Adamnyń ózin baqytty sezinýine baılyqtyń áseri az - Aısulý Tursynbaıqyzy
- Osy kúni biz «baqytty elge» aınaldyq. Áıteýir áleýmettanýshylardyń zertteýlerine súıensek, elimizdiń kópshiligi ózin «baqytty» sezinetinin ańǵaratyn boldyq. Bul ne baqyt, qandaı ólshemderge súıengen baqyt? Jalpy qarapaıym halyqtyń «baqytty» bolýy úshin ne kerek? Áleýmettanýshy mamandar bul baqyttyń ólshemderin qalaı syzyp beredi?
- «Baqyt» - fılosofııalyq kategorııa bolǵanymen, áleýmettaný ǵylymy onyń ómirdegi «kórinisin» ólsheýge umtylady. Halyqtyń «baqyttylyq» deńgeıin ólsheýdiń eki ádisi bar. Birinshisi - sýbektıvti ádis, adamdar «baqytty - baqytty emesin» ózderi aıtyp beredi. ıAǵnı el arasyna «Siz baqyttysyz ba» dep saýalnama júrgizedi, respondent «ıá» nemese «joq» dep jaýap beredi. Bul baǵyttaǵy áleýmettik zertteýler halyqaralyq deńgeıde jáne el ishinde de júrgizile beredi. Halyqaralyq Gallup zertteý ortalyǵynyń málimeti boıynsha álemdegi ózin eń baqytty sanaıtyndar qataryna Salvador, Panama jáne Paragvaı halyqtary jatady. Bul úsh elden bólek eń baqytty on eldiń qatarynda Venesýela, Ekvador, Gvatemala jáne Kosta-Rıka bar. Eń baqytty degen latynamerıkalyq Panamada bar joǵy 3,4 mıllıon halyq turady. Myń adamǵa shaqqandaǵy adam ólimi de tómen, 196 orynda tur. Jan basyna shaqqandaǵy jalpy ishki ónim kólemi de asa kóp emes, 12 myń dollardy quraıdy. Demek, adamnyń ózin baqytty sezinýine baılyqtyń áseri az.
Ekinshisi - obektıvti ádis, munda halyqtyń ómir súrý deńgeıi men ómir sapasy: halyqtyń tabysy, jaǵdaıy, rýhanı, mádenı ómirin, bos ýaqytyn uıymdastyrýy sııaqty, t.b. ıntegraldy ólshemderdiń jıyntyǵy arqyly halyqtyń baqyttylyq deńgeıi anyqtalady. Osy ádis boıynsha jaqynda Kolýmbııa ýnıversıteti Jer ınstıtýtynyń sarapshylary «Baqyt týraly esebin» jarııalady. Olar ár eldegi saıası bostandyq, áleýmettik kepildikter, jemqorlyq deńgeıi, adamdardyń densaýlyǵy, turaqty jáne baqytty nekelerdiń kólemin baǵalap, eń baqytty memleketterdiń reıtingisin jasady. Birinshi orynda Danııa bolsa, odan keıin Norvegııa, Fınlıandııa, Nıderlandııa jáne Shveıtsarııa, AQSh, Ulybrıtanııa eń baqytty memleketter dep baǵalanǵan. Bul tizimde Qazaqstan 59 orynda bolsa, Belorýsııa 62 orynda, Reseı 76 orynda, al Ýkraına 91 orynda.
Eger de birinshi ádisti negizge alsaq, qazaqtyń mentalıtetinde «shúkirshilik» degen jaqsy qasıeti bar. Tipti kúnkóris mınımýmynan tómen ómir súrse de ózin «el qatarly» baǵalaıtyn azamattarymyz kóp. ıAǵnı eshbir qazaq ózin «baqytsyzbyn» dep atamaıdy. «Shúkir, jetedi» dep jaýap beredi. Sondyqtan, baqyttylyqty anyqtaýdyń birinshi ádisi boıynsha, bizdiń joǵary kórsetkishke jetetinimiz ózdiginen túsinikti.
