Ábdimanap Bekturǵanov Elbasy maqalasy jaıynda: Ulttyq dúnıetanymnyń saltanat qurýy
«Dúnıejúzindegi 4 myńǵa jýyq etnıkalyq toptardyń búginde 200-ge jýyǵynyń ǵana memlekettiligi bolatyn bolsa, sol elderdiń arasynda qazaqtardyń aldyńǵy qatardan oryn alatyny - álemdik qaýymdastyq aldynda zor abyroı, bıik mártebe. Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti, Elbasy N.Nazarbaevtyń: "Qazaq halqynyń tarıhy keıbireýler aıtyp júrgendeı, keshegi Qazaq handyǵy shańyraq kótergen HV ǵasyrdan bastalmaıdy. Handyqtyń qurylýy bir basqa, búgingi qazaq halqy - sonaý este joq eski zamandardan-aq tulparlarynyń tuıaǵymen dúnıeni dúr silkindirgen kóne saqtardyń, ejelgi ǵundardyń, baıyrǵy túrikterdiń urpaǵy, úlken úıdiń qara shańyraǵyn ata jurtta saqtaǵan halyq», - dep aıtýy kóp jaǵdaıdy ańǵartady», - dedi ol.
Onyń aıtýynsha, ejelgi kezeńderde Aldyńǵy Azııanyń Assırııa, Vavılonııa, Persııa sııaqty alyp memleketterin ózimen sanasýǵa májbúrlegen búgingi qazaqtardyń arǵy babalary Eýrazııa qurlyǵyndaǵy saıası jáne ekonomıkalyq tarıhtyń betalysyn talaı ret túbegeıli ózgeriske ushyratty. Onyń bir ǵana mysalyna búkil Batysty baǵyndyrǵan qudiretti Rım ımperııasyn qulatý arqyly tutastaı bir qoǵamdyq júıeniń ekinshisimen almasýyna tikeleı yqpal etken, sondaı-aq Qytaı sııaqty alyp ımperııaǵa batysyna Uly qorǵan salýǵa májbúrlegen ǵun tarıhynan ǵana kóz jetkizýimizge bolady.
«Qazirgi batystyń Italııa, Germanııa sııaqty aldyńǵy qatarly memleketteri óz tarıhynyń bastaýlary retinde Ejelgi Rım ımperııasy men ejelgi gottardy maqtan tutýy bizdiń de óz tarıhı tamyrymyzǵa tereń úńilip, ony ulyqtaýdyń keleligine meńzeıdi. Endeshe, ejelgi saq, kóne ǵun, baıyrǵy Túrki ımperııalarynyń bizdiń tikeleı ata-balalarymyzdyń tarıhy ekendigin naqty ǵylymı derekterge súıene otyryp, álemge jarııa etý - bizdiń búgingi mindetimiz», - dedi ol.
Májilis depýtatynyń atap ótýinshe, Elbasy N.Nazarbaev Táýelsizdigimizdiń alǵashqy kezeńderinen bastap-aq Uly dala elinde tarıhı sanany jáne dúnıetanymdy qalyptastyrý saıasatyn ustanyp keledi. Ult tarıhyndaǵy «aqtańdaqtardy» joıýǵa baǵyttalǵan sharalar men tarıhymyzdy ulyqtaýǵa arnalǵan memleketettik baǵdarlamalar táýelsizdigimizdiń alǵashqy jyldarynan bastap rýhanı qundylyqtarymyzdy damytý jolynda qyzmet jasaýda. Osy qatarda 2004 jyldan bastalǵan «Mádenı mura» memlekettik baǵdarlamasy jáne 2017 jyldan jumys jasap kele jatqan «Bolashaqqa baǵdar: rýhanı jańǵyrý» baǵdarlamalary ulttyq tarıhymyzdy zerdeleý men jańǵyrtý maqsatyn kózdep, rýhanı qundylyqtarymyzdy dáripteýge tikeleı atsalysyp otyr.
