pozıtsııa nemese avtor men oqyrman qatynasy, qabyldaý máseleleri sanatynda qarastyrýǵa qısyn tabylǵanymen, kórkem shyǵarma psıhologııasynyń názik ıirimderin túgendeı almaıdy.
Osy arada Ábekeńniń basqalarmen salystyrǵanda ereksheligi aıqyndala túsedi. Elaman, Aqbala, Táńirbergen, Sýdyr Ahmet, Qaraqatyn, t.b. alaıyq. Nemese «Sońǵy paryzdaǵy» Ázim, Bákızat, Jádiger, Sary Shaıa, jýan Jaqaıym, kótkenshek Kóshen, t.b. obrazdarǵa qaraıyq, barlyǵy da romanǵa jaıdan jaı kele salmaǵan. «Qan men ter» týraly kóp aıtylyp-jazyldy ǵoı, keıingi romanǵa kóńil aýdaraıyq.
Avtor barlyq keıipkerlerine únemi birde lýpamen, birde dúrbimen syn kózimen qaraýdan esh jalyqpaıdy, esh sharshamaıdy. «Jaqsy kórgen» Jádigerine de (Elamanyna da) bálendeı «jany ashymaıdy». Túr-túsinen, kıim kıisinen bastap, júris-turysyna deıin, ómirine sheıin mysqylǵa da, zilge de bergisiz túksıgen qabaǵyn ashpaı, syn kózin bir aıyrmaıdy. Olardyń barsha daǵdysy men áreketin, tirshilik barysyn syn tarazysynda tartynbaı salmaqtaıdy da otyrady. Qarap turyp, janyń ashyp ketedi: «qap, myna» shirkinder» Ábekeńniń osynsha synshyldyǵyn, sońynan bir eli qalmaı, qadaǵalap otyratyn «qatygezdigin» bilmeı qalǵan-aý, shamasy. Bilse, romannyń ishine kire qoıar ma edi». Biraq olar - keıipkerler, «basqa» álemde ketip bara jatyr ǵoı. Ańdyp otyrǵan ańshy - jazýshyny, oǵan ilesip qalmaı kele jatqan, «saýǵa» dámetken oqyrmandy qaıdan bilsin...» degen ...... ózińizdi-ózińiz ishteı aldarqatý - báıiz tabýy sebepshi.
«Sońǵy paryz» romanyndaǵydaı keıipkerge únemi úzilmeıtin, óz qalaýy men qısynynan aınymaıtyn «barlaýshy» (razvedchık) synshyldyq, ara-tura kijinip, delebesi qozyp shabýyldaıtyn, degenmen negizinen ustamdylyǵy áldeqaıda molyraq synshyldyqpen qaraý álem ádebıetinde kemde-kem bolsa kerek.
Sýretkerdiń mundaı synshyldyǵynan «materıal - ómirdi» aldymyzǵa kóldeneń tartyp, kýá etý nemese shyjǵyryp, betine basý nemese tálkekteý, nemese mysqyldaý men ıýmor, satıra, jeńil kúlki etý talaby jotalanbaıdy. «Osyndaı ómir, osyndaı tirliktiń bet-beınesi qandaı, qaıda aparady? Minekı, osylardan bir sát kóz aıyrmaı baqylaǵanymyzǵa kóp jyldar ótti. Sonda bulardyń nege qoly jetti? Bulaı etkeni nesi? Osyǵan qylar qandaı amal-sharyńyz bar? Mynalardyń tirligine jylaısyz ba, kúlesiz be? Óz qalaýyńyz bilsin...» dep, túıligip otyryp alǵandaı áser etedi.
Mundaı synshyldyq narazylyq pa, shúıligý me, túıilý nemese tolǵaný ma, nazyrqaný nemese shamyrqaný ma, alańdaý ma, qamyǵý ma, namystaný álde qaıraý ma?..
Osyndaı saýaldar oıǵa oralǵanda jazýshynyń keıipkerdi kórý men kórsetý, baǵyp-baıyptaý sıpatyn sezesiz. Keıipkerdi syn dúrbisinen qaıda qashsa da, qutqarmaıtyn «qaısarlyq» pen bosańsymaıtyn, bosańsysa, sonysyna qymsynyp, qaıta turyp, qaıta órshelengen, tosylmas, tolastamas tózimdi ańdaısyz. Jazýshynyń keıipkerge degen osyndaı yqylas sıpaty - onyń kórkemdik daǵdysynyń, máneriniń bir kórinisi.
Ermek QANYKEI:
- Jazýshy úshin ómirdiń sulý da, shynaıy kartınasyn jasaý - shyǵarmashylyq kredo sııaqty ǵoı. Ómirdiń kúrdeliligi adamdarymen aıqyndalady emes pe? Sol adamdardyń minezi men bolmysy tek jeke adamdyq deıtin uǵymǵa sııa bermeıdi. Bul ındıvıdýalızm. Keıbir jańashyl avtorlarda «saýdyń tamaǵyn iship, aýyrýdyń sózin sóıleıtin», jan dúnıesinen bastap, qara tyrnaǵyna deıin jalǵyz bir keıipkerler ushyrasady. Osydan Á.Nurpeısovtiń shyǵarmashylyǵy aman. Jazýshyda kórkemdik jınaqtaý kúshti. Sondyqtan Sýdyr Ahmet pen tyrylı aryq Qaraqatyn Aralda ǵana emes, Almatyda da tolyp júr. Elaman sııaqty jigitterge el ishi kende emes. Aqbala men Táńirbergen de solaı. «Mynaý bir Sýdyr Ahmet eken!» deıtin sózderdi bala kezimizde úlkenderdiń aýzynan estigende túsinbeýshi em. «Qan men terdi» oqyǵanda bir-aq bildim. Sodan keıin tyrylı aryq Qaraqatyndy da tanı qoıatyn boldyq. «Sońǵy paryzdaǵy» Sary Shaıany myna ekeýiniń álde nemeresi, álde jıenderi shyǵar dep oılaǵanym da shyn. Qazir bizdiń aınalamyzda «zańmen uratyn» osyndaı jigitter tipten kóbeıip ketti. «Sońǵy paryz» - Kótkenshek Kóshendi, Sary Shaıany, Jádigerdi, Ázimdi, Bákızatty, jýan Jaqaıymdy, Adaı shaldy, t.t. bizdiń aramyzǵa ákep taratqan shyǵarma sııaqty seziletini ras, shyn máninde bizdiń aramyzdan osylardy jınap alǵan. Biz sonda baryp, oı mynaý anaý ǵoı, al áne bireýisi... dep shubyrta jóneldik. Al ózin-ózi kórip qalǵandar ne boldy eken?
