Abaıdyń «tolyq adam» ilimi bizdi alasapyran dúnıede adastyrmaı, týra jolǵa bastaıdy - abaıtanýshy M.Myrzahmetuly
bolmasyn gaýhardaı jarkyrap, kózi ashyk, kókirekterge nur bolyp kuıyla bereri haq. Onyń murasy jańa urpaqpen birge jasaı beretinine senemin dep sanaıdy shırek ǵasyr ǵumyryn abaıtaný ǵylymyna arnap, "abaıtaný" iliminiń qazirgi kósh basynda júrgen abaıtanýshy Mekemtas Myrzahmetuly. Búginde 80-niń seńgirine kelip otyrǵan áıgili abaıtanýshy tulǵanyń qazaq eli, túrki dúnıesi, jalpy adamzat balasynyń aqyl-oıy men dilin, kisilik kelbetin Abaı ilimi negizinde damytý jolyndaǵy qyzmeti kópke málim. Biz búgin Abaıtaný ǵylymyndaǵy búgingi máseleler tóńireginde jáne 50 jyldan asa ýaqytyn Uly Abaıdy zertteýge arnaǵan qyzmeti jaıynda professor, Memlekettik syılyqtyń laýreaty Mekemtas Myrzahmetulymen áńgimelesken edik.
- Aǵa, Abaıtanýmen qaı ýaqyttan beri aınalysa bastadyńyz jáne buǵan kelýge ne sebep boldy?
- Abaıtanýshy bolý meniń oıymda bolǵan emes. Mektepte men Abaıdy nashar bilip shyqtym. Instıtýtqa kelip Abaıdy endi bilemiz degende, ustazymyz akademık Q. Jumalıevti "halyq jaýy" dep aıdaýǵa jiberdi de, kafedrany taratyp úlgerdi. Odan keıin, syrttan oqıtyn aspıranttar sabaq berdi. Túk bilim almaı shyqtyq. Sodan men Abaıdan qur alaqan shyqqan adamdardyń birimin. Al Abaıǵa kelýime Baýyrjan Momyshuly sebepker boldy. 1953 jyly ınstıtýtty bitirip, Ózbekstan elinde júrgen edim. Meni kórgen Baýyrjan aǵa, menen "Ózbek elinde ne istep júrsiń?", dep surap, ekeýmiz bir-birimizben jaqsy tanystyq. Men elimde aspırantýrada oqıyn desem oqytpady, sosyn Ózbekstanǵa keldim dedim. Ol kezde Qazaqstanda aspırantýraǵa túsý óte qıyn bolatyn. Baýyrjan Momyshuly birden ol kezdegi Abaı atyndaǵy ýnıversıtettiń rektory akademık Málik Ǵabdýllınge telefon soǵyp, «Meniń osyndaı bir inim bar, ol bıyl aspırantýraǵa túsýi kerek», dep telefondy qoıa saldy. Sodan Almatyǵa kelip, bizge taýdaı kórinetin Málik aǵanyń qabyldaýynda boldym. Meni jyly qabyldady. Men ol kezde kandıdattyq mınımýmnan eki emtıhandy tapsyryp qoıǵan edim. Úshinshi pándik emtıhandy 5-ke tapsyryp, oqýǵa túsken son, men úshin taqyryp tańdaý qıyn boldy. Keńes ádebıetin alǵym kelip edi. Ol taqyryp ta, basqa da meniń oıymdaǵy taqyryptardyń barlyǵy bólinip qoıylǵan eken. Qajekeń maǵan: "Oqımyn deseń, Abaıdy alasyń, oqyǵyń kelmese, jol ashyq, úsh kúnnen keıin jaýabyn ber", dedi. Sodan, jaǵdaıymdy aıtyp, Baýyrjan Momyshuly úıindegi jeńgemnen suradym. Ol kisi: «neden qorqasyń úsh jyl bilimińdi al da, óz tańdaýyńmen kete ber», dedi. «Qajeke, usynysyńyz durys eken», dep, osylaısha Abaıtanýǵa keldim. Ol kisi maǵan «Abaı murasynyń zerttelý jaıy» degen taqyrypty berdi, bul meniń Abaıdy zertteýimdegi alǵashqy taqyrybym boldy. Osylaısha, 1961 jyly men aspırantýraǵa oqýǵa túsip, «zorlyqpen» Abaıtanýshy boldym.