Jáne «Baqyt úshin ne kerek?» degen saýaldyń da jaýaby da árqıly. Ol árkimniń qanaǵaty men tanymyna baılanysty. Máselen, damyǵan el bolyp sanalatyn, jalpy ishki ónimi jan basyna shaqqanda 20 myń dollardan asatyn elderdiń azamaty ózderin baqytsyzdar qataryna jatqyzady. Al halyqtyń ózin baqytty sezinýi men oǵan ómir súrý sapasynyń da sáıkes kelýi klassıkalyq áleýmettanýlyq ólshemdegi baqyttyń kórinisi bolyp tabylady. Ár adamnyń sýbektıvti baqytty sezinýi men halyqtyń turmys-tirshiligin obektıvti baǵalap, olardyń nátıjelerin bir-birimen salystyryp, áleýmettanýlyq maǵynadaǵy «baqyttylyq» koeffıtsıentin anyqtaýǵa bolady.
- Áleýmettik antropologııa, áleýmettik genetıka búgingi áleýmettaný salasynda qanshalyqty mańyzdy ról atqarady? Qazaqstandyq ǵylym bul salalarǵa qanshalyqty kóńil bólip otyr?
- Násilderdiń paıda bolýy men ómir súrý saltyn áleýmettanýlyq turǵydan zertteıtin áleýmettik antropologııanyń búgingi qoǵamnyń damý zańdylyqtaryn zertteýde mańyzy zor. Al genetıka - áleýmettanýlyq zertteýdiń sapalyq ádisterinde qoldanylady. Máselen, qazaqta adamnyń shyqqan teginiń keıingi ómirine áseri mol ekeni anyq. Eýropada munyń áleýmettanýdaǵy teorııasy men ádisnamasyn zertteý HІH ǵasyrda ǵana bastaldy. Al halqymyz onyń praktıkasyn ejelden qoldanyp keledi. Jeti atadan qyz almaý dástúri men tegine qarap jar tańdaýdyń salaýatty urpaqtyń týýyna áseri mol.
Birde «Áleýmettanýdaǵy sapalyq ádister» dárisinde genıalogııa týraly áńgime qozǵaldy. Sonda oqytýshy árqaısymyzdan sotsıogenogramma syzýdy ótindi. Sotsıogenogrammada áke-shesheden bastap barlyq týystar, olardyń ata-ájeleri men babalary, bilgenińshe, túgelimen kórsetilýi tıis bolatyn. Ájemniń qunttaýymen jeti atamdy jetik bilip ósken maǵan bul qıynǵa soqpady. Qyzyq bolǵanda, orystyń ul-qyzdarynyń kópshiligi ákesinen góri, anasynyń tegin kóbirek tarqatty. Kúıeýin óz úıine ımenbeı alyp kelgen orystardyń balalary ǵoı, tanymyndaǵysyn túsirdi. Meniń sotsıogenogrammamda (shejire) atalyq syzba tym uzaq. Ustazymyz mundaı aıyrmashylyqty birden baıqady. Tipti, otbasydaǵy bala sanyna deıin meniń syzbam ózgeshe edi. Meniń ákem on aǵaıyndy bolsa, biz altaýmyz. Syzbany túsindirip turyp, qazaq dástúrindegi jeti atanyń mańyzyn, genafondqa áserin jáne shejiremizde áıel adamnyń kórsetilmeıtinin aıtyp berdim. Frantsýz elinde biraz jyl oqyp, adamǵa tektiń áserin zerttegen, Eýropa ǵalymy Anna Shýttsenbergtiń shákirti bolǵan ustazymyz meniń aıtyp otyrǵan shejirem klassıkalyq sotsıogenogramma ekenin jáne tektiń adamdardyń densaýlyǵyna, minez-qulqyna áser etetinin túsindirdi. Sosyn ózge reseılik stýdentterdiń syzbasyn kórsetip, «gendi áıelden taratyp syzý - bizdiń tragedııamyz» dedi. Sol sátte qany taza ulttyń urpaǵy ekendigimdi ishteı maqtan tuttym.
Indıvıdke sotsıogenogramma (áleýmettik shejire) syzǵyzý arqyly onyń búgingi máselesine jaýap izdep, sheshimin aıtý áleýmettik psıhologtardyń mindetine jatady. Ókinishke oraı, qazir elimizde áleýmettanýdyń sapalyq ádisterine kóp kóńil bólinbeıdi. Genetıkanyń áleýetin áleýmettanýshylardan buryn tek tazalyǵyn ustanǵan qarapaıym adamdar keńinen qoldanyp keledi.