Bular ómirde bar ulttyq harekterler jıyntyǵy jáne jalpyadamdyq tıpter. Maǵan Jádiger madam Bovarıdiń kúıeýin esime túsirdi, al Bákızat sonyń ózi. Bovarı jaýyn-shashynda, túnde de, kúndiz de kóńildesine qaraı júgirip bara jatpaýshy ma edi. Al Ázimniń Floberde birneshe tıpi bar.
Mine, osyndaı ulttyq ári jalpyulttyq ortaq minezderdi somdaýda Á.Nurpeıisov ıgergen nárseler az emes. Oǵan kórkem jınaqtaý (obobşenıe) ǵana emes, ár keıipkerge tán tildik qoldanystar, turmystyq ortaq baılanystardyń negizinde oryn alǵan tosyn tartystar, adamı qýanyshtar men qaıǵy-qasiretterdiń kúrdeli óristeýleri, árbir obrazdyń boıyndaǵy iriktelgen shtrıhtardyń tvorchestvolyq baıqampazdyqpen sýrettelýi jáne ómir tájirıbesiniń (avtobıografııa desek te bolady) moldyǵy, t.b. mysal bolady dep oılaımyn. Aıtalyq, ómirbaıany baı emes adamnan jaqsy jazýshy shyqpaıdy degen maǵynadaǵy sózdi, qatelespesem M.Gorkıı aıtqan. Tap osy jazýshynyń orys jeriniń ár qıyryn kezgen saparlarynyń nátıjesinde «Izergıl kempir», «Foma Gordeev», «Klım Samgın ómiri» jazyldy. Al Ábdijámil Nurpeıisovtiń dál ol sııaqty qazaq dalasyn túgel kezgenin bilmeımiz, Aralyn bir adamdaı aralaǵan. Oǵan 60-70-jyldary jazǵan ocherkteri tolyq dálel. Buny aıtyp otyrǵanymyz: jazýshynyń «Qan men ter», «Sońǵy parzydaǵy» tıptik obrazdaryn jasaýdaǵy keıbir naqty jáne janama derekter men shyǵarmashylyq zerthanasyn baǵamdaý.
- Ótken ǵasyrdyń alǵashqy jartysynda qazaq halqy úlken tarıhı qozǵalysty bastan ótkerip, tyń salany ıgere bastady, jańasha atmosferaǵa ótti. Aral mańyn mekendegen halyq ta bul ózgeristerden alys qala almady. Sonda da, «Qan men ter» - bir tarıhı formatsııadan ekinshi tarıhı formatsııaǵa qadam basqan qazaq qoǵamynyń ádebıette tańbalanǵan bir kórinisi ǵana emes shyǵar. Jazýshy zerthanasyna úńiler bolsaq, «Qan men terden» qarapaıym oqyrman baıqaı bermeıtin, alaıda, ádebıet úshin óte mańyzdy qaltarysty tustary týraly oı órbitsek...
Rafat ÁBDІǴULOV:
- «Qan men terde» tarıhı formatsııalardyń ózgerýin, jyljýyn kórsetýden góri sol kezdegi, kórkemdik mezgildegi qazaq turmysyn, ómirin kórsetý basym. Formatsııalar, tarıhı-áleýmettik jaǵdaılar HH ǵasyrda tym shuǵyl ózgerdi. «Qan men ter» oqıǵalary ótken ǵasyrda qazaq halqynyń sharýashylyǵynda, turmysynda, tarıhı-áleýmettik jaǵdaıynda úlken ózgerister bola qoıǵan joq. Qazaq malyn baǵyp, qazaqy otbasyn quryp, eski qazaqy saltpen ómir súrip jatty. Reseıdiń otarlyq saıasaty birtalaı tarıhı ózgerister ákelgenimen, dál qazaqtyń turmysyna kóp ózgeris ákelgen joq. «Abaı jolyn» qazaq halqynyń bir ǵasyrlyq ómiriniń entsıklopedııasy deıdi. «Qan men ter» týraly da solaı deýge bolady. Mundaǵy qazaqtyń ómiri de halqymyzdyń HVІІІ-HІH ǵasyrlardaǵy ómiri. Avtor aldyna formatsııalardyń ózgerýin kórsetýden góri, bir aımaq qazaqtarynyń ómirin, adamdaryn beıneleýdi maqsat etken bolý kerek.
