Abaıtanýshy: «Tolyq adam» ilimin ustanǵan qoǵamda polıtsııa, sot jumyssyz qalar edi

ASTANA. KAZINFORM – Kók tiregen alyp munaralardyń shaǵyn kirpishten óriletini sekildi, álemdegi jetilgen, tolysqan qoǵamdardy da jeke adamdar quraıdy. Bizdiń elde de kemel qoǵam qalyptasýy úshin ár azamattyń tulǵalyq damýy, jetilýi mańyzdy. Al oǵan bastaıtyn qandaı baǵdar bar degende Abaıdyń «Tolyq adam» tujyrymyn eske alamyz.

Bul kontseptsııa Islamdaǵy «kemel adam» ıdeıasy sekildi mıllıonnyń biri ǵana ustana alatyn áýlıelik jol ma? Álde kópshilikke beıimdelgen, myńnyń emes, ekiniń biri uǵyna alatyn ilim be? Jalpy, ol qazaq qoǵamyn damýdyń jańa satysyna shyǵara alatyn áleýetke ıe me? Ony bizdiń qoǵamǵa engizip, sińire alamyz ba? Osy saýaldardy belgili Abaıtanýshy Asan Omarovqa qoıyp kórdik.

— Amansyz ba, Asan aǵa! Áýeli Abaıdyń «Tolyq adam» tujyrymyn qysqasha túsindirip berseńiz? Tolyq adam degen qandaı adam?

— Tolyq adam degen — ıdeal. Ol qaıtsem paıdam tıedi, qaıda baram (ólgen soń) degen suraqtyń jaýabyn biletin, musylman iliminshe aıtqanda, tarıqat jolyna túsken adam. Ol ǵylym-bilimi kemeldigimen de erekshelenedi. Abaı «kim Haq jolyna shart qylyp qadam basty, sol taza musylman, tolyq adam» dep ­­aıtqan. Tolyq adam rýhanı shyńǵa shyqqan jan, oǵan shyǵý tek Allanyń qoldaýy bolsa ǵana múmkin. Áıtpese joq.

— Abaı ilimindegi «úsh súıý» kontseptsııasy tolyq adam bolýǵa qalaı jeteleıdi? Basqasha aıtqanda, adam «tolyq adamǵa» aınalý úshin qandaı kezeńderdi bastan keshýi kerek?

— Úsh súıýdiń durys taratylýy bylaısha: birinshi Allanyń adamǵa degen mahabbaty, ekinshisi adamnyń Allany súıýi, úshinshisi adamnyń adamzattyń bárin súıýi. Abaı «ádiletti súı» demegen. Adamzatty súıseń, sen Haq jolyndasyń, ádilettisiń dep otyr. Úsh súıý arqyly adamnyń jetilý satysyn bile alamyz. Allany jannan tátti súıetinder ımany túgel, ıaǵnı tolyq adamdar. Adamzattyń bárin súıý — adam bolý deńgeıi. Oǵan jete almaǵandar ımany taıazdar, ıaǵnı jarym adamdar.

Tolyq adam bolý úshin tórt satydan ótý kerek: sharıǵat, tarıqat, maǵrıfat, haqıqat. Haqıqatqa jete almasa da tarıqatty bastaǵan adam da tolyq adam. Ony Abaı «kámil musylman» deıdi.

Qarapaıym kópshilik sharıǵat, ıaǵnı bilim jınaý satysynan asa almaıdy. Bul taýdyń eteginde júrip dúnıeden ótedi degen sóz. Qudaı baryn, aqyret baryn biledi, biraq ol júregine jetpegen, sondyqtan ımany iske aspaǵan hálde dúnıemen qoshtasady. Abaı muny ǵapyldyq, ıaǵnı ómirdiń zaıa bolýy dep eskertedi.

— Abaıdyń tolyq adam ıdeıasy men Islamdaǵy kemel adam (ınsan-ýl-kamıl) túsinigi arasynda qandaı uqsastyq bar? Abaı sol túsinikti kóshirdi me, álde ózi tolyqtyrdy ma? Tolyqtyrsa, qalaı tolyqtyrdy?