- Abaıdy zertteýge kiriskende qandaı da bir qıynshylyqtar boldy ma?
- Iá, boldy. Óıtkeni zertteýge kiriserde qarasam, Abaı shyǵarmalary 30-shy jyldarǵa deıin arabsha tóte jazýmen, 40-shy jylǵa deıin latynsha qarippen shyqqan. Men ol áripterdi bilmeıtinmin. Úırenýge májbúr bolyp kúnine bir áripten jattap meńgerip shyqtym. Qazir jarty ǵasyr ǵumyrymdy uly adamdy zertteýge arnaǵanyma ókinbeımin. Keıinnen, tipti, sol úshin Qajekeńe alǵysymdy aıttym.
- Abaıdy ashýda ózińiz úshin qandaı rýhanı baılyq aldyńyz?
- Men, birinshiden, adamshylyq jolyna tústim. Men Abaıtanýshy bolmasam, paraqorlardyń biri, ne baı adamdardyń biri bolyp júrer me edim. Týrashyldyǵymnan - arym taza, júzim jaryq. Sol úshin de janymdy kúıttep, jaqsy ómir súrýge daǵdylanbaı, aǵysqa qarsy kele beremin. Turmys jaǵynan kedeı bolǵanymmen, rýhanı jaǵynan baı adammyn, men sol úshin ómirime rızamyn. Abaıdyń meni saqtap qalǵany sol. Ol kisi «Paıda oılama, ar oıla» dedi.
- Sizdiń pikirińizshe, Abaıdyń qarasózderi men óleńderi árbir sheneýnik pen qazaqstandyqtyń ústelinde jatýy tıis pe? Múmkin sonda beleń alǵan jemqorlyq pen basqa da kemshilikterimiz azaıar ma edi?!
- Iá, árıne, jatýy tıis dep sanaımyn, tek, Abaıdy júregine sińire alsa...Oıly kózben oqı alsa, onda ol ózin ózi tazalaıdy. Tazalanǵan adam jaman iske bara almaıdy. Sebebi, júrekte, keýdede turǵan Abaıdyń ilimi oǵan jibermeıdi. Abaıdyń úlken ilimi bar «tolyq adam» degen. Biraq, biz ony asha almadyq. Al Áýezov bildi ony, ol Abaıdy tolyq adam dep aıtýǵa seskendi. Óıtkeni ol dinge baılanysty boldy. Keńes dáýirinde dinge degen kózqarastyń qalaı bolǵandyǵyn bilesizder. Muhtar Áýezovtyń jaýlary da boldy, ustaı alatyn. Sondyqtan ol Abaıdyń tolyq adamyn «nravstvennyı, garmonıcheskıı» tulǵa dedi. Keıinnen «tolyq adam» ilimin ǵylymı aınalymǵa birinshi ret men túsirgen edim. Áýezovke súıene otyryp bul ilimdi ashtym. Negizderin jasadym, sóıtip baryp, Abaıtanýda Abaıdyń «Men bir jumbaq adammyn, ony da oıla» degen sózinde, onyń jumbaǵy jatyr eken.
- Muhtar Áýezov Abaıdyń dúnıetanymy úsh rýhanı bulaqtan quralǵan dep kórsetken edi. Olar - «týǵan halqynyń qazynasy, rýhanı álemi», «Shyǵystyń rýhanı qazynalary», «orys arqyly Batystyń qazynalary, Batystyń ádebı álemi». Búgingi tańda osy úsh salanyń barlyǵy zertteldi me? Jalpy, qazirgi ýaqytta Abaıtaný ǵylymy tolyǵymen zerttelip, ashyldy ma?