Beken YBYRAIYM:
- «Qan men ter» trılogııasy sovet qoǵamy men ıdeologııasy kezinde tarıhı-saıası ózgerister men jańǵyrýlardyń qazaq dalasyna áseri turǵysynan taldandy. Bulaısha taldaýǵa da negiz-qısyndar ábden jetkilikti ǵoı. Ár qoǵam óz ýaqytynyń tanymy men talabyna, jetken bıigine qaraı baıyptaıdy. Qazirgi táýelsizdik kezeńinde qaı «kózben» qarasańyz da - qalaýyńyz biledi. Romandy oqyǵaly beri (mektepte júrgende oqyǵam) ótken elý jylǵa jýyq ýaqyt araǵa salǵannan keıin eske alsam, kóńildiń bir túkpirinde qobaljý oıanyp, qorqynysh pa, alańdaý ma, áıteýir bir elegzitken eles kezip ótedi...
Apyraı, surapyl ózgerister bolyp jatqanda, adam ózin-ózi bılep, boıyn jıyp, tastúıin bekimes pe edi? Qandaı peıil men pıǵyl da óz taǵdyry men halyq taǵdyryn tarazylap, qajetti ortaq ómir arnasyna beıimdelip, keleshekti oılap, soǵan oraı qam jasamas pa edi? Yryń-jyryń, ıt áýre tirshiliktiń yqtııaryńa qaramaı, ómirińdi shóp-shalamǵa aınaldyryp, kúnderdiń kúninde túbińe jetetinin bir sátke kidirip, eskerse qaıter edi? Zamanyna sanasynan taraıtyn nur-sáýlesin molaıtýdyń ornyna ózimshildiktiń tumanymen tumshalap, kózin ashyp kele jatyp ta, tapa-tal túste adasatynymyzdy ańǵarmaıdy ekenbiz. Ozbyr tarıh, ozbyr qoǵam, dúleı memleket aldynda adam qandaı dármensiz edi?
Al sol ózgeristerdiń júzege asýyna sebep bolǵan kúshter adamzat ańsaǵan asqaq ıdeıalardy abaılap, aqylmen júzege asyra aldy ma, álde omyraýlaǵan ojarlyq áleýmettik álimjettilik pen áleýmettik áýlekilikke álsin-álsin ulasa berdi me?..
Ótken ǵasyrdaǵy otyzynshy jyldar oıranynda, qyrqynshy jyldardaǵy qyrǵynda, elýinshi jyldardaǵy eseńgireýde pendelik ózimshildiktiń kúıki, kórbala tirshilikti túzetinin ádebıetten kóremiz. Ásiree kezeń shyndyǵyn kesek polotno, kúrdeli qaıshylyqtarmen qosa qamtyp, analıtıkalyq oılaýǵa ıgi yqpal ete alatyn romandardan anyǵyraq, tolymdyraq ańǵaramyz. Tutas memleketterge, halyqtarǵa oıran salǵan tarıhı-saıası ozbyrlyqtardy toqtata alǵan jaryq oıly, jasampaz kúshter - adam tanymynyń jeńisi. Sondaı ǵajaıyp jeńisterge jetken adam shirkin pendelik ózimshildik vırýsynan ońaılyqpen qutyla almaıtynyn «Qan men terdiń» keıipkerleri kún keshken, shamamen budan júz jyl burynǵy kezeńnen de, odan keıingi jyldar belesinen de jazbaı tanısyz.
Ermek QANYKEI:
- Qazaq ádebıetinde týǵan ólkesin tamyljyta jyrlamaǵan aqyndy tabý múmkin emes. Tómpegin tóbege, tóbesin taýǵa deıin jetkizetin qazaq jazýshylarylarynyń qatarynda óziniń Aralymen Á.Nurpeıisov te kele jatyr. Araldy baryp kórmesek te, onyń balyǵyn Elamanmen birge aýladyq, Aqbalany aıap, Sýdyr Ahmetke kúldik. Jádigermen birge muz ústinde qaltyradyq, Belarannyń saı-salasyna sapar shektik. Bizge «Qan men terdi», «Sońǵy paryzdy» oqyǵan soń Aral óz aýlymyz sııaqty sezildi. Onda da jaqynynan, jarynan jylylyq kóre almaǵan adamdar bar eken. Opasyzdyq pen satqyndyq ózinshe túrlenip, al adamı asyl qasıetter Aral sııaqty tartylyp bara jatyr eken. Qazaqtyń ár jerinde de jaǵasynan jyraqtaǵan óz Araldary bar. Al Aqbalanyń júreginen tapqan óz aralyna Táńirbergen kemesi kelip toqtaǵanda Elamannyń negizgi tiregi kúıredi.
«Qan men ter» qazaq dalasyndaǵy tógilgen qan men terlerdiń tarıhı-kórkem shejiresi. Ol qan men terdiń aramy da, adaly da bolǵan. Araldyń qasireti áride jatyr. Aral adamdarynan qashyp bara jatqan joq pa eken? «Qan men terdegi» qasiret «Sońǵy paryzǵa» deıin jalǵasyp jatsa, onyń teńizben ortaq birdeńesi bolýǵa tıis...
- Áýeli «Seń» romany bolyp bastalyp, keıin «Sońǵy paryz» dılogııasyna aınalǵan shyǵarma iri qoǵamdyq-áleýmettik máseleler jaıly syr shertedi. Qazaq qoǵamynyń toqyraý jyldaryndaǵy beınesi de dılogııanyń kótergen bir júgi ispetti. «Sońǵy paryzdyń» qazaq kórkemsózine, kórkemdik oıyna qandaı jańalyq ákeldi?