«Bolashaqqa baǵdar: rýhanı jańǵyrý» baǵdarlamasynyń jalǵasy bolyp tabylatyn Elbasynyń kúni keshe ǵana jaryq kórgen «Uly dalanyń jeti qyry» atty maqalasy búgingi qazaq halqynyń tarıhı bastaýlaryna, terrıtorııamyzda túrli tarıhı kezeńderde ómir súrgen protomemlekettik birlestikterdiń adamzat órkenıeti men álemdik tarıhqa qosqan úlesin zerdelep, baǵalaýdy jáne rýhanı jańǵyrý úrdisin jańa sapalyq deńgeıde jalǵastyrýdy kózdep otyr. Eýrazııa dalasyndaǵy saıası úrdisterde zor ról atqarýymen birge, ata-babalarymyz keń-baıtaq terrıtorııada búkilálemdik murany quraıtyn zor mádenı jetistikter shoǵyryn jasap shyǵardy. Osy ýaqytqa deıin elimizdiń aýmaǵynan tabylyp kelgen Uly dalanyń jádigerleri bizdiń babalarymyzdyń óz zamanyndaǵy eń ozyq, eń úzdik tehnologııalyq jańalyqtardy ıgere bilgendigin kýálandyrady. Uly Dalanyń mekendeýshileri oılap tapqan buryn-sońdy qoldanylmaǵan jańa quraldar HІH ǵasyrǵa deıin paıdalynyp keldi. Uly Dala halqy óz kezeńi úshin taptyrmas materıaldyq qundylyqtardy shyǵarýmen birge, mádenıettiń ozyq úlgilerin de qalyptastyrdy. Sonyń ishinde shoqtyǵy bıik atqa miný mádenıeti men jylqy sharýashylyǵynyń Eýrazııadan taraǵandyǵy tarıhtan belgili. Adamzat órkenıetine úzeńgini oılap taýyp qosqan Uly Dalanyń ıeleri at ábzelderin jasap, paıdalaný isinde adamzat órkenıetiniń óz zamany úshin ozyq úlgisin qalyptastyrdy», - dedi Ábdimanap Bekturǵanov.
Halyq qalaýlysynyń paıymynsha, Uly dala qojaıyndarynyń metalldy ıgerýi tarıhtyń jańa kezeńine jol ashyp, tek Eýrazııa dalasyn ǵana emes, tutastaı adamzat damýynyń barysyn túbegeıli ózgertti. Al Esik qorǵanynan tabylǵan Altyn adam saq taıpalarynyń altyn óńdeý tehnıkasynyń joǵary meńgergendigin tutas álemge dáleldedi.
Bizdiń dáýirimizdiń І-myńjyldyǵynyń orta sheninde qazaq tarıhynda erekshe oryn alatyn Altaı taýlarynyń baýraıynda Túrki memleketi paıda bolyp, az ǵana ýaqyt ishinde ol tutastaı ımperııaǵa aınaldy. Túrikterdiń qurǵan memleketinde óner men ǵylym jáne álemdik saýda órkendep, kóshpeli jáne otyryqshy mádenıetter keremet úılesim tapty. Túrki memleketi tusynda Eýrazııanyń shyǵysy men batysy, soltústigi men ońtústigi arasyndaǵy saýda jáne mádenıet salasyndaǵy baılanystardyń transkontınentaldy jelisi retinde Uly Jibek joly qyzmet jasap, ol jol halyqtar arasyndaǵy taýar aınalymy men zııatkerlik baılanystar úshin ornyqty platformaǵa aınaldy.
«Bul máselelerdiń barlyǵy ata-baba murasyn áli de tereń zerttep-zerdeleýdi, ony álemge tanytý arqyly qazaq halqynyń álemdik qaýymdastyq aldyndaǵy bedeli men abyroıyn asqaqtatýdy maqsat tutady. Bul maqsatqa qol jetkizý úshin Elbasy birneshe iri jobalardy usynyp otyr. Olardyń alǵashqysy retinde «Arhıv - 2025» jobasynyń atalýy tegin emes. Elimizdiń táýelsizdiginiń shırek ǵasyry ishinde ótkenimizge qatysty derekterdi shet eldik arhıvterden izdestirip, jınaý baǵytynda kóptegen ıgi ister atqaryldy. Qytaı, Iran, Mysyr, Reseı taǵy basqa elderdiń muraǵattaryndaǵy Qazaqstan tarıhyna qatysty tarıhı derekter, qoljazbalar, kitaptar jınaý jumystary júrgizilip, bir ǵana Qytaı elinen qazaq tarıhyna baılanysty 5500-deı tarıhı derekter ákelindi. Degenmen, ata-babalarymyzdyń ómiri men órkenıetine qatysty kóptegen derekti qujattar áli de bolsa Otandyq jáne álem arhıvterinde saqtaýly jáne ǵylymı aınalymǵa áli túsken joq. Mine, osy mańyzdy derekterge irgeli zertteýler júrgizip, ǵylymı aınalymǵa engizý úshin «Arhıv-2025» jeti jyldyq baǵdarlamasynyń mańyzy men orny bólek bolǵaly otyr. Maqalada arhıv derekterin tek jınaqtap qana qoımaı, barlyq múddeli zertteýshiler men qalyń jurtshylyqqa qoljetimdi bolýy úshin olardy belsendi túrde tsıfrlyq formatqa kóshirý qajettiligi naqty aıtyldy», - dedi ol.