- Keńes dáýirinde Áýezov kórsetken bul kontseptsııa buzyldy. Eýropa, orysqa bar kúshimizdi saldyq. Abaıtanýdaǵy barlyq zertteýler orysqa qaraı aınalyp ketti de, qalǵan eki sala zerttelmeı qalyp qoıdy. Abaıdyń Shyǵysyna múldem barǵyzbaı tastady. Óıtkeni 1949 jyly Máskeýdegi ortalyq partııa komıtetiniń "kosmopolıtızm" týraly qaýlysy shyqty. Sol qaýlyda mundaı ustanym boldy. «Batysqa, shyǵysqa bas ıgenderdi qıratamyz» degen. Shyǵys týraly zerttegenderdi atty, qamady, jumystan qýdy. Tipti, batysqa bas ıgen evreılerdi de aıamady. Sol jyldardan bastap, orysqa bas ıip, orysshyldyqty madaqtaý beleń alyp, búkil ǵylym soǵan qaraı buryldy. Sol kezeńderde Abaıdyń orys ádebıetine qatysy qatty zertteldi. Al Táýelsizdik alǵan jyldan bastap, Abaı qaıta qaralyp jatyr. Akademık Qasym Jumalıev birinshi ret «Abaıǵa deıingi qazaq poezııasy jáne Abaı poezııasynyń tili» degen taqyrypta taza qazaqı rýhanı qazynamen alyp shyǵyp, doktorlyq dıssertatsııany qorǵady. Sodan keıin mundaı tereń jumystar bolǵan joq. Búgingi tańda Abaıtanýdaǵy birinshi másele Abaıdyń Shyǵysqa qatysyn aıqyndaý bolyp otyr. Men 1984 jyly «Muhtar Áýezov jáne Abaıtaný problemalary» degen taqyryp boıynsha doktorlyq dıssertatsııa qorǵadym. Onyń 4-shi taraýy «Abaıdyń Shyǵysqa qatysy Áýezovtyń zertteýinde» dep atalǵan bolatyn. Qorǵaý kezinde ádebıetshi akademıkter Abaıdyń Shyǵysyn alyp tastaý kerek dep qarsy boldy. Onyń sebebin saıasatqa qarsylyq dep túsindirdi. Degenmen, bul kitaptyń shyǵýyna meniń ustazym, Muhtar Áýezovtyń qyzy Láılá Muhtarqyzy men sol kezdegi qoǵamdyq ǵylymdar bóliminiń bastyǵy, akademık, ǵalym, abaıtanýshy Zakı Ahmetovtyń kómektesýimen tuńǵysh ret ǵylymda Abaıdyń Shyǵysqa qatysy óz kórinisin berdi. Búgingi tańda Abaıtanýdyń negizgi zertteý nysanasy Abaıdyń Shyǵysy bolyp otyr.
- Abaıdyń Shyǵysyna bara almaı otyrǵandaryńyzǵa bir sebepter bar ma?
- Iá, bar. Biz birinshiden, arab, parsy, shaǵataı (ortaǵasyrlyq túrki) tilderin bilmeımiz. Ekinshiden ıslamıattyń tarıhyn bilmeımiz. Sondyqtan biz Abaıdyń Shyǵysyna kire almaı otyrmyz. Onyń Shyǵysyna kirý úshin ulttyq, shyǵystyq model arqyly kirý kerek. Sonda ǵana Abaı ashylady. Eýropalyq modelmen kirýge bolmaıdy. Osy kúnge deıin bizdiń fılosoftar Abaıdyń dúnıetanymyn ashyp bere almaı otyr. Olarda jazyq joq, óıtkeni olar óz modeline, Eýropalyq modelge salady, sondyqtan ashylmaı otyr. Keıbiri tipti, Abaıdyń dúnıetanymyn úndiniń veda ilimimen ashyp áýrelenýde, onyń buǵan eshqandaı qatysy bolsa da. Abaı býddany qartaıǵan ýaqytynda ǵana oqyǵan. Onyń ózinde "Jas kezimde qolyma túspegen kitap, oqıtyn kitap eken", degen edi. Ol kezde Abaıdyń barlyq shyǵarmalary jazylyp qoıǵan bolatyn. Abaıdy tek ulttyq shyǵystyq modelmen baryp ashý kerek, ony ıslamıatty tereń tanyp bilgen adam, arab, parsy, shaǵataı tilderinen habary bar adam kirgende ǵana asha almaq. Búgingi tańda Abaıtanýdyń basty mindeti osynda. Abaıtanýdyń dúnıetanymy ashylmaıynsha, biz Abaıǵa kire almaımyz. Bizde osyndaı máseleler bar. Bul máselemen aınalysyp jatqan ǵalymdar da barshylyq, biraq, qoldarynan kelmeı jatyr. Sondyqtan, tolyǵymen ashylǵan joq, ashylý ústinde dep aıta alamyn. Biraq, úlken úmitimiz de bar. Óıtkeni, búginde kóptegen mamandar daıarlanýda. Olar qazir aǵylshyn, frantsýz, arab, parsy tilderinen tikeleı aýdarma jasaý arqyly sheteldik aqyn-jazýshylardyń shyǵarmalaryn túpnusqadan aýdarýda. Sondyqtan Abaıtanýǵa osy adamdar kelgen kezde ashyla bastaıdy. Buryn bizder ne nárse bolsa da birinshi orysshaǵa aýdaryp, sodan aýdaratynbyz. Bul máselede bolashaqtan úmit úlken. Sondyqtan túbinde ashylatynyna senemin.