Beken YBYRAIYM:
- «Sońǵy paryz» alǵash «Juldyz» jýrnalynda «Seń» degen atpen budan otyz shaqty jyl buryn jarııalandy. Sosyn kitap bolyp shyqty. Jańylmasam, Salomeıa Nerıstiń «Poı, serdtse, poı, v neskonchaemoı trevoge» degen epıgrafy bar edi. Araldyń taǵdyryna alańdaý, tirshiliktiń kókeıtesti máselesine aınalǵan kúrdeli saýalynyń jaýabyn izdeý talaby aıqyn edi...
Al «Sońǵy paryzda» tabıǵat pen rýhanı ekologııa máselesi qatarlasa, jarysa alǵa shyqqanda, Adam men Qoǵam máselesi molyraq, aıqynyraq, ári áleýmettik, ári moraldyq, rýhanı-estetıkalyq shıeleniske aınalady.
Shyǵarmanyń jazylý úlgisi buǵan deıingi qazaq ádebıetinde bolmaǵan. Іlııas Jansúgirovtiń «Kúıshisinde» avtor kúıshi men Qarashashty kezek-kezek «taldap», keıipkerlerdiń psıhologııasyn tanytsa, Ábdijámil Nurpeıisov romanynda psıhologııalyq taldaý tásili arqyly obrazdardyń rýhanı álemi ǵana emes, jalpy adam tabıǵaty, adam shirkinniń artyqshylyqtary men osaldyqtary ýaqyt-qoǵam konteksinde ári taldanady, ári saraptalady. Jeke adamnyń aıryqshalyqtary qoǵam-memlekettiń ıgi qasıetterine, sol arqyly ıgiligine ulaspaıtyny, qoǵamdyq sananyń aýqymy ǵajaıyp keń bola tura, jeke fakti - adamdy taný men baǵalaýǵa kelgende «ańqaýlyǵy» men qolapaısyzdyǵy Jádiger men Ázim arasyndaǵy byqsyǵan tútin tartystan, ashyq kórsetýge kópshilikten qymsynatyn, jasyryn teketiresten únemi kórinip jatady.
Ermek QANYKEI:
- Romandaǵy kótkenshek Kóshen, Sary Shaıa, Aqquba jigit, Jýan Jaqaıym, Ázimniń qurylysshy aǵasy, Adaı shal, Jádigerdiń shoferi, anasy, enesi-kári qaqsal, qozy qaryn, «Raıymnyń» tas qaınatar pysyqaıy, t.s. adamdar qazaq ádebıetindegi tıptik beınelerdiń mol shoǵyryn tolyqtyra túspese, kemitken joq. Bulardyń barlyǵy da ózimiz kúnde kórip júrgen zamandastarǵa ári uqsaıdy ári uqsamaıdy. Uqsaǵanda - kisiligimen, qaısarlyǵymen, ańǵaldyǵymen ám tazalyǵymen uqsasa, al uqsamaǵanda - tap solaı uqsamaıdy jáne qasiretterimen ózgeshelenetin tárizdi. Mysaly, Jádigerdiń otbasylyq qasireti, Ázimniń tarıhı ári pendelik ekijúzdiligi, kótkenshek Kóshenniń turmys darytqan minez-qulqy, Sary Shaıanyń etnopsıhologııalyq bolmysy Á.Nurpeıisovtiń «Sońǵy paryz» romanynda jańasha beınelengen. Árıne, túp negizi «Qan men terde» bar, biraq «Sońǵy paryzdyń» oqıǵalyq jelisine saı ózindik qýanysh-qaıǵylarymen erekshelenedi. Kabınette rýshyldyqty órbitip qoıyp, shybyn qýalap júrgen jýan Jaqaıym las áreketterdiń adamy; Jádigerdi «eńbek ozaty» dep, «qyryp júrmegenin betine aıtyp», al birdeńe dese «óltiredi, aıtqanym aıtqan» dep baıbalam salatyn Bákızattyń sheshesi kisini sózben óltiretin qasiretti beıne; Ázim «Men neden qatelestim?» dep istiń sebebin oılamaı saldaryn saraptaǵysh akademık. Astanada otyryp ap, Aral máselesimen, memlekettik máselemen aınalysady, ózi bılik pen mansap jolynda eshteńeden taıynbaıtyn baıǵus ǵalym; Qıt etse kodeks soǵyp, eldiń esin shyǵaratyn Sary Shaıa; «qaıyǵan ingendeı» bet qaratpaıtyn qudaǵıdan zárezap bolǵan keıýana; «bul úıge aıaǵymyzdy taǵalap kelmesek bolmas» dep, jaltyraǵan edennen eshbir jylylyq kórmeı qapa bolatyn Adaı shal, t.t. bir-eki sózben tujyra salatyn obrazdar emes. Negizdi taldaýdy kerek etedi.
Al ómir sekildi tabanyń taısa qaıta turýyń qıyn muz ústi, bar men joqqa para-par iz, muz ústindegi ózderiniń terisin jamylǵan adamdarǵa shabýyl jasaıtyn qasqyr, Jádigerdiń qoınyna kep kirip ketetin torǵaı - «Sońǵy paryzdaǵy» jańalyq demesek te jańasha tujyrymdar túııýge az shtrıhtar bolmaýǵa tıis.
Qasirettiń ózi de osynda: eń aqyrǵy saǵattarda bir-birin tanyǵan, shyn túsingen erli-zaıyptylardyń endi ómirdi qaıta bastaýǵa eshbir múmkindigi qalmady. Seń ústinde sereıip ólgen Jádiger, kúıeýiniń aqyrǵy demindeı bolyp, qoınynan shyryldap ushqan sýyq torǵaı, óz basyn kúıttep qashyp ketken Ázim, mine osylar kimniń kim ekenin Bákızatqa tym kesh uqtyrdy, biraq aqıretke osyny túsinip ketkenine sengiń keledi...