Sondaı-aq, depýtattyń aıtýynsha, Elbasy qolǵa alyp otyrǵan mektepter men ólketaný mýzeıleriniń janynan tarıhı-arheologııalyq qozǵalystar qurý isi barsha qazaqstandyqtar boıynda óz tarıhı bastaýlaryna degen ortaq jaýapkershilikti qalyptastyratyndyǵy sózsiz.
«Elbasymyz «Tarıh tolqynynda» atty eńbeginde: «Qazaqtyń sana-sezimi ótkendegi, qazirgi jəne bolashaqtaǵy - tarıh tolqynynda óziniń ulttyq «Men» degizerlik qasıetin túsinýge tuńǵysh ret endi ǵana múmkindik alyp otyr. Biraq bul múmkindik qana: ol shyndyqqa, qazaqtardyń ǵana emes, barlyq qazaqstandyqtardyń jappaı sanasyna ornyqqan faktige aınalýy qajet», - dep atap ótýinde ómir aqıqaty bar ekendigi baıqalady. Qazaq halqynyń tarıhynda qanshama jasampaz uly tulǵalardyń bolǵandyǵy belgili. Kóptegen halyqtar óz eliniń erekshe elshisi syndy uly babalarynyń esimderin maqtan tutyp, dáripteıdi. Qazaqtyń da shejirelik zerdesinde jeke tulǵalar tarıhtyń qozǵaýshy kúshi bolyp keldi. Uly dalanyń ál-Farabı men ıAsaýı, Kúltegin men Beıbarys, áz-Táýke men Abylaı, Kenesary men Abaı syndy tulǵalarynyń el tarıhyndaǵy salmaqty ornyn baǵalap, baǵamdaý búgingi urpaqtyń boryshy. Osy rette Elbasy usynyp otyrǵan «Uly dalanyń uly esimderi» atty oqý-aǵartý entsıklopedııalyq saıabaǵyn ashýdyń mańyzy - jas urpaqtyń tarıhı tulǵalarymyzdy ultymyzdyń baǵa jetpes sımvoldyq kapıtaly retinde tanýyna úles qosary sózsiz», - dedi zań ǵylymdarynyń doktory.
Májilis depýtatynyń sózine qaraǵanda, respýblıkamyzdyń ortaǵasyrlyq Túrki ımperııasynyń tikeleı murageri retinde túrki tarıhy men mádenıetin álemge tanytý, ony damytyp, jańǵyrtý jolynda jasap kelgen sharalary túrki órkenıetin álemge tanytýǵa ólsheýsiz úles qosty.
«Qazirgi jahandaný úrdisinde ulttyq biregeıligimizdi saqtap qalýdyń tıimdi joly - ulttyq mádenıetimiz ben órkenıetimizdi saqtap, rýhanı baılyǵymyzdy ulyqtaý bolatyn bolsa, osy baǵytta túrkilik túp-tamyrymyzdy baǵamdaýdyń orny bólek. Endeshe Elbasy maqalasyndaǵy Túrki órkenıetiniń tarıhyna qatysty kóterip otyrǵan jobalary, halqymyzdyń rýhanı ortalyǵy retindegi Túrkistan qalasyn kórkeıtip, damytý baǵytyndaǵy baǵdarlamalary ábden-aq quptarlyq sharalar dep bilemiz. «Rýhanı jańǵyrý» jalpyulttyq baǵdarlamasynyń jańa komponentteri ata-babalarymyzdyń san myńjyldyq murasynyń búgingi tsıfrlyq órkenıettiń suranystaryna tolyq saı kelýine múmkindik beredi. Elbasynyń halqymyzdyń tarıhı shejiresin, etnogenetıkalyq arqaýyn, rýhanı tóltýma dástúrin tereńdete tarata otyryp, álemge qazaq halqynyń adamzat órkenıetindegi ornyn jańa qyrlarymen tanytýy ulttyq tarıhymyzdy zamanaýı sabaqtastyqta zerdeleý arqyly bolashaqtyń tuǵyrtasyn berik ornatýǵa jasalǵan uly qadam dep túsinýimiz qajet», - dep túıindedi oıyn Ábdimanap Bekturǵanov.