- Elimizde Abaıtanýmen aınalysatyn qansha ǵalym bar?
- Búginde elimizde Abaıdy zerttep júrgen 10-nan asa ǵylym doktorlary, 40-qa jýyq ǵylym kandıdattary bar. Bulardyń kópshiligi Abaıdy orys, Eýropa ádebıeti arqyly jasaǵan zertteýleri arqyly qorǵaǵandar. Ádebıetshiler de, fılosoftar da osy jaǵynan qorǵady. Men jańa joǵaryda aıtyp ketkendeı, Shyǵysy jóninen eshkim qorǵaǵan joq. Meniń qazirgi tańda bir-eki shákirtim Abaıdyń Shyǵysyn ashýǵa umtylýda. Alǵashqy nátıjeler de bar.
- Shákárim Qudaıberdiuly tolyq ashylsa, Abaıdyń jańa beınesi ashylady, sonymen qatar, ol tolyq ashylmaıynsha, Abaı tolyq ashylmaıdy degen pikirge ne deısiz? Búgingi kúni, Shákárim Qudaıberdiuly tolyq ashyldy ma?
- Abaıdyń oı tanymyndaǵy biregeı shákirtti Shákárim. Ol Abaıdy eń tereń túsingen, sózin tyńdap, ónegesin alǵan, danagóı sózin jattaǵan. Abaı tolyq adam ilimin aıtyp, ar ǵylymy oqylsa, dep armandady. Ar ǵylymy oqylsa, adamdardy tárbıelep, durys jolǵa túsire alar edi, dedi jáne din týraly qatty izdendi. Shákárimniń dúnıetanymy múlde tereńde jatyr. Bizder ony áli asha alǵanymyz joq. Mysalǵa "Jaralys basy qozǵalys, Qozǵaýǵa kerek qolǵabys, Jan de meıli bir mánde, Sol qýatpen bol tanys, Dúnıeni sol jaratqan", dep kim jaıynda aıtyp otyr, ony qalaı túsinemiz, ony eshkim ashyp bergen joq áli. Onyń bir jaman jeri, shyǵarmalarynyń tekstologııasy adamdy adastyrady. Eger, Shákárim Qudaıberdiuly tolyq ashylsa, Abaıdyń jańa beınesi ashylady. Ekeýiniń sýfızmge qatysy tereń ashylady jáne olardyń dúnıetanymy da tereń ashyla túspek. Shákárimniń bir jaqsy jeri ol oqyǵan kitaptarynyń bárin jazyp otyrǵan. Onyń aqyndyq kitaphanasy daıar, al, Abaı jazyp qaldyrmaǵan. Abaıdy eki jolmen - biri Abaıdyń ózi atap ótetin derektermen jáne Abaıdyń dúnıetanym júıesine sáıkes keletin eńbekterimen salystyra otyryp tabýdamyz.
- Abaıtaný qaı jyldan bastap zerttele bastady?
- Abaı 1889 jyldan bastap zerttele bastady. Sol kezde Abaı týraly jap-jaqsy pikirler aıtyldy. Keıin Keńes odaǵy kelgen kezde oǵan degen kózqaras taptyq turǵyda bolyp, Abaıdy asha almaı qaldyq. Abaıtaný dárisi 1942 jyldan bastap Muhtar Áýezov arnaýly kýrs oqı bastaǵan jyldan bastap júrdi. Ýaqyt ózgerdi, sondyqtan búgingi tańda Abaı barlyq jaǵynan qaıta qaralyp jatyr.