- Jahandanýdan boıymyzdy aýlaq salamyz dep júrip, ózimiz onyń qushaǵyna qoıyp ketken sekildimiz. Máselen, osy kúni ózi týraly aıtýdan buryn, jeti qurlyqtaǵy mádenı-saıası jańalyqtardy aıtyp, jilik-jigin shaǵyp beretinderdiń qarasy kóbeıdi. Gegel «ulttyq tanym tańǵy as mezgilinde, áıeli kofe qaınatyp jatqanda, eri eń áýeli memleketishilik jańalyqtardy oqyp otyrǵanda» qalyptasatynyn aıtqanyn eskersek, ulttyq sheńberden shyǵyp bara jatqandaı kórinemiz be, qalaı?
- Ulttyq sheńber men jahandanýdyń áý bastan bir-birine kereǵar, qarama-qaıshy tustary kóp. Joǵary tanymmen oılaıtyn, álemdik ádebıet pen mádenıettiń qaldyqtarymen emes, ozyq úlgilerimen tanys azamattardyń qatary kóbeıgenine qýanýymyz kerek. Alaıda, álemdik mádenıetti ulttyq tanymdy joqqa shyǵaryp baryp qabyldaý durys emes dep sanaımyn. Ulttyq sheńbermen de shektelip ómir súrýge bolmaıtyny anyq. Qazaqtyń búgingi urpaǵy damýdyń jańa jolyna túsýi zańdy qubylys dep sanaımyn. Ǵylym men kásiptiń qandaı tuǵyryna shyqsa da, til men dil, din árbir azamattyń tiregi bolsa degen nıet bar mende.
- «Postkeńestik» býyn búgingi qazaq ultynyń kelbetin ózgerte ala ma? Ol býynǵa seniń jáne qurdastaryńnyń tikeleı qatysy bar ǵoı, senderdiń arman-tilekteriń, bolashaqqa josparlaryń qandaı? Syrtqa bilim alýǵa ketken jastardyń elge qaıtqysy kelmeı qalatyny bar degen pikirler aıtylady. Bul qanshalyqty ras? Shetel kórgen jastardy syrtqy jurt qaı minezimen tartady, Qazaqstan qaı qylyǵymen keýdeden ıteredi?
- Táýelsiz Qazaqstannyń urpaqtary basqa tanym, tárbıemen ósip jetildi. Áleýmettanýlyq turǵydan qaraıtyn bolsaq, býyn almasý protsesi qoǵamnyń damýyna áser etpeı qoımaıdy. Shynynda da, syrtta bilim alyp, shet eldiń ómir súrý jaǵdaıyna beıimdelgen jastar elge qaıtpaı qalatyn oqıǵalar jıi kezdesedi. Ózimniń dostarymmen suhbattasqannan ańǵarǵanym, olar «týǵan jer» degen uǵymdy joqqa shyǵarmaıdy, týǵan eldiń ystyq ekendigin de moıyndaıdy. Sóıte tura Qazaqstanǵa qaıtqysy kelmeı qalatyn jastardyń negizgi sebepteriniń biri - óz salasy boıynsha laıyqty jumys tabý múmkindiginiń shet elde joǵary bolýy. Demek, eń birinshi maman retinde baǵalanǵysy keledi. Bir jaǵy olardy da túsinýge bolady. Sonymen qatar, elimizde jastardyń óz ómirin uıymdastyrýyna tolyqtaı jaǵdaı jasalynǵan dep aıta almaımyz, turǵyn úı muńynan bólek, «áleýmettik lıft» óz deńgeıinde jumys istemeıdi. Ratsıonaldy basqarý júıesin qurýǵa qadam basqanymyzben «bólip alyp bılegisi keletin» túrli deńgeıdegi bastyqtardyń bıýrokratııalyq mentalıteti men jemqorlyqty da qosyńyz. Alaıda, bunyń bárinen basyn alyp qashpaıtyn, qaıta júıeni ózgertemin dep ózgeshe oılaıtyn zamandastarymyz da bar. Qazir «Bolashaq» baǵdarlamasy arqyly bilim alatyn jastar shet elde oqýyn aıaqtaǵan soń, Qazaqstanǵa kelip bes jyl eńbek ótilin óteýi tıis. Múmkin, pafos kóriner, biraq keıingi kózi ashyq, shet elde oqyǵan býynnyń arman-tilegi - ádil báseke arqyly jumysqa turyp, óziniń qabiletin paıdalanyp elge qyzmet etý.