Rafat ÁBDІǴULOV:
- Biz eskiniń adamdarymyz. Eskileý bolǵannan keıin ádebıetti Beıimbetten, Ǵabıden, Ǵabıt, Muhtarlardan bastap oqyp, «Qan men terge» toqtap, naǵyz ádebıet osy dep qalyptastyq. Orys ádebıetiniń de epıkalyq kezeńin, Gogolden bastap Gorkııge kelgen tustaryn oqyp, keıingi jastar oqyǵan jańa formaly ádebıet shyǵamalaryn asa oqyp bile qoıǵan joqpyz. Sondyqtan da biz naǵyz, úlken ádebıet dep epıkalyq, negizinde úshinshi jaqtan baıandalatyn, avtorlyq baıandaýmen beriletin shyǵarmalardy oqýǵa qalyptasyp, sony joǵary baǵalaıtyn urpaqpyz.
Ádebıet ózgerip jatty ǵoı. Anaý bir jyldary oqyrmanǵa Hemıngýeı keldi, tipti ony oqý sán boldy. Biraq Hemıngýeı Hemıngýeı bolyp qaldy. Onyń tusynda da epıkalyq proza jazylyp jatty. Qazaq ádebıeti de jańa ýaqytqa saı beıimdeldi. Jazýshylar jańa formalardy ıgere bastady. «Sońǵy paryzdy» oqyǵan kezde, shynyn aıtqanda, tańqaldym. «Qan men terdi» jazǵan Ábdijámil Nurpeıisov te jańa formaǵa biraz kúsh salǵan eken. Mysaly, birinshi betin bastap oqyǵan kezde mynandaı sóılemder bar: «Uzyn qara kisi sońynda sybalańdap jatqan izine qarap tur. Álginde kelgen jaǵyna kóz salǵaly artyna burylǵanda nazary osy izge tústi de, janaryn ala almaı arbalyp qalǵany» deıdi. Aldyndaǵy sózderge ábden razy bolyp kelip, sóılemniń sońynda «qalǵany» deıtin sózge birtúrli qońyltaqsyǵan kezderimiz boldy. Ári qaraı oqyǵanda «qalaı?» dep bitetin sóılemi bar. Osy «qalaı» degen sózdi jańa bastaǵan jazýshylardan kóp kezdestirýshi edik. Alaıda ary qaraı oqı bastaǵan kezde jazýshynyń burynǵy óz deńgeıin qaıta alyp ketkenin baıqadyq. Biraq jańa formada. Osy formasyn, kúrdeli kórkemdik ádisin romannyń sońǵy betterine deıin ustaǵan. Osyndaı úrdis Aıtmatovta da boldy ǵoı.
- Jazýshy zamandastarynyń biri ony «Aral Hırosımasynyń kýágeri» dep ataıdy. «Sońǵy paryzdaǵy» Aral taǵdyry, onyń bolashaǵy jaıly pikir men qalamgerdiń týyp-ósken jerdiń ózgere bastaǵan kelbeti qalaı sýrettelgen dep oılaısyzdar?
Beken YBYRAIYM:
- Araldyń tartylýy - ekologııalyq másele. Osy máseleni zertteý jáne sheshimin tabý qajettiligi endi sharýashylyq-ekonomıka salalarymen sabaqtasady, sol arqyly áleýmettik, ary-beriden keıin qoǵamdyq mańyzy orasan zor qarqynmen ulǵaıyp, tarıhı-planetalyq deńgeıge kóteriledi. Solaı degenmen de eń aldyńǵy kezekke taǵdyrlar shyǵady. Osy taǵdyrlar keshýi arqyly jazýshy kánigi tásilinen - synshyldyq kózben qarap, úńile, udaıy zertteý daǵdysynan bir jańylmaıdy, esh tizgin tartpaı, júıelep, údetedi de otyrady.
Ermek QANYKEI:
- «Sońǵy paryzdaǵy» Jádiger men Bákızattyń arasyndaǵy jubaılyq, turmystyq qarym-qatynastardyń Aral teńizindeı tartylyp bara jatqany tegin emes edi. Olardyń ómirine áldebir sýyq qol sebep bolyp otyr. Ony tap basyp aıta almaıtynyz - Aral qasiretindeı. Osynaý eki ekologııanyń tamyr túbine den qoısaq, kóńil kónshiter eshteńe kóre almaısyń. Keıde biz ekologııany tek tabıǵat apaty dep eseptep, ony tar maǵynada túsinip júrgen sııaqtymyz. Jádiger-Bákızat-Ázim úsh taǵany otbasylyq, tulǵalyq, tipten oı-sana ekologııasy emes pe eken?! Tek jumys dep, otan dep, el-jurt, balyq pen jospar dep áldebir mehanıkalyq oıynshyq sııaqty kete beretin Jádiger bir oılaǵanda adam emes. Aptany aıtpaı-aq qoı, aı boıy úı betin kórmeı balyqshylarmen keýdesine qoıǵan shelek tamshyǵa tolǵansha qosta dirdektep, adamnyń táýekeli jetpeıtin ólermendikke baryp (mashınamen muzǵa túsip), áldekimdermen Aral, aýyl jaıly aıtysyp-tartysyp, dosqa kúlki dushpanǵa taba bolyp júrgenine kim kináli? Endi kep, bir kún, bir tún Tushshybas qoltyǵynda esalań adamsha artyndaǵy izine qaıta-qaıta qaraı bergeni nesi?