- Abaıdy alǵash tanyǵan kimder, Alash zııalylary dep júrmiz ǵoı, osy qanshalyqty aqıqat?
- Iá, Abaıdy alǵash tanyǵan Alash zııalylary. Olar: Álıhan Bókeıhan, Myrjaqyp Dýlatuly, Ahmet Baıtursynuly, Maǵjan Jumabaı. Abaıdyń qoljazbalary týraly Ahmet Baıtursynuly "Qazaqtyń bas aqyny" dep atalatyn maqalasynda "Men Abaıdyń shyǵarmalaryn áreń oqydym, kidirip, túsine almadym, ol basqa aqyndardaı emes eken. Onyń keıbir sózderin biletin adam túsindirip bermese, myń ret oqysań da túsinbeısiń" delingen. Biz qazir osyǵan oraı, "Abaı ulaǵaty" dep atalatyn Abaıdyń túsindirme sózdigin jasap jatyrmyz.
- Abaı óleńderin alǵash jınap, ázirlegen kim? Kákitaı Ysqaquly men Álıhan Bókeıhan dep oqyǵan edik, sony óz aýzyńyzdan estisem.
- Alǵash jınaǵan Kákitaı Ysqaquly men Abaıdyń balasy Turaǵul. Ony biz kópke sheıin aıta almaı keldik, halyq jaýy bolǵandyqtan. Al, Álıhan Bókeıhan jınaýǵa kómektesip, basy-qasynda ózi júrip, basylymǵa daıarlaýǵa tikeleı aralasqan bolatyn.
- Qazirgi ýaqytta Abaıtaný páni qansha joǵary oqý oryndarynda oqytylýda?
- Abaıdy oqýdy eń aldymen Abaı atyndaǵy Ulttyq pedagogıkalyq ýnıversıtet bastady. Onyń ishinde bizdiń Abaı ortalyǵy jumys isteýde. Ortalyq bul pánniń oqýlyǵyn jazdy, baǵdarlamasyn jasady. Búgingi tańda osy ordada Abaıtaný pánin barlyq orys, qazaq fakýltetteri túgel oqyp jatyr. Engizgenimizge bir jyl boldy. Endi Shymkent qalasyndaǵy Áýezov atyndaǵy ýnıversıtet qabyldap, oqytý ústinde. Semeı men Óskemen qalalaryndaǵy ýnıversıtetterge usyndyq. Negizinen biz emes, Abaıdyń týǵan jerleri birinshi bastaýy kerek edi. Meniń oıymsha, bolashaqta sanaly, ultjandy rektorlary bar joǵary oqý oryndary túbinde qabyldaıtyn shyǵar.
- Abaıtanýǵa baılanysty elimizde qandaı sharalar atqarylýda jáne bul turǵyda Abaıtaný ortalyǵy qandaı jumystar atqarýda. Uly Abaıdyń 165 jyldyǵyna oraı qandaı da bir sharalardy ótkizýdi josparlap jatyrsyzdar ma?
- Biz bıyl Uly Abaıdyń 165 jyldyǵyna oraı, "Abaı murasynyń ózekti máseleleri" dep atalatyn monografııany berdik. Abaı týraly qazir men 10 tomdyq shyǵarmalarymdy bastyryp jatyrmyn. Ol "Abaıtaný" dep atalady. Bıyl meniń 80 jyldyǵyma oraı, 5 kitapty shyǵarýdamyn. Onyń birinshisi "Ómir-ózen aǵysynda" dep atalatyn kitap, sodan keıingi "Abaı termesi" jáne "Nasıhat qazaqııa" dep atalatyn kitaptar qazir basylyp shyqty. Meniń 75-pen 80 jas aralyǵyndaǵy maqalalar jıyntyǵym jınaqtalyp kitap bolyp basylýda. Ol kitap "Seńgirinde seksenniń oı túletken" dep atalady. Sonymen qatar, "Abaıtaný" oqýlyǵy daıyndalýda. Sondaı-aq "Abaıtanýdyń ózekti máseleleri jáne abaıtanýshy M.Myrzahmetulynyń 80 jyldyǵy" dep atalatyn ǵylymı-tájirıbelik konferentsııa ótilmek.