- Aýyl taqyrybyna qatysty suraq qoıǵym keledi. Aýyldy ańsamaıtyn qazaq joq shyǵar. Alaıda, aýyldy qanshama saǵynyshpen, qurmetpen eske alsa daǵy osy kúngi statıstıkalyq málimetter aýyl halqynyń sany azaıyp, qala halqynyń sany kóbeıip bara jatqanyn aıtady. Suraǵymyz - ýrbanızatsııa bizdiń elde qanshalyqty deńgeıde damyp keledi. Ózge elderdiń qalalaryndaǵydaı kóńil-kúı, ınfraqurylym, minez qazaqtyń qalasynan baıqala ma? - Qazaqstanda ishki kóshi-qon aýyldan qalaǵa aǵylǵan eńbek mıgranttarymen sıpattalady. Aýyldy damytý baǵytynda túrli memlekettik baǵdarlamalar júzege asqanymen, bólingen qarajattar maqsatty paıdalanbaýy men jaýapty azamattardyń nemquraıdy jumystarynyń saldarynan osy kúnge deıin aýyldy jerlerdi tipti sapaly aýyz sýmen tolyqtaı qamtamasyz ete alǵan joqpyz... Sondyqtan, aýyldan qalaǵa kúnkóris qamymen kelgen azamattardy kinálaı almaımyz. Mundaı mıgranttar qalanyń syrtqy aýdandarynda ornalasady, olardy tirkep, qalaǵa beıimdeıtin, keńes beretin ortalyqtar joqtyń qasy... Qazaqqa áli de ýrbanızatsııa kerek. Halyqtyń 54 paıyzy qalada, 46 paıyzy aýylda turady. Ýrbanızatsııa degenimiz halyqty jappaı qalaǵa kóshirý emes. Óndiris oryndaryn perpsektıvasy joǵary jerde ashyp, shaǵyn eldi-mekenderdi abattandyryp, halqy qala paramterine jetetinderine qala mártebesin berý arqyly halyqtyń ál-aýqatyn jaqsartýymyz kerek.
Jalpy, kez kelgen megapolıske tán qasıet qala qurylymynda: ortalyq, pereferııa jáne syrtqy aımaq bolady. Barlyǵy jekemenshik sektorda bolǵanymen, qala sáýletine ákimshilik jaýapty. Sebebi, belgili bir mádenıet pen mentalıtetke negizdelgen qala sáýletiniń adamdardyń áleýmettenýi men tirshiligine áseri mol. Ýrbanıstıkalyq áleýmettanýshylardyń zertteýinshe, qalanyń bet-beınesi qoǵamdaǵy áleýmettik protsesterdiń aınasy ispettes. Adam fızıologııalyq qajettilikterin qanaǵattandyrǵannan keıin, qaýipsizdik, mahabbat, áleýmettik baılanystar, syılastyq, sáttilik, bedel, estetıkalyq qanaǵattaný, ózin-ózi jetildirý sııaqty qajettilikterdiń deńgeıine kóshedi. Osy qajettilikterge qoǵamdyq turǵydan qaraıtyn bolsaq, ınfraqurylymnan keıin qoǵamnyń mádenı, rýhanı, ózin-ózi jetildirýi kerek bolady. Qazaqstan qalalaryna kóshsek, bos ýaqytty tıimdi uıymdastyrý máselesi kóp qalalarda laıyqty sheshilmegen. Jastardan bólek, túrli jastaǵy adamdardyń bos ýaqytyn qaıda ótkizetini qarastyrylmaǵan. Atyraý men Aqtaýda joǵarǵy jalaqy alyp, ony Almaty men Astanaǵa kelip jaratyp júrgen adamdar kóp. Desek te, tek Almaty men Astana emes, basqa qalalarymyzdyń ınfraqurylymyn aıtpaǵannyń ózinde, mádenı ómirin damytýǵa áli de kóp kóńil bólinse eken.
- Reseıde bilim alyp júrgen jastardyń kóbi qaı salada mamandanýda? Seniń mamandyǵyń boıynsha bilim alyp júrgen stýdentterdiń, tálim berip júrgen ustazdaryńnyń búgingi Qazaqstan týraly tanym-túsinikteri qandaı?
