Abylaı hannyń sýreti bizge qalaı jetti?
Al Abylaı hannyń tiri kezinde sýretin syzǵandar bolǵan-bolmaǵanyn, bizge jetpegendikten, bilmeımiz. Al osy ýaqytqa deıin keń taraǵan Abylaı han sýreti 1943 jyly Germanııada paıda bolǵanyn jáne ony kásibı mamandanbaǵan sýretshi ári aqyn-jazýshy Májıt Aıtbaev salǵanyn bilemiz be?
Májıt Aıtbaev Abylaı hannyń sýretin ańyz-áńgimeler negizinde qııal-boljammen salǵan. Árıne, Shoqan Ýálıhanovtyń portretin de negizge alǵan. Sóıtip, bul sýretti 1943 jyly «Mılla Túrkistan» gazetinde jarııalaıdy. Sábıt Muqanov Shoqan jaıynda jazǵan «Aqqan juldyz» romanynda dúnıege shyr etip kelgen Shoqandy kórgen aqsaqaldar «arǵy atasy Abylaıdan aýmaǵan eken depti» degen sóz-sóılemdi keltiredi. Rasynda da, el aýzyndaǵy áńgimelerge qaraǵanda Shoqannyń keskini uly atasy Abylaı hanǵa aýmaı tartqan eken. Abylaı hannyń sýretin tuńǵysh syzǵan jáne qazir keń qoldanysta júrgen sol sýretiniń avtory Májıt Aıtbaev kim edi? Májıt Aıtbaev (Qobyzshy Qorqyt) 1914 jyly Qyzylorda oblysynda dúnıege kelgen. Qazaq pedagogıkalyq ınstıtýtynda belgili jazýshy, batyr Málik Ǵabdýlınmen birge oqyǵan. 1937 - 39-jyldary Qyzylorda pedagogıkalyq ınstıtýtynda oqytýshy, stýdentter daıarlaý kýrsynyń bastyǵy, Qazaqstan Jazýshylar odaǵynyń Qyzylorda oblysy boıynsha ókili qyzmetterin atqarǵan. Óleń, áńgimeleri merzimdik baspasózderde, jınaqtarda jarııalanyp turǵan. Kórkem aýdarmamen aınalysqan. 1939 jyly Aıtbaev áskerge alynyp, batys shekarada qyzmet atqarady. 1941 jyly tutqynǵa túsedi. «Túrkistan ulttyq birlik komıtetine» múshe bolyp, «Jańa Túrkistan», «Mılla Túrkistan» gazetterin shyǵarysady, «Mıllı ádebıet» almanahynyń bas redaktory bolady. Májıt Aıtbaev Maǵjan Jumabaevty ustaz tutqan keremet aqyn bolǵan. Soǵys ýaqytynda ol Abylaı hannyń sýretin salyp qana qoımaı, «Han Abylaı» degen romantıkalyq tynystaǵy poema jazǵan. Bul dastan 1943 jyly Berlınde basylyp shyǵady. Shyǵarmalaryn «Qobyzshy Qorqyt» degen búrkenshik atpen jazǵan aqyn 1945 jyly Drezdende bomba jaryqshaǵynan qaıtys bolǵan. Al «Han Abylaı» dastany 1971 jyly Mıýnhende Hasan Oraltaıdyń alǵy sózimen qaıta basylyp shyǵady. Májıt Aıtbaev syzǵan Abylaı han sýretiniń kóshirmesi 1963 jyly Nıý- Iorkten Almatyǵa retin taýyp jetkiziledi. Sóıtip, 1972 jyly alǵash ret Qazaq entsıklopedııasynyń 1-tomynda jarııalanady. 