Shyǵarmadaǵy ekokeńistik - muz ústi. Ondaǵy izden eshqashan jyly lep espeıdi. Kisi de, ań da, qus ta, qashqan da, qýǵan da, bári-bári muz ústine shyǵyp ketkeni tabıǵat pen adam arasyndaǵy qarym-qatynastardyń buzylǵanyn sýrettemeı me eken? Romandaǵy Jádigerdiń taǵdyry Aral taǵdyrynan nesi kem?
Eń áýeli adam, týǵan jer taǵdyry men ulttyq qundylyqtar sheshimin tabý kerek. Sóıtse ǵana elden kóshken halyq, Adaı shal qaıta oralady. Ana balasyna keıimeıdi, jar jubaıynan jerimeıdi, bala jarymjan týmaıdy. Kótkenshek Kóshender eshkimge tulǵa emes. Baıaǵy tyrylı aryq Qaraqatynnyń usqyny qusap, tilinen ý tógip otyratyn Kóshenniń ómirge de, Qudaıǵa da, adamǵa da ókpesi qara qazandaı. Osyndaı «yryń-jyryń» ómir keship jatqandardy Aral sııaqty kartadan kóre almaısyz. «Sońǵy paryzda» jazýshy osyny qazaqqa aıtýdy paryz sanaǵandaı...
Rafat ÁBDІǴULOV:
- Munda negizinde kóterilgen másele Aral taǵdyry bolǵanmen, Aral taǵdyrynan buryn adam taǵdyry tur. Sol sebepten Aral taǵdyrynan kóri, adam taǵdyry kóp, tereń sýretteledi. Formasy múldem jańa. Aral taǵdyry men adam taǵdyryn baılanystyrýǵa yńǵaıly forma. Alǵashqy betterde Bákızattyń ba, Jádigerdiń be - ishki monologtary bar. Sonda ómiriniń sońy «yryń-jyryń» bolyp ketti deıdi. Osy «yryń-jyryń» ómirdiń sońǵy núktesin Aral tragedııasy qoıǵandaı. Jádigerdikindeı, Bákızattikindeı ómir súrgen adam kóp, alaıda olar óz ómirin yryń-jyryń bolyp ketti dep oılamaýy da múmkin. Al bular solaı oılaıdy... Aral qaıtqan, adamdar kóshken, aýyl qańyrap qalǵan, minez ózgergen.
- «Qan men terdegi» Elaman-Aqbala-Táńirbergen obrazdary qazirgi zamanaýı jaǵdaıda Jádiger-Bákızat-Ázimge aýysyp ketedi. ıAǵnı dáýir aýyssa da, minez aýyspaıdy, adamnyń qıly taǵdyry sol qalpynda qalady. Minezderdiń qaıta jańǵyryqqan tusy men «Sońǵy paryzdaǵy» jazýshynyń minezderdi qaıtalaı somdaý sheberligi jaıly ne aıtar edińizder?
Rafat ÁBDІǴULOV:
- «Qan men ter» klassıkalyq úlgide, úshinshi jaqtan baıandaýmen jazylǵan shyǵarma. Adamnyń psıhologııasy kóbine keıipkerdiń is-áreketinen kórinedi. Avtor tikeleı minezdemeni az beredi, oqyrman ózi baılaý jasaıdy. Al «Sońǵy paryzda» da úshinshi jaqtan keletin avtorlyq baıandaý bar. Osy úshinshi jaqtan keletin avtorlyq baıandaý bir kezde keıipkerdiń baıandaýyna aýysyp ketedi. Tipti, tynys belgisin qoımaı-aq aýysyp ketetin jaǵdaılar bar. «Uzyn qara kisi» deıdi. Osy «Uzyn qara kisi» dep bastalatyn jerlerde úshinshi jaqtan keletin avtorlyq baıandaý, «Sol» dep bastalatyn jerde avtorlyq baıandaýdan kóri, keıipkerdiń baıandaýyna uqsap ketedi. Bir qabatta avtor baıandaýshy keıipkermen sóılesip otyrady. Demek, bul shyǵarmada baıandaýdyń anyq baıqalatyn úsh qabaty jatyr. Tilshiler, ádebıetshiler arnaıy ǵylymı zertteýlerinde ashatyn názik nıýanstar bar.