— «Tolyq adam» men «kemel adam», árıne, jaqyn týys uǵymdar. «Kemel adam» kontseptsııasynda Qudaı dıdaryna jetý — maqsat, sol úshin dúnıeni tárk etedi. Ony «sopylyq ilim» deıtinimiz sol. Abaıdyń ilimi boıynsha Qudaıǵa jetý emes, oǵan uqsap baǵý mańyzdy. Óıtkeni tolyq adamnyń úsh qasıetin Abaı Allanyń úsh qasıetinen tartady.

Ekinshiden, tolyq adamnyń qulshylyǵy keń maǵynada. Kópke qyzmet qyl, sonda «men súıgendi súıdi dep, Ień seni súıedi» deıdi, ıaǵnı Abaıda dúnıeden sýyný ıdeıasy joq. Sebebi ǵumyr ózi haqıqat deıdi. Sóıtip, tolyq adam kámil adamdy qaıtalaý emes. Onyń jańasha úlgidegi, reformalanǵan túri.

— Qazirgi zamanda «tolyq adam» bolý múmkin be? Abaıdyń osy ilimin búgingi qoǵamǵa qalaı engizýge bolady? Ony ustanǵan qoǵam qandaı bolar edi?

— Qazirgi zamanda tolyq adam bolýy múmkin emes. Biraq bul ıdeıany ustaný asa qajet. Nege? Sebebi bul — alystaǵy taý sııaqty nemese teńizdegi shamshyraq sııaqty adastyrmaı jol kórsetip turatyn kontseptsııa. Ol taýdyń shyńyna shyǵý túgili jete almaýyń múmkin. Biraq jeke adam da, búkil qoǵam da qalaı qaraı ilgerileý kerektigin biletin bolady. Qazir osyndaı shamshyraq joqtyǵynan adamzat basyn tasqa da, taýǵa da urýmen keledi. Soǵysqumarlyq, óshpendilik te sodan týady.

— Tolyq adam ilimin mektep baǵdarlamasyna engizý qajet pe? Qalaı engizýge bolady?

— Mektepke engizý, bul ıdeıany ár ustazdyń bilýin mindetteý aýadaı qajet. Ony engizý úshin búkil pedagogter korpýsy, ıaǵnı mıllıondaǵan qaýym Abaıdy tanýǵa yntaly bolýy kerek. Memleket tarapynan «Abaıdy bilmeseń, bilgiń kelmese, ustaz emessiń» degenge saıatyn qatań talap bolýy kerek. Qazir kóp muǵalim Abaıdyń kitabyn qolyna da almaıdy. Ony ómirden kórip júrmiz.

— Bizdiń qoǵamnyń kemeldenýine «Tolyq adam» tujyrymy baǵdar bola ala ma? Ol úshin qandaı jumystar júrgizý kerek?

— Balabaqsha, mektepten bastaý alsa, qoǵam sanasy jańǵyrady, saýyǵady. Japonııa, Koreıa elderi sııaqty bolamyz. Ult pen ulttyń aıyrmasy shamaly. Ol úshin zor rýhanı jumystar kerek. Ózdiginen eshteńe salbyrap túspeıdi. Jańa ustazdardy aıttym, sol sııaqty telearna, gazet, jýrnal, áleýmettik jeli ataýly maqsatty túrde Abaı men Shákárimniń «adam bol» ıdeıasyn jatpaı-turmaı nasıhattap kórsinshi, qoǵam kóz aldymyzda gúldener edi, mahabbat bulaǵy aǵar edi. Polıtsııa, sot degender jumyssyz qala bastar edi. Bári ózimizge baılanysty. Qaı qoǵam ózgergisi keledi, sony ózgertemiz degen Quran aıaty da bar. Qysqasha aıtpaǵym osy.

— Áńgimeńizge rahmet!