- Elimizde Abaıdyń týǵan kúniniń atalyp ótilýine kóńilińiz tola ma? «Abaıdaı uly, dana tulǵany dúrkiretip, at shaptyryp, úlken toı jasap ótkizý kerek» degen pikirlerge qalaı qaraısyz?
- Dúrkiretip, at shaptyrýdyń keregi joq. Abaıdyń rýhanı qazynasyn tereń túsindirip, halyqtyń qolyna berý kerek. Toıdyń úlkeni osy. Odan keıin basqasyn jasaýǵa bolady. Toı jasaý dástúrli shara, ondaı sharalar eske alý sııaqty bolyp qalady. Eń aldymen Abaıdy ǵylymı negizde nasıhattaý kerek. Mekteptegi oqytyp jatqan Abaı týraly málimetter eskirdi, sondyqtan endi biz jańa dúnıeni alyp, ony jańartýymyz kerek. Jańa tanymdaǵy dúnıeni alyp kelýimiz úshin Abaıdyń Shyǵysyna, óziniń týǵan el qazynasyna myqtap kirisý kerek. Sonda ǵana bul másele jónine túsedi. Biz Abaıdyń óleńderin jattap óskenimizbenen, onyń túp maǵynasyn túsine bermeımiz. Jylda "Abaı oqýlaryn" ótkizgende, onyń mánin tereń ashyp baryp túsiný oryndy bolmaq.
- Aǵa, 2002 jyldan beri Abaıtaný pánin mektepke usyný jóninde pikir aıtylyp keledi. Bul jaıynda kózqarasyńyz qalaı?
- Abaıtaný pánin baıaǵydan usyný kerek edi. Jaqynda bizdiń ortalyqtyń qyzmetkeri Nurqanat Kerimbekov, meniń ıdeıam boıynsha oqýlyq jasap shyǵardy. Ol "Abaıtaný álippesi" dep atalatyn elektrondyq álippe. Ol qazir sonyń 750 danasyn Japon elinen jasatyp, bitirip alyp kele jatyr. Ony Bilim jáne ǵylym mınıstrligi qoldasa, mektepterge daıarlanatyn bolady. Ol álippege reseılikter kóńil aýdaryp, japondar da qyzyǵýda. Núktelerin basyp qalsań bolǵany, sóılep jóneledi. Abaıdyń ómiri kerek pe, óleńi kerek pe, bári daıar. Buıyrsa, bıyl kópshilikke usynyp, onyń tusaýkeserin jasaımyz. Bul álippeniń ereksheligi sol, ol Abaı týraly jańa tanymdy nasıhattaıdy. Jańa tanym dep otyrǵanym, Abaıdyń shyǵysqa qatysy. Álippe ǵylymı tilmen, qarapaıym sózben oqýshylarǵa túsinikti etip aıtyp beredi. Bul Abaıdyń ilimin jas urpaq sanasyna sińirýdiń bir joly dep te aıtýǵa bolar. Ol álippeniń jas óskinge "rýhanı jol" tabýyna kómekteseri sózsiz. Búginde batystyń áseri bizdiń jastardyń minez-qulqyna áser etip jatqany ótirik emes, shyndyq. Osy keri qubylystan qutylýdyń rýhanı joly Abaıdyń ádebı murasy dep bilemin. Óıtkeni qazaq halqynyń oı-sanasynyń, dúnıetanymynyń shyńy Abaıdyń ádebı murasynda jatyr.
- Nemis halqy álemge óziniń mádenıetin, ádebıetin, dástúrin «Gete ınstıtýty» arqyly tanytsa, Qytaı eli «Konfýtsıı ınstıtýty» arqyly tanytyp otyr. Bizdiń elde de qazaq ultynyń mádenıetin, ádebıeti men dástúrin álemge tanytatyn «Abaı ınstıtýtyn» ashýdyń ýaqyty jetken joq pa?!