- Reseıde bilim izdegen on myńdaǵan qazaq jastary bar. Al «Bolashaq» baǵdarlamasy boıynsha Máskeýde 200-den asa jastar bilim alady. Kópshiligi memlekettik basqarý, hımııa, fızıka, ekonomıka salalary boıynsha mamandanǵan. Kórshiles Qyrǵyzstan, Ózbekstan, Tájikstan elderinen kelgen Reseıde eńbek mıgranttary kóp. Bir qýantatyny, Qazaqstannan kelgender - kásibin dóńgeletken azamattar men ilim izdegen stýdentter. Tipti, keıbir qazaq stýdentteriniń qabiletin baıqaǵan oqytýshylar Reseı oqý oryndarynyń granttaryn usynyp, daryndy jastarymyzdy alyp qalýǵa umtylady. Al menimen birge oqıtyn stýndetter Qazaqstannyń basqa Orta Azııa elderimen salystyrǵanda ekonomıkasy men ál-aýqaty kósh ilgeri el ekendigin biledi. Qazaqstannyń áleýmettik saıasat júrgizý modeli týraly baıandamalar da jasap turamyn.
- Búgingi Reseı qandaı el? Máselen, saǵan Máskeý unady ma? Bir kezderi bir ıdeologııa astynda ómir súrgen ol elmen qazir qandaı aıyrmashylyǵymyz bar?
- Búgingi Reseı men Qazaqstannyń keıbir máseleleri uqsas. Áleýmettik salada bizden artyq, ne kemshin tustary da bar. Al álemniń eń iri megopolısteriniń qataryna jatatyn, 16 mıllıonǵa jýyq halqy bar Máskeýdiń maǵan unaǵany ras. Máskeý - ónerdiń ordasy. Máselen, túrli janr, taqyrypta qoıylym qoıatyn 129 teatr, árqaısysynyń óziniń kórermenderi bar. Ásirese, óner galereıalary men mádenıet oryndarynda Eýropanyń klassıkalyq jáne búgingi zamanǵy óner maıtalmandarynyń tańdaýly kartınalary men týyndylary jıi qoıylady. Jeksenbi kúnderi mádenı oryndarǵa halyq óte kóptep keledi. Ispan sýretshisi, sıýrrealıst Salvador Dalıdyń kórmesine barǵanda bılet alýǵa kassa mańynda eki jarym saǵat kezekte turǵanym esimde. Metro men qoǵamdyq kólikte kitap oqyǵan halyq kóp. Ortalyq Lenın kitaphanasynda ǵylymı kitap qory da mol. Ásirese, ózim barǵan Kreml Saraıy, Úlken teatr, A.Chehov atyndaǵy teatr, «Taganka» jáne «Sovremennıktiń» qoıylymdary erekshe áser etti.
Alaıda, Reseımen kezinde bir ıdeologııamen ómir súrgenimizben sońǵy zertteýler kórsetkenindeı, Qazaqstan halqynyń optımızmi joǵary. Reseıde depopýlıatsııa protsesi júrip jatqandyqtan ishki eńbek naryǵynda jumys kúshi jetispeıdi, sondyqtan ekonomıkalyq áleýeti tómen Ózbekstan, Qyrǵyzstan, Tájikstan sııaqty memleketterden aǵylyp kelip jatqan mıgranttarda esep joq. Orystar olardy unatpaıdy, bir jaǵy olardyń jumysshy kúshine zárý, sondyqtan mıgranttardy qabyldaýǵa májbúr. Máskeýde 25 myńǵa jýyq qazaqtar bolsa, olardyń 90 paıyzy aqyl-oı eńbegimen aınalysatyn nemese kásipker azamattar, gastrabaıter qazaq joq. Qyrǵyz bir týǵan baýyrymyz bolǵandyqtan ba, áıteýir olarǵa qatty janym ashıdy. Elinen shetke nápaqa tabý úshin bezip, ózge jerde rýhanı ezgige ushyrap, ólmesten kúnin keship júrgeni janyma batady. Máskeý turǵyndarynda pıssımızm basym, adamdardyń qarym-qatynasyndaǵy salqynqandylyq baıqalady. «Máskeýden qanshalyqty alystaǵan saıyn, adamdar da sonshalyqty jyly» degen orystardyń óz sóziniń jany bar.