«Qan men terge» qaraǵanda «Sońǵy paryzda» avtorlyq baǵalaý anaǵurlym kóp. Bir qyzyǵy, basty keıpikerlerdiń obrazy birte-birte damyp, shyǵarmanyń sońyna qaraı ashylyp otyrady. Qosalqy keıpkerler de sátti, biraq basqasha sýretteledi. Mysaly, Qojban deıtin júrgizýshi jigit. Shyǵarmanyń alǵashqy betterinde-aq Qojban týraly aıtylyp bolǵan. Kim ekeni, túri, túsi, minezi - barlyǵy ashylyp ketken. Al Jádiger men Bákızattyń obrazy birte-birte ashylady. «Mynaý qaıtedi» degendeı, oqyrman kúıip-pisip otyrady. Ázim - bárimiz tanıtyn obraz. Jádigerdi Elaman men Qalenge jaqyndatýǵa bolady. Biraq dál solaı deı almaımyz. Jádigerde Qalennen góri Elaman basymdaý. Ázimdi Táńirbergenge sáıkestendirgenimizben, ýaqyt, áleýmettik jaǵdaı, bilim basqa ekenin umytpaǵanymyz jón. Ekeýin ushtastyryp jiberý qıyndaý. Biraq Táńirbergenniń kórkemdik rólin atqaryp turǵan bir keıipker bolsa, jobalap alǵanda Ázim dep aıtýǵa keledi. Al endi Bákızatqa kelgen kezde Aqbalany oılaı beresiń. Aqbalanyń minezindegi, psıhologııasyndaǵy biraz shtrıhtar munda bar. Ekeýi de eń aldymen et pen súıekten jaralǵan áıel. Sotsıalıstik realızm jazýshylardy belgili bir arnaǵa túsirip jiberýdi maqsat etip, jaǵymdy keıipker óte jaǵymdy, jaǵymsyz keıipker óte jaǵymsyz bolyp ketken mysaldar Keńes ádebıetinde óte kóp kezdesetin. Aqbalanyń da, Bákızattyń da obrazyn jasaýdaǵy avtordyń basty tabysy - bul eki obraz da ol salaǵa aýyp ketpegen. Elamannyń da, Táńirbergenniń de ózindik erekshelikteri, bir-birinen ózindik artyqshylyqtary bar. Táńirbergen - aqyldy, kórikti, biraz jaqsy qasıetteri, óneri bar adam. Sonymen qatar onyń maly bar. Jigit degen anyqtaýyş Elaman úshin usaqtaý sóz bolǵanymen, ol da adamgershiligi mol, iri minezdi, kórikti jigit. Biraq Elamannyń ústindegi kıgen kıimi, turǵan úıi Táńirbergennen kóp tómen. Osy arada Aqbala pende, áıel retinde solqyldaqtyq kórsetedi. Adam retinde ákesi Súıeýden kóp tómen. Bákızatqa kelgende osy mysalǵa orala beremiz. Elaman-Aqbala-Táńirbergen, Jádiger-Bákızat-Ázim taqyrybyna aýysyp ketken kezde obrazdy taldaý, daralaý jaǵynan Jádiger tereńirek daralanǵan dep oılaımyn. Jádigerdiń ózi biletin, biraq qutyla almaıtyn qyrsyqtyqtary bar. Ondaı adamdar kóp. Bákızatty osynysymen osaldyqqa ózi ıtermeleıtin epızottary bar ǵoı. Mysaly astanaǵa demalysqa áıelimen birge barýyna bolady, biraq qyrsyǵyp barmaı qalady. Alaıda, Almatyda bir kezde Bákızat súıgen Ázimniń bar ekenin jáne onyń ǵalym ekenin, jaqsy páterde turatynyn, Aral mańydaǵy aýyldaǵy qazaqtan kóri sándi kıinip júrgenin biledi. Bile tura áıelin Almatyǵa jalǵyz jiberip otyr. Oqyrman qalamaıtyn, qımaıtyn áreketke barady. Biraq avtor ómirlik shyndyqtan kórkemdik shyndyqty ajyratpaǵan.
Bákızattyń eki ottyń, Jádiger men Ázimniń ortasynda qalýy, keıbir jaǵdaılarda Ázimniń basym túsip ketýi - Bákızattyń áıeldik tabıǵatynda jatyr. Onyń bir jaǵynda úlken, bıik adamgershilik tulǵasy, syrtqy túri bar Jádiger, ekinshi jaǵynda Keńes ókimetindegi eń bir súıkimdi, paıdaly obraz - adam Ázim tur. Sol sebepten de Bákızat óziniń taǵdyryn talqyǵa túsirip alady. Ózi aıtqandaı ómiriniń sońy «yryń-jyryń» bolyp ketedi. Avtor «yryń-jyryńnyń» túbin tek qoǵamnan izdemeıdi, adamnyń ishki psıhologııalyq kúıinen de izdeıdi.
Ermek QANYKEI:
- Bul obrazdar júıesinde kóp jaǵynan uqsastyq bar. Ózgeshelikter de mol. Árqaısysy da óz zamanynyń adamdary. Qýanysh-qaıǵylary da ómir súrgen kezeńderine sáıkes. Bákızattyń Jádigerdi jarylqaǵan túgi de joq: qonaqqa barsa bultyńdaý, úıge kelse kesir, eki bala tek jarymjan ǵana emes, sumdyǵy sol - olardy emizbeı qoıdy, qyz ákesine sýyq ósip keledi, ol da onyń tárbıesi. Jádigerdiń jalǵyz sheshesin, enesin kelininiń jetkizgen jeri sol - úıine kelgen qonaq adam qusap kúlip shyqpaıdy: Adaı shal pelmendi úlken mashaqatpen jegenimen qoımaı, ábden keıigeni sonsha Jádigerge: «Tek ári! Asty qorlap... Etti shesheńe shaınatyp jeıtin ónerdi qaıdan tapqansyń?» dep salady. Baıǵus ana jer bolady.
Qurysyn dep jazýshy aıtpaqshy, ne bolsa da jan-jaǵy ekologııalyq apattardyń qyspaǵyna túsken Jádigerdiń óz izin ózi izdemeske sharasy joq.
Ázim tarıhı ýaqyt pen tarıhı kózqarastardyń qurbany. Al Bákızat otbasylyq ekologııanyń negizgi sebepshisi. Jádiger sony ary qaraı damytýshysy. Óıtkeni, Aral qashaǵanyn quryqtaımyn dep júrip, otbasynda qandaı qasiretterdiń pisip-jetilip kele jatqanyn boljaı almady nemese boljaǵysy kelmedi.
Osyndaı tarıhı da, tulǵalyq ta, kórkemdik te erekshelikter mol bul úshtik obrazdar «Qan men terdiń» keıipkerlerimen rýhanı tamyrlas bolǵanymen, somdalý jaǵynan jazýshynyń sheberligin taǵy da moıyndatady. Epızottyq beınelerdiń ózine de osyny aıtýǵa bolady. Romandaǵy fragmenttik aýqymdaǵy oqıǵalarda da avtordyń dara, qaıtalanbaıtyn qoltańbasy bar.