- Oǵan Úkimet qarajat bólip, kóńil bólse, bizdiń alyp kete alatyn jaǵdaıymyz bar. Qur sózben «Abaı, Abaı» deı bergennen eshteńe bolmaıdy. Abaıdy túsindirý úshin teorııalyq ǵylymı negiz bolý kerek. Qytaılar men nemister san ǵasyrlar buryn ǵylymı turǵyda júıesin jasap alǵan. Biz de jasaı alamyz. Bizge jaǵdaı jasasa, bizdiń de qolymyzdan keledi. Ony jasaı alatyn tolyq negiz de bar. Qazir biz sol ınstıtýtty qurýǵa talpynýdamyz, onyń tájirıbesin osy nemis pen qytaı ınstıtýttarynan alýdamyz. Biz qazir ǵylymı-zertteý ortalyǵy bolsaq, keleshekte Abaıtaný ǵylymı ınstıtýty bolsaq dep armandap, soǵan is júzinde áreket etýdemiz. Abaıdyń "tolyq adam ilimin" búkil qazaq pen túrki halqynyń sanasyna sińdire alsaq, rýhanı jaǵynan múlde jańa jolǵa túsemiz. Tazaramyz. Paıdanyń emes, ardyń jolyna túsemiz.
- Búgingi zamandastaryńyzdyń Abaıdy qanshalyqty tereń bilip, oqıtyndaryna kóńilińiz tola ma?
- Men olar turmaq, abaıtanýshylardy tereń bilip oqıdy dep aıta almaımyn. Abaıdyń 38-shi sózine jaı adam emes, ǵalymdardyń tisi bata bermeıdi. Ony túsindirý kerek.
- Abaıdyń sózi ómirdiń barlyq salasynda ózekti. Abaıdyń keremettiligi nede...?
- Árbir qazaq Abaıdy bilýi kerek. Abaıdy bilse, kúıbeń pendelik joldan qaıtady. Qazir pende bolyp jatyrmyz ǵoı, tek qaryn toıdyrý, kıim kıiný odan basqa oıymyz joq. Al ol toıady, biraq onyń rýhanı qazynasy bolmasa, qýys keýde adam bolyp qalady. Bizdiń qaýpimiz sonda, jastarymyz qýys keýde bolyp qalmaýy qajet. Mysalǵa, kimdi kórdiń, dúnıeni ómir boıy jınap ana dúnıege alyp ketkenin. Onyń bári qalady, sondyqtan bárin rýhanı qazyna jaǵyna jumsaý kerek. Abaıda 176 óleń, 3 poema, 45 qarasóz bar. Al oqysań taýsylmaıdy. Abaı bul shyǵarmalaryn aqsha úshin jazǵan joq, ol óz jandúnıesin jazdy. Onyń jandúnıesi qaıyrly. Ózi aıtady ǵoı, "Yza shyǵar bilimnen, qaıǵy shyǵar ilimnen. Yza men qaıǵy qysqan soń, Zar shyǵady tilimnen". Ol sol kezdiń shyndyǵyn, zaryn, ókpesin jazǵan. Sony poezııamen jetkizip, qaǵazǵa túsirgen. Sondyqtan da ol óte tereń, óte mándi. Qazaqtar úshin odan óter dúnıe joq. Sondyqtan taǵy aıtamyn, árbir qazaq Abaıdy bilýi kerek. Biz Abaıdy nege tóbemizge kóteremiz. Ol bizdiń rýhanı qazynamyz jáne ol bizdi alasapyran dúnıede adastyrmaı, durys, týra jolǵa bastaıtyn, biregeı ilimi bar adam. Mundaı ilimi bar adam kóp halyqta joq, Eýropada da joq. Abaı salǵan "tolyq adam" ilimi Turan jerinde paıda bolǵan. Onyń arǵy tórkininde "Jáýan mártilik" jatyr, odan keıin Qoja Ahmettiń "Hag ilimi" jatyr, sodan keıin Abaı jasaǵan "Tolyq adam" ilimi bar. Qazaq rýhanııatynyń pasporty sanalatyn Abaıdyń bul ilimi keleshek Qazaqstannyń moraldyq kodeksiniń irgetasyn qalaıtyn ilim bolyp tabylmaq.
- Áńgimeńizge rahmet, aǵa!