Bir baıqaǵanym, qazir Reseıde Eýrazııalyq Odaq qurý máselesi qyzý talqylanýda. Sabaq bergen muǵalimder de sózderiniń arasynda bir ilip alyp aıtyp ótedi. Bul ıdeıany HH ǵasyrdyń aıaǵynda ǵylymı turǵyda zerttep, «jarqyn» nasıhattaǵan Nıkolaı Gýmılev pen Anna Ahmatovanyń uly Lev Gýmılev bolatyn. Ǵalymnyń «Ejelgi túrikter», «Ejelgi Rýs jáne Uly Dala» kitaptaryn oqydym. «...Etnostar bir-birinen minez-qulyq stereotıpimen erekshelenedi. Etnos, árbir adam óziniń geografııalyq jáne etnıkalyq ortasyna beıimdeledi. Qoǵamda passıonar-tulǵalar kóbeıip sharyqtaý shegine jetken kezde, birtutas etnıkalyq álem - bir-birine minez-qulyq jáne mádenıeti turǵysynan jaqyn jeke etnostordy qamtyǵan sýperetnos paıda bolady. Passıonarlyq kemise, kerisinshe jaǵdaı oryn alady. ...Túrkiler men slavıandardyń birigýi Orman men Dalanyń «spetsıfıkalyq» úılesiminen týyndaǵan sımbıoz. Sebebi kóshpeli sharýashylyq jermen aınalysatyndarmen baılanyspaı tura almaıdy, ónimmen aıyrbasý eki tarap úshin de birdeı mańyzdy». Gýmılevtiń aıtqandarynyń bári durys deýden aýlaqpyn, onyń óz synshylary bar. Alaıda ekonomıkalyq qajettilikten týyndaǵan Qazaqstannyń Reseımen Kedendik Odaq aıasyndaǵy qarym-qatynasynyń bolashaǵyna saıası reńk berip júrgender kóp...
- Áleýmettaný baǵytynda bilim alyp júrgen jas maman retinde jáne magıstrlik taqyrybyńnyń áleýmettik saraptama baǵytynda ekenin eskerip, búgingi Qazaqstannyń negizgi derti nede ekenin bilgimiz keledi. Jahandaný, azǵyndyq, túrli ótpeli kezeńderdi búgingi qoǵamnyń negizgi máselesi retinde túsindiretinder kóp. Buǵan ne deısiz?
- Adamzat aqparattyq qoǵamǵa aıaq basqan búgingi tańda jahandyq úderister arqyly taraıtyn túrli mádenıetter kez kelgen memlekettiń ishki jaǵdaıyna áser etpeı qoımaıdy.
Áleýmettik polıarızatsııa qoǵamnyń dertine aınalǵandaı. Eń tómengi jáne joǵary taptyń arasyndaǵy tabys jaǵynan aıyrmashylyq burynǵy 10 paıyzdyq mólsherden, QR Bilim jáne ǵylym mınıstrligi Ekonomıka ınstıtýtynyń málimeti boıynsha, 30 esege ósken. Bul óz kezeginde qoǵamda túrli áleýmettik shıelenisterdiń týyndaýyna áser etpeı qoımaıdy. Árıne, sotsıalızm qoǵamyndaǵydaı azamattardyń tabysy men ómir súrý deńgeıin teńestirýdi meńzep otyrǵanym joq. Kapıtalıstik qurylymnyń eń úlken kemshilikteriniń biri de osy - básekege qabiletsiz qoǵamnyń bir bóligi eshkimge kereksizderdiń qataryna qosylyp, túrli margınal toptardy quraıdy. Memleket azamattardyń tabysyn molaıtý úshin memlekettik járdemaqylar berip qana qoımaı, olardyń kásibı, ıntellektýaldyq biliktiligin sapaly deńgeıge kóterip, sáıkesinshe jańa jumys oryndaryn ashý sekildi nátıjeli jumystar atqarylýy tıis. Elimizde «Indýstrıaldyq-ınnovatsııalyq damý baǵdarlamasy» men «Jumyspen qamtý - 2020» baǵdarlamasy qolǵa alynǵan. Bul baǵdarlamalardyń áleýmettik tıimdiligin anyqtap, keshendi ǵylymı saraptamalyq jumystar júrgizilýi qajet. Tájirbıede jıi qoldanylatyn ekonomıkalyq sharalardan buryn, áleýmettik tıimdilikti ólsheýdiń ádisin jasaǵym keledi.