- Ábdijámil Nurpeıisovtyń shyǵarmalary týraly qalamgerlerdiń «Jalpy bul kisiniń shyǵarmalary adamnyń eńsesin ezip tastaıdy. Sabasyna túsiredi, toqmeıilsýge jol bermeıdi. Adamdy jerdiń astyna, beınelep aıtqanda qylýetke bir túsirip shyǵarady. Oılandyrady, tolǵandyrady, qajytady, sharshatady. Qaıtadan adamı qalpyńa keltiredi» deıtini bar. Mundaı kúrdeli shyǵarmany oqý qazaq oqyrmanyna ne beredi?
Ermek QANYKEI:
- Jalpy jurtty aıtpaǵanda, qazirgi ádebı ortada keıbir shyǵarmany oqymaıtyn adamdar bar. Mysaly, Tolstoıdy, Dostoevksııdi, Áýezovti. Aıtatyn ýájderi de jetedi. Olar Chehovti sheksiz maqtaıdy. Al buǵan qalaı daý aıtasyń.
M.Áýezov «Óz jaıymnan maǵlumatynda» Anatol Frantsty súıip oqıtyn jazýshym dese, Tolstoıdy oqyǵanda «Jan qudaıynyń alyp jurtyn kórgendeı, ezilip taptalyp qalasyń» deıdi, al Dostoevsııdiń «adam janyn qoıma aqtarǵandaı aqtaratynyna» tań qalady. Zańǵar jazýshy A.Chehovti de súıip oqyǵan. Demek, oqý kerek. Ras, adamnyń múmkindigi, tipten ómiri bárin oqýǵa jetpeıdi.
Sondyqtan ádebıet tóńireginde júrgen, ásirese aqyn-jazýshy bolam degen jastarǵa «Sońǵy paryzdan» úırenetin nárseler az emes dep oılaımyn. Jáne «Sońǵy paryzdyń» qazaq oqyrmandary da kóp ekenine sengim keledi. Al kúrdeli shyǵarmany oqý qazaq oqyrmanyna ne beredi deıtin suraqqa jaýap joǵarydaǵy aıtqandarymnyń arasynan tabylatyn shyǵar dep úmittenemin.
Rafat ÁBDІǴULOV:
- «Sońǵy paryzdyń» oqıǵasy seń ústindegi Jádigerdiń, odan keıin baryp qosylǵan Bákızattyń, Ázimniń tóńireginen órbıdi. Baıandaý bir núkteden, Aral teńiziniń ústindegi muzda júrip jatyr, Jádigerden, Jádigerdiń tóńireginen órbıdi. Mundaı shyǵarmany oqýǵa qıyn dep te oılaýǵa bolady. Bir shyǵarmalar bar. Monolog, pıshologızm deıdi de, bir nárseni ezip aıta beredi. Onysy shyndyqqa kele de bermeıdi. Ony oqý qıyn, oqyǵyń da kelmeıdi. Psıholgızmniń mysaly - Maılınniń «Talaq» deıtin áńgimesi. Ashýmen «talaq, talaq» dep aıtyp aldy da, biraz ýaqyttan keıin qınala bastady. Áıelin qımaıdy. Qany, sóli tamyp turǵan psıhologızm osy. Keıipkerdiń ishki monology dep, ezip, soza bergenniń bári psıhologızm emes. Ol jalǵan áńgime. Al «Sońǵy paryzda» oqıǵa kóp bolmasa da, aıtylatyn áńgimelerdiń ózi tartymdy. Roman ishinen ondaǵan áńgime, kóptegen mıkronovellalardy bólip alýǵa bolady. Osy bóliktiń ózi jeke ádebı obekt qyzmetin atqaryp kete beredi. Oqıǵaly ishki monologtar kóp. Sondyqtan, dál osy «Sońǵy paryzdy» oqyrmanǵa oqýǵa qıyn shyǵarma dep esepteı almaımyn. Іshki monologtar, avtorlyq baıandaýlar boldy-aý degen jerinde toqtap otyrady. Shynaıy oqıǵa, shynaıy obraz, shynaıy mólsheri ólsheýli psıhologızm kórkemdik maqsatqa ǵana qyzmet etip tur. Suraqta keltirilgen «eńsesin ezip tastaıdy, sabasyna túsiredi, toqmeıilsýge jol bermeıdi, adamdy qylýetke túsiredi» degender ár oqyrmannyń ózine baılanysty bolar. Al «oılandyrady» degeni durys-aý. Al «tolǵanamyn, qajımyn, sharshaımyn» deseń, ol da óz erkińde. Romanda sımvoldyq obrazdar bar. Qaıtqan teńiz, artyńdaǵy iz. Artyńdaǵy iz degendi aıtqan saıyn árkim-aq ártúrli oıǵa keler. Bir ıntervıýin Reseıdiń Halyq ártisi Valentın Gaft «Voobşem-to ıa jızn profýfýkal» dep aıaqtapty. Árkim-aq artyna qarap, ótken izin barlap, ómirim «yryń-jyryń» bop ótpedi me osy dep áldeneshe ret oılanbady ma eken osy «Sońǵy paryzdy» oqý ústinde? Romandy «zalpom» biraq qoparyp oqyp shyǵýǵa da bolady, birer bettep oqyp, ómirińniń ár kezeńinde qaldyrǵan izińdi oılap baıyptap qaraýǵa da keledi. Qazaq oqyrmandaryn anyq oılandyratyn shyǵarmalardyń biri osy - «Sońǵy paryz».
Dóńgelek-ústeldi júrgizgen
Qaragóz SІMÁDІL.