1993 jyly alǵash tól teńgemiz shyqqanda, júzdik kýpıýranyń betinde aıshyqtalǵan Abylaı hannyń sýreti osy entsıklopedııadan alynǵan. Abylaı han sýretiniń kóshirmesi soǵys bitkennen keıin ataqty jazýshy Ǵabıt Músirepovtiń de qolyna tıgen kórinedi. Saıasattan ábden aýzy kúıgen saq Ǵabeń Abylaı hannyń sýretin 1946 jyly Qasym Qaısenovke beredi: «Qaraǵym, Qasym, sen jassyń, batyrsyń! Saǵan men senemin. Mende Abylaı hannyń sýreti bar. Ony 1775 - 1780 jyldary Ombyǵa kelgen nemis pe, golland pa, sýretshi Abylaı hannyń aýylyna ádeıilep izdep kelip, qoldan salǵan eken. Sol sýret maǵan jetti. Abylaıdyń aty atalyp, qazaq halqynyń adal uly, teńdesi joq han bolǵandyǵy túbinde jaryqqa shyǵady dep senemin. Halyq óz batyryna, azattyqqa ıe bolýǵa birden-bir áser etken hanyna baǵa beredi. Sen bul sýretti saqta. Biraz jyldardan keıin ókimet basyna halqynyń ardaqty ulyn jaryqqa shyǵarýǵa tilektes adamdar keledi. Men senemin. Sen sol azamattar arqyly han atańdy jaryqqa shyǵar» deıdi. Qasym Qaısenov bul sýretti 70-shi jyldarǵa deıin eshkimge kórsetpeı kelipti. Al Májıt Aıtbaevtyń óleńderin elge alǵash alyp kelýshi - belgili qalamger, «Egemen Qazaqstan» respýblıkalyq gazeti» AQ prezıdenti Saýytbek Abdrahmanov. 1991 jyldyń kókteminde, Prezıdent Apparatynda júrgeninde Túrkııaǵa joly túsken ol sol joly Ankarada Uıadyn Aqaı degen aqsaqaldyń úıinen Qobyzshy Qorqyt degen laqap esimmen, latyn áripterimen basylǵan «Abylaı han» degen kitapty kórip, qıyla surap, qaıtarda kseroksten ótkerilgen kóshirmesin alyp qaıtady. Elaralyq «Shalqar» gazetiniń bas redaktory Ýaqap Qydyrhanov «Abylaı han» jınaǵyndaǵy dastandy, óleńderdi jarty jyl boıy «Shalqar» gazetine basady. Aqyry Qobyzshy Qorqyttyń soǵystyń aldynda biraz óleńderimen tanylǵan aqyn Májıt Aıtbaev ekeni anyqtalady. Tarıhı tulǵa Májıt Aıtbaev esiminiń táýelsizdikten keıin elge tanylýyna, onyń otyz shaqty óleńiniń jarııalanýyna onymen tutqynda birge bolyp, bir úzim qara nandy bólip jegen, soǵys kezinde shyǵarmalaryn «Saıran» degen búrkenshik esimmen jazyp turǵan belgili aqyn Hamza Abdýllın jáne Amantaı Kákenov, Ýaqap Qydyrhanuly kóp eńbek sińiredi. Súıegi nemis jerinde qalǵan sherli aqyn, týǵan Túrkistanyna jete almaı kúńirenip ótken Májıt Aıtbaevtyń sýretshilik qyryn onyń artynda qalǵan balasy jalǵastyrdy. Ol - elimizge belgili keskindemeshi, Qazaq KSR-nyń eńbek sińirgen óner qaıratkeri, Qazaqstan Lenın komsomoly syılyǵynyń ıegeri Salahıtdın Ábdisadyquly Aıtbaev. Ol 1938 jyly Qyzylorda qalasynda dúnıege kelip, 1994 jyly Almatyda qaıtys boldy. 1990 jyldardyń basynda Túrkistandaǵy Abylaı han jerlengen degen oryn ashylyp, odan alynǵan bas súıekke M.Gerasımovtyń álemge belgili laboratorııasynda antropologııalyq rekonstrýktsııa jasalyp, Abylaı hannyń shyn keskini jarııa boldy. Biraq han múrdesine jasalǵan sońǵy antrolologııalyq zertteýlerdi eldiń kóbi onsha qabyldaı qoımady. Sondyqtan ol sýret qoldanysqa túspedi. Odan keıin de nebir ataqty sýretshiler Abylaı handy ár qyrynan beıneledi. Olardyń barlyǵy da mamandanbaǵan sýretshi Májıt Aıtbaevtyń soǵys kezinde salǵan «sýretin» basshylyqqa alǵan.