- Áleýmettanýshy maman qoǵamnyń bolashaqta kórseter minezin dál anyqtap bere ala ma? Ol tájirıbe bizdiń qoldanysqa qanshalyqty endi? Osy salanyń bolashaqtaǵy ókili retinde qoǵamnyń qandaı kóleńkeli tusyna úńilip, áleýmettik taldaý jasaǵyń keledi?
- Boljaý men jobalaý áleýmettaný salasynyń irgeli baǵyttarynyń birine jatady. Áleýmettik protsesterdiń órbý bolashaǵyn aldyn ala belgili bir deńgeıde kórsetýge bolady. Onyń zertteý ádisnamasy onnan asa ádis túrlerin qamtıdy. Máselen, fýtýrolog A.Toffler ótken ǵasyrdyń 50 jyldary aqparattyq qoǵamnyń bolashaǵyn boljap eńbekter jazǵan bolatyn. Postındýstrıaldyq qoǵamdaǵy adamdardyń bir-birine qatynasy men otbasy, neke sııaqty mańyzdy áleýmettik ınstıtýttardyń jaǵdaıyn dál sıpattaı bilgen onyń eńbekteri búgingi kúnge deıin ózekti. Sol sııaqty, ǵylymynyń mundaı áleýetin paıdalanyp bılik jyl saıyn halyqtyń áleýmettik kóńil- kúıin surap saýalnama júrgizip otyrady. Saýalanamamen qatar zertteýdiń sapalyq ádisterin qoldanyp (tereńdetilgen suhbat, etnografııalyq ádister, baqylaý jáne t.b.) áleýmettik shıelenis týǵyzýy múmkin degen máselerdi anyqtaýǵa da bolady.
«Jańaózen» oqıǵasynan keıin reseılik ustazdarymnyń maǵan eń birinshi qoıǵan saýaly mynadaı boldy: «Nege mundaı jaǵdaıdyń bolaryn áleýmettanýshylar aldyn-ala zerttemegen?». Zertteý júrgizilmedi dep aıta almaısyń, tipti neshe aı boıy bılik qana emes, kúlli halyq bolyp máseleniń shıelenisip bara jatqanyn kórip otyrdyq emes pe?! Negizinen elimizde áleýmettanýlyq zertteý ortalyqtary eki baǵytta jumys isteıdi. Birinshisi, naryqtyń suranysyn qanaǵattandyrý úshin marketıngtik zertteýler jáne memlekettik tapsyrystar arqyly áleýmettik zertteýler júrgiziledi. Árıne, birinshisi paıdalyraq. Al halyqtyń jaǵdaıyn, turmysyn zertteýge túrli vedomstvolardyń yqylasy bolmasa, óz qarjysyna eshqandaı jekemenshik zertteý ortalyǵy saýalnama júrgizbesi anyq. Áleýmettanýlyq zertteýler júrgizýge jarııalanatyn tenderdiń de jyry kóp. Osy tusta qoǵamnyń áleýmettik máselelerin zertteıtin, aldyn-ala saraptama júrgizip, usynystar daıyndaıtyn, basqarý sheshimderiniń tıimdiligin ólsheıtin memlekettik ǵylymı ortalyqtyń qajettiligi týyndaıdy. Áleýmettanýshy ǵalymdarymyzdyń áleýetin bılik durys paıdalanbaı keledi.
Búgingi tańda elimizdiń túrli depressıvti aımaqtaryn zertteýdiń mańyzy zor. Sebebi, ındýstrıaldyq-ınnovatsııalyq jobalar júzege asyp, óndiris oshaqtary men kásiporyndar ashylyp jatqan tusta, monoqalalar men adamdyq áleýeti mol bola tura kedeıshilik deńgeıi joǵary aımaqtardyń ekonomıkalyq ál-aýqatymen qatar áleýmettik, mádenı, rýhanı ómirin damytýdyń joldaryn da tereńirek zertteý qajet.
Áńgimelesken:Qaragóz SERІKQYZY.